Mundarija kirish I. Bob. Boshlang’ich sinflar uchun matematika darsligi va uning tuzilishi

Kurs ishining maqsadi: 4-sinf matematika darsligini tahlil qilib, unda berilgan materiallar ustida ishlash orqali boshlang’ich sinf o’quvchilarida hosil qilish zarur bo’lgan bilim ko’nikma va malakalarni shakllantirish usullarini o’rganish.
Kurs ishining predmeti:Boshlang’ich sinfda berib boriladigan matematik bilimlar va 4-sinf matematika darsligidagi materiallarning uzviylik tizimi.
Kurs ishining obyekti: Matematika darslarida o’quvchilar egallashi lozim bo’lgan mavzular uzviyligi va berilgan materiallar ustida ijodiy ishlash jarayoni.
Kurs ishining vazifalari:

• 
  Boshlang’ich sinf o’quvchilarida mantiqiy fikrlash qobiliyatini rivojlantiruvchi topshiriqlarni o’rganish;
  
• 
  4-sinf matematika darsligidagi arifmetik materiallarni tahlil qilish va ularni o’rgatish usullarini ishlab chiqish;
  
• 
  4-sinf matematika darsligidagi algebraik materiallarni tahlil qilish va ularni o’rgatish usullarini ishlab chiqish;
  
• 
  4-sinf matematika darsligidagi geometrik materiallarni tahlil qilish va ularni o’rgatish usullarini ishlab chiqish;
  
• 
  4-sinf matematika darsligi va DTSning mosligini o’rganish.
  

Kurs ishining metodologik asoslari: Davlat ta’lim standarti, o’quv dasturlari, 4-sinf matematika darsligi.
I.BOB. Boshlang’ich sinflar uchun matematika darsligi va uning tuzilishi.
1.1. Davlat ta’lim standartida 4-sinf matematika dasturiga qo’yilgan talablar
4-sinf Matematika darsligi
Mualliflar: N. U. Bikbayeva, E. Yangaboyeva, K.M. Girfanova;
Nashri: “O‘qituvchi” nashriyot- matbaa ijodiy uyi, Toshkent – 2017.
Davlat ta’lim standartida 4-sinf o‘quvchilari uchun quyidagi talablar qo’yilgan:
4-SINF
(170 soat, A1+: 238 soat)
O‘quvchilarda shakllantiriladigan tayanch kompetensiya elementlari:
Kommunikativ kompetensiya:
A1
o‘rganilgan atamalarning ma’nosini tushunib, to‘g‘ri o‘qiy olish;
so‘z va gaplarni bog‘lagan holda o‘z fikrini aniq va ravshan ifodalay olish;
fikrni mantiqiy izchillikda ifodalay olish;
matematikaga oid audio matnni tinglab, videotasvirlarni ko‘rib tushunish, tegishli munosabat bildira olish;
matematik matn ma’nosini qayta so‘zlab bera olish, matematik qoidalarni yoddan ifodali ayta olish.
A1+
Mavzuga oid ma’lumotlarni muhokama qilishda o‘zaro muloqotga kirisha olish, muloqotda muomala madaniyatiga amal qila olish, matematik masalani hamkorlikda yechishda jamoada samarali ishlay olish.
Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi:
A1
tavsiya etilgan media manbalardan axborotni izlab topa olish, zarur bo‘lsa uni boshqa ko‘rinishlarga (matn, jadval, sxema va h.k.) o‘tkaza olish;
ustunli, chiziqli va doiraviy diagrammalar, jadvallar, chizmalar ko‘rinishida berilgan statistik ma’lumotlarga asoslanib, turli obyekt va hodisalarni taqqoslay olish;
axborotlarni statistik ma’lumotlarning ko‘rinishlarning bir turidan (ustunli, chiziqli va doiraviy diagrammalar, jadvallar, chizmalar) boshqa ko‘rinishga o‘tkaza olish;
uchta sonning o‘rta arifmetigini topish.
A1+
mustaqil ravishda turli media manbalardan axborotni izlab topa olish, dastlabki tahlil qila olish.
O‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi:
A1
o‘qituvchi bilan birgalikda o‘quv masalasini (maqsadini) topa olish va ifodalay olish;
o‘qituvchi bilan birgalikda o‘quv masalasini qismlarga ajrata olish;
o‘qituvchi bilan birgalikda masala yechimiga yaqinlashish darajasini baholay olish va zarur hollarda o‘z faoliyatini to‘g‘irlay qila olish;
o‘qituvchi bilan birgalikda o‘quv faoliyat natijasini tahlil qila olish;
o‘qituvchi bilan birgalikda yo‘l qo‘yilgan xato va noaniqliklarni topa olish, ularni tuzata olish;
xususiy misollar va kuzatishlar tahlili asosida obyektlar umumiy hossalarini aniqlay olish;
mavjud bilim va ko‘nikmalarni kundalik vaziyatga qo‘llay olish;
ijtimoiy hayotdagi vaziyatlarga nisbatan o‘zining ijobiy estetik-emotsional munosabatini shakllantira olish;
o‘qishga va yangi bilimlarni egallashga qiziqtira olish.
A1+
o‘zini o‘zi ma’naviy, ruhiy, intellektual va kreativ rivojlantira olish, kamolotga intila olish, matematikani mustaqil o‘qib-o‘rgana olish, o‘z xatti-harakatini baholay olish.
Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi:
A1
boshqalar fikrini tinglab, tushuna olish, agar bu fikrni noto‘g‘ri deb hisoblasa, o‘z fikrini himoya qila olish;
atrofdagilar bilan o‘zaro muloqot chog‘ida odob-axloq qoidalariga rioya qila olish va guruhda ishlay olish;
muammo va tushunmovchiliklar ro‘y bergan paytlarda o‘zining tutishi to‘g‘risida to‘g‘ri qaror qabul qila olish;
guruhda ishlash paytida turli maxsus rollarni ijro eta olish.
A1+
umumiy masalani yechish uchun guruh faoliyati boshqara olish va guruh a’zolarning fikrlarini jamlab, umumiy fikrni bayon qila olish.
Milliy va umummadaniy kompetensiya:
A1
kundalik hayotda matematik usullar samarali ekanligini tushuna olish;
zaminimizda yashab o‘tgan buyuk allomalarimiz haqida ma’lumot bera olish.
A1+
milliy, ma’naviy va madaniy merosni qadrlash, tabiiy-moddiy resurslardan oqilona foydalanish va asrab-avaylashda matematikaning o‘rni beqiyos ekanligini tushuna olish.
Matematik savodxonlik, fan va texnika yangiliklaridan xabardor bo‘lish hamda foydalanish kompetensiyasi:
A1
aniq hisob-kitoblarga asoslangan holda shaxsiy rejalarni tuza oladi;
kundalik faoliyatida turli diagramma, chizma va modellarni o‘qiy oladi;
murakkab bo‘lmagan hisoblashlarda, o‘rganilgan tenglamani yechishda, o‘rganilgan turdagi yassi va fazoviy geometrik figuralarni tasvirlashda hisoblash vositalardan va tayyor kompyuter dasturlardan foydalana oladi.
A1+
sodda savdo-sotiq munosabatlarda, kundalik hayotda matematik bilim va ko‘nikmalarni muvaffaqiyatli qo‘llay oladi;
matematikaga oid yangi bilimlarni izlashda axborot-kommunikatsiya vositalari, internet saytlaridan foydalana oladi.
4-sinf matematika dasturida mavzular ketma-ketligi va ular uchun ajratilagan saotlar quyidagicha:
3-sinfda o‘tilgan materiallarni takrorlash va umumlashtirish
(5 soat, A1+: 7 soat)

1-2-mavzular. 1000 ichida raqamlashga oid misol va masalalar (2 soat).

3-5-mavzular. Bir xonali songa ko‘paytirish yoki bo‘lishni o‘z ichiga olgan tarkibli masalalar. Tengsizliklarni tanlash usuli bilan yechish. Ikki usulda yechiladigan masalalar (3 soat).
Bo‘yashlar, qoplashlar, qirqishlar, simmetriyaga oid sodda geometrik masalalar yechish (A1+: 1 soat).
Nostandart va qiziqarli masalalar yechish (A1+: 1soat).
1-bo‘lim. 1 DAN 1 000 000 GACHA BO‘LGAN SONLAR.
RAQAMLASH. KATTALIKLAR
(20 soat, A1+: 28 soat)

6-8-mavzular. Birlar, minglar sinfi. Birlar va minglar sinfida I, II, III xonalar (3 soat).

9-11-mavzular. Million ichida arifmetik amallar. Ko‘p xonali sonlarni taqqoslash (3 soat).
12-13-mavzular. Sonlarni yozishda raqamning o‘rin qiymati. Pozitsion va nopozitsion sanoq sistemalari. Rim raqamlari (2 soat).
14-16-mavzular. Sonni uning xona qo‘sh iluvchilarining yig‘indisi ko‘rinishida ifodalash (3 soat).
17-20- mavzular. Sodda fazoviy shakllar (4 soat).
21- mavzu. Ma’lumotlarni grafik ko‘rinishida tasvirlash (1 soat).
22-23-mavzular. Qirqma shakllar: buklanadigan ko‘pburchaklar. Bir xil qismlardan tuzilgan har xil shakllar (2 soat).
Arifmetik hisob-kitob texnikasiga va juft-toqlikka oid qiziqarli, nostandart va matnli masalalar yechish (A1+: 2 soat).
Elektron axborot manbalaridan turli ko‘rinishdagi sodda matematik ma’lumotlarni izlab topish mashqlari (A1+: 2 soat).
Bo‘yashlar, qoplashlar, qirqishlar, simmetriyaga oid sodda geometrik masalalar yechish (A1+: 2 soat).
Nostandart va qiziqarli masalalar yechish (A1+: 2 soat).
Nazorat ishi (1 soat).
Xatolar ustida ishlash (1 soat).

O‘quvchilarda shakllangan fanga oid kompetensiya elementlari:

Matematika mazmuniga oid umumiy kompetensiya:
A1
o‘rganilgan matematik tushunchalarni qabul qila oladi, tegishli misollar keltira oladi;
0 dan 1000 000 gacha bo‘lgan nomanfiy butun sonlarni o‘qiy oladi, yoza oladi, taqqoslay oladi, tartibga soladi, modellarda tasvirlay oladi;
sonlarni qo‘sh ish va ko‘paytirish jadvallaridan, arifmetik amallarning algoritmlaridan foydalangan holda 1 000 000 ichida nomanfiy butun sonlar ustida qo‘sh ish va ayirish amallarini og‘zaki va yozma bajara oladi;
fazoviy (parallelepiped, kub, shar) figuralarni tasavvur qila oladi, taniydi va nomlay oladi;
real obyektlarni geometrik figuralar modellari bilan bog‘lay oladi;
fazoviy figuralarni ularning tekislikdagi ko‘rinishlari bilan bog‘lay oladi.
A1+
bo‘yashlar, qoplash, qirqishlarga doir sodda geometrik masalalarni yecha oladi;
arifmetik hisob-kitob texnikasiga va juft-toqlikka oid qiziqarli, nostandart va matnli masalarni yecha oladi;
sodda amaliy holatlarda kombinator masalalarni yecha oladi.
Kognitiv kompetensiya (shaxsning mustaqil ijodiy fikrlash kompetensiyasi):
A1
o‘rganilgan matematik tushunchalar, faktlar va algoritmlarni o‘quv vaziyatlarda qo‘llay oladi va yangi bilimlar hosil qila oladi;
o‘rganilgan matematik tushunchalar, faktlar va algoritmlarni kundalik vaziyatlarda qo‘llay oladi;
o‘qituvchi bilan hamkorlikda masalaning yechimini topish rejasini tuza oladi, tuzilgan reja asosida ishlay oladi va o‘z faoliyatini to‘g‘rilab oladi.
A1+
o‘rganilgan matematik tushunchalar, faktlar va algoritmlarni murakkabroq vaziyatlarda qo‘llay oladi.

2-bo‘lim. TENGLAMALAR. KATTALIKLAR.

GEOMETRIK SHAKLLAR
(20 soat, A1+: 28 soat)

24-mavzu. Qo‘sh ishning o‘rin almashtirish va guruhlash xossasi (1 soat).

25-mavzu. Natijani tekshirish usullari (1 soat).
26-27-mavzular. Tenglamalarni yechish (2 soat).
28-29- mavzular. Tengsizliklar (2 soat).
30-mavzu. Miqdorlarni qo‘sh ish va ayirish (1 soat).
31-32-mavzular. O‘rta arifmetikni topishga doir masalalar yechish (2 soat).
33-mavzu. Massa birliklari: gramm, kilogramm, tonna (1 soat).
34-36-mavzular. Ikkilik sanoq sistemasi. Axborot o‘lchov birligi (bit, bayt, kilobayt) (3 soat).
37-mavzu. Geometrik mazmundagi amaliy masalalar (1 soat).
38-39-mavzular. Mantiq elementlari (2 soat).
40-41-mavzular. Blok-sxema ko‘rinishda berilgan masalalar (2 soat).
Arifmetik hisob-kitob texnikasiga va juft-toqlikka oid qiziqarli, nostandart va matnli masalalar yechish (A1+: 2 soat).
Elektron axborot manbalaridan turli ko‘rinishdagi sodda matematik ma’lumotlarni izlab topish mashqlari (A1+: 2soat).
Bo‘yashlar, qoplashlar, qirqishlar, simmetriyaga oid sodda geometrik masalalar yechish (A1+: 2 soat).
Sodda kombinatorik va mantiqiy masalalar yechish (A1+: 2 soat).
Reja tuzish mashqlari (A1+: 2 soat).
Nazorat ishi (1 soat).
Xatolar ustida ishlash (1 soat).

O‘quvchilarda shakllangan fanga oid kompetensiya elementlari:

Matematika mazmuniga oid umumiy kompetensiya:
A1
o‘rganilgan matematik tushunchalarni qabul qila oladi, tegishli misollar keltira oladi;
sonlarni qo‘sh ish va ko‘paytirish jadvallaridan, arifmetik amallarning algoritmlaridan foydalangan holda 1 000 000 ichida nomanfiy butun sonlar ustida qo‘sh ish va ayirish amallarini og‘zaki va yozma bajara oladi;
6•x=426+120, x:18=270–50, 360:x=630:7 ko‘rinishidagi tenglamalarni yecha oladi;
arifmetik amalda qatnashgan noma’lum tarkibiy qismini aniqlay oladi; o‘rganilgan turlardagi tengsizliklarni yecha oladi;
murakkab bo‘lmagan ko‘rinishlarda berilgan ma’lumotlarni o‘qiy oladi; atrof-borliqdagi sodda obyektlarni geometrik figuralar modellari bilan bog‘lay oladi, ayrim elementlarini o‘lchay oladi va chamalay oladi;
ikki-uch sonning o‘rta arifmetigini topa oladi.
A1+
bo‘yashlar, qoplash, qirqishlarga doir sodda geometrik masalalarni yecha oladi;
arifmetik hisob-kitob texnikasiga va juft-toqlikka oid qiziqarli, nostandart va matnli masalarni yecha oladi;
sodda amaliy holatlarda kombinator masalalarni yecha oladi.
Kognitiv kompetensiya (shaxsning mustaqil ijodiy fikrlash kompetensiyasi):
A1
o‘rganilgan matematik tushunchalar, faktlar va algoritmlarni o‘quv vaziyatlarda qo‘llay oladi va yangi bilimlar hosil qila oladi;
o‘rganilgan matematik tushunchalar, faktlar va algoritmlarni kundalik vaziyatlarda qo‘llay oladi;
o‘qituvchi bilan hamkorlikda o‘quv va amaliy holatlarda maqsadni ifodalay oladi.
A1+
o‘rganilgan matematik tushunchalar, faktlar va algoritmlarni murakkabroq vaziyatlarda qo‘llay oladi.

3-bo‘lim. MILLION ICHIDA SONLARNI KO‘PAYTIRISH VA BO‘LISH (35 soat, A1+: 49 soat)

42-43-mavzular. Bo‘lish va ko‘paytirish amali bilan yechiladigan masalalar (2 soat).

44-45-mavzular. Ko‘paytuvchilar va ko‘paytma; bo‘linuvchi, bo‘luvchi va bo‘linma orasidagi o‘zaro bog‘lanishlar (2 soat).
46-50-mavzular. Tenglamalarni yechish. Tenglamalarga olib kelinadigan masalalar yechish (5 soat).
51-52-mavzular. Ko‘paytirishning o‘rin almashtirish, guruhlash va taqsimot xossalari. Ularni hisoblarda qo‘llash (2 soat)
53-55-mavzular. Bir xil ko‘paytuvchilarni sonning darajasi ko‘rinishda ifodalash (3 soat).
Nazorat ishi (1 soat).
Xatolar ustida ishlash (1 soat).
56-59-mavzular. 10; 100; 1000 ga ko‘paytirish va bo‘lish. Masshtab (4 soat).
60-62-mavzular. Kattaliklar orasidagi bog‘lanishlarga oid masalalar. Formulalar (3 soat).
63-65-mavzular. Shkalalar (3 soat).
66-67-mavzular. Sonli ifodalarning qiymatini hisoblash (2 soat).
68-69-mavzular. Miqdorlarni (kattaliklarni) bir va ikki xonali songa ko‘paytirish va bo‘lish (2 soat).
70-72-mavzular. Amaliy masalalar yechish. O‘rtacha tezlikni topishga doir masalalar (3 soat).
Arifmetik hisob-kitob texnikasiga va juft-toqlikka oid qiziqarli, nostandart va matnli masalalar yechish (A1+: 2 soat).
Elektron axborot manbalaridan turli ko‘rinishdagi sodda matematik ma’lumotlarni izlab topish mashqlari (A1+: 2soat).
Bo‘yashlar, qoplashlar, qirqishlar, simmetriyaga oid sodda geometrik masalalar yechish (A1+: 2 soat).
Sodda kombinatorik va mantiqiy masalalar yechish (A1+: 3 soat).
Nostandart va qiziqarli masalalar yechish (A1+: 3 soat).
Reja tuzish mashqlari (A1+: 2 soat).
Nazorat ishi (1 soat).
Xatolar ustida ishlash (1 soat).

O‘quvchilarda shakllangan fanga oid kompetensiya elementlari:

Matematika mazmuniga oid umumiy kompetensiya:
A1
o‘rganilgan matematik tushunchalarni qabul qila oladi, tegishli misollar keltira oladi;
6•x=426+120, x:18=270–50, 360:x=630:7 ko‘rinishidagi tenglamalarni komponentlar va amallar natijalari orasidagi bog‘lanishlar asosida yecha oladi;
bir-biriga nisbatan hamohang hamda qarama-qarshi yo‘nalishdagi harakatga doir 2-4 amalli masalalar, proporsional bo‘lishga doir masalalar, (munosabat usullari, algebraik usullari, birlikka to‘g‘ri keltirish usuli, birlikka teskari keltirish usuli) orqali to‘rtinchi proporsionalni topishga doir masalalar, ikki ayirma bo‘yicha noma’lum sonni topishga doir masalalar, sonning ulushini va ulushi bo‘yicha sonni topishga, vaqt, tezlik, tekis harakatda bosib o‘tilgan yo‘l;
narx, miqdor, baho kabi kattaliklar orasidagi bog‘lanishlarga oid masalalarni yecha oladi.
A1+
bo‘yashlar, qoplash, qirqishlarga doir sodda geometrik masalalarni yecha oladi;
arifmetik hisob-kitob texnikasiga va juft-toqlikka oid qiziqarli, nostandart va matnli masalarni yecha oladi;
sodda amaliy holatlarda kombinator masalalaroni yecha oladi.
Kognitiv kompetensiya (shaxsning mustaqil ijodiy fikrlash kompetensiyasi):
A1
o‘rganilgan matematik tushunchalar, faktlar va algoritmlarni o‘quv vaziyatlarda qo‘llay oladi va yangi bilimlar hosil qila oladi;
o‘rganilgan matematik tushunchalar, faktlar va algoritmlarni kundalik vaziyatlarda qo‘llay oladi;
masalalar yechishda mantiqan to‘g‘ri fikr yurita oladi, mantiqiy noto‘g‘ri natijalarni aniqlay oladi, misol va qarshi misol tuza oladi;
o‘rganilayotgan matematik holatlarni tahlil qila oladi va shu asosida mulohazalar ketma-ketligini tuza oladi va uni baholay oladi.
A1+
o‘rganilgan matematik tushunchalar, faktlar va algoritmlarni murakkabroq vaziyatlarda qo‘llay oladi.

4-bo‘lim. KASRLAR (30 soat, A1+: 42 soat)

73-75-mavzular. Maxraji 2, 3, 4, 5, 6, 8, 10, 12 yoki 100 bo‘lgan kasrlar. Kasrlarni hosil qilish. Sonli nurda birlik kesma (5 soat).

76-78-mavzular. Sonning kasrini (bo‘lagini) topish. Sonni kasrdan topish. Kasrlarni taqqoslash (3 soat).
79-81-mavzular. Bir xil maxrajli kasrlarni qo‘sh ish va ayirish (3 soat).
82-84-mavzular. O‘nli kasrni to‘g‘ri kasr ko‘rinishda ifodalash (3 soat).
85-87-mavzular. O‘nli kasrlarni qo‘sh ish va ayirish (3 soat).
88-89-mavzular. O‘nli kasrlarni 10 ga, 100 ga ko‘paytirish (2 soat).
90-92-mavzular. O‘nli kasrlarni butun songa ko‘paytirish (3 soat).
93-95-mavzular. O‘nli kasrlarni 10 ga, 100 ga bo‘lish. O‘nli kasrlarni natural songa bo‘lish (3 soat).
96-98-mavzular. Tarmoqlanuvchi algoritmlar (1 soat).
99-100 -mavzular. To‘plamlar kesishmasi. Venn diagrammasi (2 soat).
Arifmetik hisob-kitob texnikasiga va juft-toqlikka oid qiziqarli, nostandart va matnli masalalar yechish (A1+: 3 soat).
Bo‘yashlar, qoplashlar, qirqishlar, simmetriyaga oid sodda geometrik masalalar yechish (A1+: 2 soat).
Sodda kombinatorik va mantiqiy masalalar yechish (A1+: 3 soat).
Nostandart va qiziqarli masalalar yechish (A1+: 2 soat).
Reja tuzish mashqlari (A1+: 2 soat).
Nazorat ishi (1 soat).
Xatolar ustida ishlash (1 soat).

O‘quvchilarda shakllangan fanga oid kompetensiya elementlari:

Matematika mazmuniga oid umumiy kompetensiya:
A1
o‘rganilgan matematik tushunchalarni qabul qila oladi, tegishli misollar keltira oladi;
sodda (maxraji 10 va 100 bo‘lgan kasr son ko‘rinishda ifodalanadigan) o‘nli kasr songa o‘tkaza oladi, bunday o‘nlik kasrlarni so‘zlar, kasrlar yoki modellar yordamida tasvirlay oladi; ular ustida qo‘sh ish, ayirish arifmetik amallarni bajara oladi;
sodda (maxraji 10 va 100 bo‘lgan kasr son ko‘rinishda ifodalanadigan) o‘nli kasrlar qatnashgan 2 arifmetik amalli (qavsli va qavssiz) sonli ifodaning qiymatini hisoblay oladi;
miqdorlar (narx-navo, massa, uzunlik) orasidagi bog‘lanishlarni qo‘llab, kundalik hayot bilan bog‘liq bo‘lgan masalalarni arifmetik usulda (2-3 qadamli) yecha oladi;
berilgan ikkita to‘plamlar uchun birinchi element birinchi to‘plamga, ikkinchi element ikkinchi to‘plamga tegishli bo‘lgan juftliklarni aniqlay oladi va sonini topa oladi;
3-5 ta elementdan tashkil topgan to‘plamda juftliklar sonini topa oladi;
A1+
bo‘yashlar, qoplash, qirqishlarga doir sodda geometrik masalalarni yecha oladi;
arifmetik hisob-kitob texnikasiga va juft-toqlikka oid qiziqarli, nostandart va matnli masalarni yecha oladi;
sodda amaliy holatlarda kombinator masalalarini yecha oladi.
Kognitiv kompetensiya (shaxsning mustaqil ijodiy fikrlash kompetensiyasi):
A1
o‘rganilgan matematik tushunchalar, faktlar va algoritmlarni o‘quv vaziyatlarda qo‘llay oladi va yangi bilimlar hosil qila oladi;
o‘rganilgan matematik tushunchalar, faktlar va algoritmlarni kundalik vaziyatlarda qo‘llay oladi;
o‘qituvchi bilan hamkorlikda o‘quv va amaliy holatlarda maqsadni ifodalay oladi.
A1+
o‘rganilgan matematik tushunchalar, faktlar va algoritmlarni murakkabroq vaziyatlarda qo‘llay oladi.

5-bo‘lim. KOORDINATA TO‘RINI TUZISH. FAZOVIY SHAKLLAR

(20 soat, A1+: 28 soat)

101-103-mavzular. Koordinata burchagi. Grafikli ma’lumotlar (3 soat).

104-106-mavzular. Nuqta koordinatasi (3 soat).
107-109-mavzular. Ko‘pyoq. To‘g‘ri burchakli parallelepiped (3 soat).
110-112-mavzular. Fazoviy shakllar. Kub va uning elementlari (3 soat).
113-114-mavzular. Tasvirlarda ko‘ringan va yashiringan elementlarni aniqlash. Chizmada parallelepiped (kub)ning elementlarni bo‘yash (2 soat).
115-118-mavzular. Figuralarning yuzini topishga oid masalalar (4 soat).
Arifmetik hisob-kitob texnikasiga va juft-toqlikka oid qiziqarli, nostandart va matnli masalalar yechish (A1+: 2 soat).
Elektron axborot manbalaridan turli ko‘rinishdagi sodda matematik ma’lumotlarni izlab topish mashqlari (A1+: 1 soat).
Bo‘yashlar, qoplashlar, qirqishlar, simmetriyaga oid sodda geometrik masalalar yechish (A1+: 1 soat).
Sodda kombinatorik va mantiqiy masalalar yechish (A1+: 1 soat).
Nostandart va qiziqarli masalalar yechish (A1+: 2 soat).
Reja tuzish mashqlari (A1+: 1 soat).
Nazorat ishi (1 soat).
Xatolar ustida ishlash (1 soat).

O‘quvchilarda shakllangan fanga oid kompetensiya elementlari:

Matematika mazmuniga oid umumiy kompetensiya:
A1
kundalik hayotda uchraydigan koordinatalar sistemalarini real obyektlar (masalan, teatrdagi tomoshabin, samolyotdagi yo‘lovchi, shaxmat figurasi) joylashuvini aniqlashda qo‘llay oladi;
A (2;3) kO‘rinishdagi belgilarni o‘qiy oladi va yoza oladi;
fazoviy figuralarni (parallelepiped (kub) va uning elementlari (uchlari, qirralari, yoqlari)) tasavvur qila oladi, taniy oladi va nomlay oladi;
real obyektlarni geometrik figuralar modellari bilan bog‘lay oladi;
eng sodda holatlarda simmetriya hossalaridan foydalanib, geometrik figuralarni sharhlay oladi va bir-biri bilan solishtira oladi;
fazoviy figuralarni ularning tekislikdagi ko‘rinishlari bilan bog‘lay oladi;
masalani tahlil qila oladi, kattaliklar orasidagi munosabatlarni o‘rnata oladi, masala sharti va savoli orasidagi bog‘liqlikni topa oladi, masalani yechish uchun amallar sonini va bajarish tartibini aniqlay oladi, zarur bo‘lgan amallarni tanlay oladi va tanlash sababini tushuntira oladi;
masala yechishda modellashtirishni qo‘llay oladi.
A1+
bo‘yashlar, qoplash, qirqishlarga doir sodda geometrik masalalarni yecha oladi;
arifmetik hisob-kitob texnikasiga va juft-toqlikka oid qiziqarli, nostandart va matnli masalarni yecha oladi;
sodda amaliy holatlarda kombinator masalalarni yecha oladi.
Kognitiv kompetensiya (shaxsning mustaqil ijodiy fikrlash kompetensiyasi):
A1
o‘rganilgan matematik tushunchalar, faktlar va algoritmlarni o‘quv vaziyatlarda qo‘llay oladi va yangi bilimlar hosil qila oladi;
o‘rganilgan matematik tushunchalar, faktlar va algoritmlarni kundalik vaziyatlarda qo‘llay oladi;
o‘qituvchi bilan hamkorlikda masalani yechish uchun tuzilgan reja asosida ishlay oladi.
A1+
o‘rganilgan matematik tushunchalar, faktlar va algoritmlarni murakkabroq vaziyatlarda qo‘llay oladi.

6-bo‘lim. MA’LUMOTLARNI GRAFIK, DIAGRAMMA,

JADVALLAR KO‘RINISHDA IFODALASH
(30 soat, A1+: 42 soat)

119-121- mavzular. Grafik ko‘rinishdagi obyektlar ustida ishlash.

Sodda grafiklar, diagrammalar, jadvallar (3 soat).
122-124-mavzular. Ma’lumotlarni ifodalash (3 soat).
125-127-mavzular. Axborotlarni jadval ko‘rinishda tasvirlash. Grafik ko‘rinishdagi axborotlar bilan ishlash (3 soat).
128-130-mavzular. Yuzi 1 kv.m (m²), 1 kv. dm (dm²), 1 kv.sm (sm²), 1 kv. mm (mm²) ga teng bo‘lgan shakllarni yasash. Axborotlarni kodlash va dekodlash (3 soat).
131-132-mavzular. Simmetrik shakllar. Simmetriya o‘qlarini topish (2 soat).
133-134-mavzular. Ko‘pyoq modellari va ularning elementlari (2 soat).
135-137-mavzular. Sonli tenglik va tengsizliklarga oid masalalar yechish (3 soat).
138-140-mavzular. Reja tuzish. Ish tartibini muhokama qilish. Algoritm tuzish bosqichlari (3 soat).
141-142-mavzular. Shaklni berilgan qismlarga bo‘lish (2 soat).
143-146-mavzular Qiziqarli masalalar (4 soat).
Arifmetik hisob-kitob texnikasiga va juft-toqlikka oid qiziqarli, nostandart va matnli masalalar yechish (A1+: 4 soat).
Bo‘yashlar, qoplashlar, qirqishlar, simmetriyaga oid sodda geometrik masalalar yechish (A1+: 2 soat).
Sodda kombinatorik va mantiqiy masalalar yechish (A1+: 3 soat).
Nostandart va qiziqarli masalalar yechish (A1+: 3 soat).
Nazorat ishi (1 soat).
Xatolar ustida ishlash (1 soat).

O‘quvchilarda shakllangan fanga oid kompetensiya elementlari:

Matematika mazmuniga oid umumiy kompetensiya:
A1
o‘rganilgan matematik tushunchalarni qabul qila oladi, tegishli misollar keltira oladi;
murakkab bo‘lmagan jadvallar, ustunli, chiziqli va doiraviy diagrammalar ko‘rinishida berilgan ma’lumotlarni o‘qiy oladi;
murakkab bo‘lmagan tayyor jadvallarni to‘ldira oladi, ustunli diagrammalarni tuza oladi;
qiymatiga ko‘ra sodda grafik, murakkab bo‘lmagan diagramma, jadvallar tuza oladi;
atrof-borliqdagi sodda obyektlarni geometrik figuralar modellari bilan bog‘lay oladi, ayrim elementlarini o‘lchay oladi va chamalay oladi;
kundalik hayotimiz bilan bog‘liq bo‘lgan o‘quv-amaliy va o‘quv-o‘rganuvchi masalalarni arifmetik usulda (2-3 amalli) yecha oladi;
masalani tahlil qila oladi, kattaliklar orasidagi munosabatlarni o‘rnata oladi, masala sharti va savoli orasidagi bog‘liqlikni topa oladi, masalani yechish uchun amallar sonini va bajarish tartibini aniqlay oladi, zarur bo‘lgan amallarni tanlay oladi va tanlash sababini tushuntira oladi;
masala yechilish yo‘lining to‘g‘riligini va javobning masala savoliga mosligini baholay oladi.
A1+
bo‘yashlar, qoplash, qirqishlarga doir sodda geometrik masalalarni yecha oladi;
arifmetik hisob-kitob texnikasiga va juft-toqlikka oid qiziqarli, nostandart va matnli masalarni yecha oladi;
sodda amaliy holatlarda kombinator masalalarini yecha oladi.
Kognitiv kompetensiya (shaxsning mustaqil ijodiy fikrlash kompetensiyasi):
A1
o‘rganilgan matematik tushunchalar, faktlar va algoritmlarni o‘quv vaziyatlarda qo‘llay oladi va yangi bilimlar hosil qila oladi;
o‘rganilgan matematik tushunchalar, faktlar va algoritmlarni kundalik vaziyatlarda qo‘llay oladi.
A1+
o‘rganilayotgan matematik holatlarni tahlil qila oladi va shu asosida mulohazalar ketma-ketligini tuza oladi va uni baholay oladi;
o‘qituvchi bilan hamkorlikda nostandart va qiziqarli masalaning yechimini topish rejasini tuza oladi.

Natural sonlar va kattaliklar haqidagi bilimlarni umumlashtirish va bir tizimga solish (9 soat, A1+: 13 soat)

Yakuniy nazorat ishi (1 soat).

Mavzularni o‘rganish uchun - 146 soat (A1+: 210 soat).

Nazorat ishlari uchun - 8 soat (A1+: 8 soat).
Xatolar ustida ishlash uchun - 7 soat (A1+: 7 soat).
Takrorlash uchun - 9 soat (A1+: 13 soat)
Jami - 170 soat (A1+: 238soat).

O’quv yili yakunida 4-sinf bitiruvchilari quyidagi malaka talablariga javob berishi kerak:

Kommunikativ kompetensiya:
A1
matematikaga oid atamalarning ma’nosini tushunib, to‘g‘ri o‘qiy oladi;
so‘z va gaplarni bog‘lagan holda o‘z fikrini aniq va ravshan ifodalay oladi;
fikrni mantiqiy izchillikda ifodalay oladi;
matematikaga oid audiomatnni tinglab, videotasvirlarni ko‘rib tushunadi, tegishli munosabat bildira oladi;
matematik matn ma’nosini qayta so‘zlab bera oladi, matematik qoidalarni yoddan ifodali ayta oladi.
A1+
Mavzuga oid ma’lumotlarni muhokama qilishda o‘zaro muloqotga kirisha oladi, muloqotda muomala madaniyatiga amal qila oladi, matematik masalani hamkorlikda yechishda jamoada samarali ishlay oladi.
Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi:
A1
tavsiya etilgan media manbalardan axborotni izlab topa oladi, zarur bo‘lsa uni boshqa ko‘rinishlarga (matn, jadval, sxema va h.k.) o‘tkaza oladi;
ustunli, chiziqli va doiraviy diagrammalar, jadvallar, chizmalar ko‘rinishida berilgan statistik ma’lumotlarga asoslanib, turli obyekt va hodisalarni taqqoslay oladi;
axborotlarni statistik ma’lumotlarning ko‘rinishlarning bir turidan (ustunli, chiziqli va doiraviy diagrammalar, jadvallar, chizmalar) boshqa ko‘rinishga o‘tkaza oladi;
uchta sonning o‘rta arifmetigini topadi.
A1+
mustaqil ravishda turli media manbaalardan axborotni izlab topa oladi, dastlabki tahlil qila oladi.
O‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi:
A1
o‘qituvchi bilan birgalikda o‘quv masalasini (maqsadini) topa oladi va ifodalay oladi;
o‘qituvchi bilan birgalikda o‘quv masalasini qismlarga ajrata oladi;
o‘qituvchi bilan birgalikda masala yechimiga yaqinlashish darajasini baholay oladi va zarur hollarda o‘z faoliyatini to‘g‘rilay oladi;
o‘qituvchi bilan birgalikda o‘quv faoliyat natijasini tahlil qila oladi;
o‘qituvchi bilan birgalikda yo‘l qo‘yilgan xato va noaniqliklarni topa oladi, ularni tuzata oladi;
xususiy misollar va kuzatishlar tahlili asosida obyektlar umumiy xossalarini aniqlay oladi;
mavjud bilim va ko‘nikmalarni kundalik vaziyatga qo‘llay oladi;
ijtimoiy hayotdagi vaziyatlarga nisbatan o‘zining ijobiy estetik-emotsional munosabatini shakllantira oladi;
o‘qishga va yangi bilimlarni egallashga qiziqa oladi.
A1+
o‘zini o‘zi ma’naviy, ruhiy, intellektual va kreativ rivojlantira oladi, kamolotga intila oladi, matematikani mustaqil o‘qib-o‘rgana oladi, o‘z xatti-harakatini baholay oladi.
Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi:
A1
boshqalar fikrini tinglab, tushuna oladi, agar bu fikrni noto‘g‘ri deb hisoblasa, o‘z fikrini himoya qila oladi;
atrofdagilar bilan o‘zaro muloqot chog‘ida odob-axloq qoidalariga rioya qila oladi va guruhda ishlay oladi;
muammo va tushunmovchiliklar ro‘y bergan paytlarda o‘zini tutish to‘g‘risida to‘g‘ri qaror qabul qila oladi;
guruhda ishlash paytida turli maxsus rollarni ijro eta oladi.
A1+
umumiy masalani yechish uchun guruh faoliyatini boshqara oladi va guruh a’zolarning fikrlarini jamlab, umumiy fikrni bayon qila oladi.
Milliy va umummadaniy kompetensiya:
A1
kundalik hayotda matematik usullar samarali ekanligini tushuna oladi;
zaminimizda yashab o‘tgan buyuk allomalarimiz haqida ma’lumot bera oladi.
A1+
milliy, ma’naviy va madaniy merosni qadrlash, tabiiy-moddiy resurslardan oqilona foydalanish va asrab-avaylashda matematikaning o‘rni beqiyos ekanligini tushuna oladi.
Matematik savodxonlik, fan va texnika yangiliklaridan xabardor bo‘lish hamda foydalanish kompetensiyasi:
A1
aniq hisob-kitoblarga asoslangan holda shaxsiy rejalarni tuza oladi;
kundalik faoliyatida turli diagramma, chizma va modellarni o‘qiy oladi;
A1+
sodda savdo-sotiq munosabatlarda, kundalik hayotda matematik bilim va ko‘nikmalarni muvaffaqiyatli qo‘llay oladi;
matematikaga oid yangi bilimlarni izlashda axborot-kommunikatsiya vositalari, internet saytlaridan foydalana oladi.
Matematika mazmuniga oid umumiy kompetensiya:
A1
o‘rganilgan matematik tushunchalarni va qoidalarni tushuntirib bera oladi, tegishli misollar keltira oladi;
berilgan sonlarni va eng sodda kasrlarni o‘qiydi, yozadi, taqqoslay oladi, tartibga solib, turli ko‘rinishlarda tasvirlay oladi;
sodda sonli ifodaning qiymatini og‘zaki va yozma hisoblay oladi;
sodda amaliy, matnli va mantiqiy masalalarni yecha oladi;
tekislik va fazodagi sodda geometrik figuralarni tasavvur qiladi, taniydi va tasvirlay oladi;
obyektlarni xossalari bo‘yicha tartiblaydi va sodda kombinatsiyalar tuza oladi;
A1+
arifmetik hisob-kitob texnikasiga va juft-toqlikka oid qiziqarli, nostandart va matnli masalalarni yecha oladi;
bo‘yashlar, qoplashlar, qirqishlar, simmetriyaga oid sodda geometrik masalalarni yecha oladi;
sodda amaliy vaziyatlarda kombinatorik va mantiqiy masalalarni yecha oladi;
elektron axborot manbalaridan turli ko‘rinishdagi sodda matematik ma’lumotlarni izlab topadi, foydalana oladi.
Kognitiv kompetensiya (shaxsning mustaqil ijodiy fikrlash kompetensiyasi):
A1
ma’lum matematik faktlar va sodda mantiqiy qonunlar asosida xulosa keltirib chiqara oladi, rost va yolg‘on tasdiqlarni farqlay oladi;
zarur hollarda sodda hisoblash vositalarini qo‘llay oladi;
o‘qituvchi bilan hamkorlikda masalaning yechimini topish rejasini tuza oladi, tuzilgan reja asosida ishlay oladi va o‘z faoliyatini to‘g‘rilay oladi;
o‘qituvchi bilan hamkorlikda o‘quv va amaliy holatlarda maqsadni ifodalay oladi;
A1+
o‘rganilgan matematik tushunchalar, faktlar va algoritmlarni murakkabroq vaziyatlarda qo‘llay oladi.
Yuqoridagi talablar Davlat ta’lim standartida belgilab berilgan minimum talablar bo’lib, 4-sinf bitiruvchilarining barchasi bu talablarga javob berishi zarur. Bunda:
A1 daraja - Umumta’lim fanlarini o‘rganishning boshlang‘ich darajasi;
A1+ daraja - Umumta’lim fanlarini o‘rganishning kuchaytirilgan boshlang‘ich darajasi.