Mundarija kirish I bob. Ta’lim TIZIMINI MODELLASHTIRISH TEXNOLOGIYASI HAMDA Ta’lim TIZIMIDA DASTURLI Ta’lim

II BOB. TA’LIM TEXNOLOGIYALARI. TEXNOLOGIK PASPORT VA TEXNOLOGIK XARITA TUZISH, O‘QUV JARAYONINI LOYIHALASH QOIDALARI.
2.1. Dasturli ta’limning mazmuni, maqsadi va vazifalari. Dasturli ta’limni vujudga kelish tarixi.
O‘quv jarayonini ta’lim texnologiyalari asosida tashkil etish va boshqarish turlari:
1. An'anaviy (klassik) ma’ruzali o‘qitish (boshqarish ochiq, sochilgan yoki verbal (matnli));
2. Audiovizual vositalardan foydalanib o‘qitish (boshqarish ochiq, sochilgan yoki avtomatlashgan);
3. Konsultatsiya tizimi (boshqarish yakka tartibda va yo‘naltirilgan, verbal);
4. Mustaqil ta’limga yo‘naltirilgan o‘qitish (boshqarish ochiq yoki sochilgan, aloqa vositalari avtomatlashtirilgan va kuchli bog‘langan);
5. Kichik guruhlarda o‘qitish (boshqarish sochilgan yoki hamkorlik bilan verbal);
6. Komppyuterli o‘qitish (boshqaruv sochilgan yoki avtomat-lashtirilgan);
7. "Repetitor" tizimi (boshqarish verbal, sochilgan, individual-yo‘naltirilgan);
8. "Dasturlashtirilgan" o‘qitish (boshqarish avtomatlashtirilgan holda sochiq);
V.P.Bespalko bilish faoliyatini tashkil etish va boshqarish namunasidagi pedagogik texnologiya tasnifini tavsiya etdi. U o‘qituvchi va ta’lim oluvchi (boshqariluvchi) munosabatlarini quyidagicha belgilaydi:
berk-(talabalarning nazorat qilinmaydigan va tuzatilmaydigan faoliyati);
davriy (nazorat, o‘z-o‘zini nazorat qilish, o‘zaro nazorat);
tarqoq - (frontal) yoki yo‘nalganlik (individuallik);
og‘zaki yoki avtomatlar (o‘quv vositalari) orqali.
V. P. Bespalko texnologiyasi turlari:
1. klassik lektsiya metodida o‘qitish (boshqaruv-berk, tarqoq, qo‘lda);
2. audiovizual texnik vositalarda o‘qitish (berk, tarqoq, avtomatlashtirilgan);
3. "Konsultant (maslaqatchilar)" tizimi (berk, yo‘naltirilgan, qo‘lda);
4. o‘quv adabiyotlari yordamida o‘qitish (berk, yo‘naltirilgan, avtomatlashtirilgan) - mustaqil ish;
5. "Kichik guruhlar" tizimi (davriy, tarqoq, qo‘lda) - guruhlardagi o‘qitishning tabaqalashtirilgan usuli;
6. kompyuter o‘qitishlari (davriy, tarqoq, avtomatlashtirilgan);
7. "Repetitor" tizimi (davriy, yo‘naltirilgan, qo‘lda) - individual o‘qitish;
8. Dasturlashtirilgan o‘qitish (davriy, yo‘naltirilgan, avtomatlashtirilgan), ular uchun oldindan programmalar tuzib qo‘yiladi.
Texnologik karta o‘quv jarayonini loyihalashtirishning asosi.
O‘qitish jarayonini oldindan loyihalashtirish zarur, bu jarayonda o‘qituvchi o‘quv predmetining o‘ziga xos tomonini, joy va sharoitni, o‘qitishning texnik vositalarini, eng asosiysi, talabaning imkoniyati va ehtiyojini hamda hamkorlikdagi faoliyatini tashkil eta olishini hisobga olishi kerak, shundagina kerakli kafolatlangan natijaga erishish mumkin. Qisqa qilib aytganda, talabani ta’limning markaziga olib chiqish kerak.
O‘qituvchi tomonidan har bir darsni yaxlit holatda ko‘ra bilish va uni tasavvur etish uchun bo‘lajak dars jarayonini loyihalashtirib olish kerak. Bunda o‘qituvchiga u tomonidan bo‘lajak darsni texnologik xaritasini tuzib olish katta ahamiyatga egadir. Chunki darsning texnologik xaritasi har bir mavzu, har bir dars uchun o‘qitilayotgan predmet, fanning xususiyatidan, talabalarning imkoniyati va ehtiyojidan kelib chiqqan holda tuziladi.
Bunday texnologik xaritani tuzish oson emas, chunki buning uchun o‘qituvchi pedagogika, psixologiya, xususiy metodika, pedagogik va axborot texnologiyalaridan habardor bo‘lishi, shuningdek, juda ko‘p metodlarni bilishi kerak bo‘ladi. Har bir darsning rang-barang, qiziqarli bo‘lishi avvaldan puxta o‘ylab tuzilgan darsning loyihalashtirilgan texnologik xaritasiga bog‘liq. Darsning texnologik xaritasini qay ko‘rinishda yoki shaklda tuzish, bu o‘qituvchining tajribasi, qo‘ygan maqsadi va ixtiyoriga bog‘liq. Texnologik xarita qanday tuzilgan bo‘lmasin, unda dars jarayoni yaxlit holda aks etgan bo‘lishi hamda aniq belgilangan maqsad, vazifa va kafolatlangan natija, dars jarayonini tashkil etishning texnologiyasi to‘liq o‘z ifodasini topgan bulishi kerak. Texnologik xaritaning tuzilishi o‘qituvchini darsning kengaytirilgan konspektini yozishdan xolos etadi, chunki bunday kartada dars jarayonining barcha qirralari o‘z aksini topadi.
Texnologik xaritada ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchilar faoliyati (o‘quv jarayoni) bosqichlarining ketma-ketligi va mazmuni hamda ularda qo‘llanila-digan vositalar tavsiflanadi. Texnologik xarita bo‘lajak mutaxassislarning mustaqil ishlashiga va ta’lim jarayonini nazorat qilishga yordam beradi.
Texnologik xarita mazmunini faoliyat (texnologik bosqichlar) tashkil etadi va ular quyidagi ketma-ketlikda amalga oshiriladi:
ta’lim oluvchilarga o‘rganilishi kerak bo‘lgan mavzuni e'lon qilish. Uning mantiqiy-tuzilmaviy tartibini namoyish qilish va sharhlash. Yangi material bilan tanishtirish;
o‘quv elementlarini o‘rganish ketma-ketligi va usullarini bayon qilish;
ta’lim oluvchilar egallashi lozim bo‘lgan bilim, malaka va ko‘nikmalar to‘g‘risida axborot berish;
testlar va amaliy topshiriqlarning variantlarini, ularni baholash mezonlarini taqdim etish, ya’ni yakuniy nazoratning "ochiqligini" ta’minlash;
o‘zlashtirilgan bilimlarning ta’lim jarayonida yoki kelgusi kasbiy faoliyatda qaerda kerak bo‘lishi to‘g‘risida axborot berish.
Bu holda "ta’lim beruvchi-ta’lim oluvchi"ning o‘zaro munosabatidagi muammo ham hal etiladi. Ta’lim oluvchi ta’lim beruvchining tayyor bilimlar bilan qurollantiradigan ta’sir ob'ektidan mustaqil o‘quv faoliyatining sub'ektiga aylanadi. U mustaqil bilim olishga va o‘zining o‘quv faoliyatini rejalashtirishga, uning natijalariga erishish darajasini belgilashga qiziqtiriladi.
O‘qituvchi tomonidan o‘zi o‘qitayotgan fanning har bir mavzusi, har bir dars mashg‘uloti bo‘yicha tuzilgan texnologik xarita unga o‘z fani, predmetini yaxlit holda tasavvur etib yondoshishga, tushunishiga (bir semestr, bir o‘quv yili bo‘yicha), yaxlit o‘quv jarayoninig boshlanishi, maqsadidan tortib, erishiladigan natijasini ko‘ra olishiga yordam beradi. Ayniqsa, texnologik xaritani talabaning imkoniyati, ehtiyojidan kelib chiqqan holda tuzilishi, uni shaxs sifatida ta’limning markaziga olib chiqishga imkon yaratadi. Bu esa o‘qitishning samaradorligini oshirishga olib keladi.
4. Dasturli ta’limning mazmuni, maqsadi va vazifalari. Dasturli ta’limni vujudga kelish tarixi.
Dasturlashtirilgan o‘qitish XX asrning 50-yillari boshida paydo bo‘ldi. U amerikalik psixolog B.Skinner nomi bilan bog‘liq. U materiallarning o‘zlashtiri-lishini boshqarishning samaradorligini oshirishda, axborotlarni qismma-qism uzatishning muntazam programmasi asosiga qurish va uni nazorat qilishni tavsiya etdi.
N.Krauder tarmoqlangan dasturni ishlab chiqdi, unda nazorat natijalariga ko‘ra ta’lim oluvchilarga mustaqil ishlar uchun turli xildagi materiallar tavsiya etiladi. G.K.Selevko dasturlashtirilgan o‘qitishga quyidagi ta’rifni beradi, ya’ni dasturlashtirilgan o‘qitish deganda o‘qitish uskunalari (EHM, programmalashtirilgan darslik, kinotrenajer va b.) yordamida programmalash-tirilgan o‘quv materialining o‘zlashtirilishini boshqarishni tushunadi. Dasturlash-tirilgan o‘quv materiali muayyan mantiqiy izchillikda beriladigan nisbatan katta bo‘lmagan o‘quv axborotlari ("kadrlar", "fayllar", "odimlar") seriyasidan iborat bo‘ladi.
Dasturlashtirilgan ta’lim o‘z mazmuni va tuzilishiga hamda maqsadiga ko‘ra juda aniqlashtirilgan maqsadli ta’lim tizimiga o‘xshashdir. Bu tizimda ham barcha ish faoliyati oxirgi natijaga qaratilgan bo‘lib, kichik-kichik qadamlar bilan o‘zlashtirish asos bo‘lib xizmat qiladi. Dasturlashtirilgan ta’lim ko‘proq talabalarning imkoniyatlarini hisobga olish va individual yondashish yo‘nalishiga asos hozirlaydi. Dasturli ta’limning asosiy mazmuni shundan iboratki pedagog butun o‘quv materialini bir necha qismlarga bo‘lib chiqadi. Bu bilimlar soddadan murakkabga qarab joylashtiriladi. Har bir qism haqida to‘la axborot berilgach, ana shu qismni o‘zlashtirilganlik darajasi tekshirib boriladi. Barcha talabalar o‘zlashtirib olganliklariga ishonch hosil qilishlari bilan, ikkinchi qismga o‘tiladi va bu bilimlar ham mukammal o‘zlashtirilganligi aniqlangach, o‘quv materialini keyingi qismi o‘rganiladi. Dasturlashtirilgan ta’limning asosiy vazifasi kichik-kichik qadamlar bilan o‘quv materialini talabalarga etkazishdir va bunda o‘zlashtirish doimiy monitoring ostida kuzatishdan iborat bo‘ladi. Har bir qadamni qay darajada o‘zlashtirishni kuzatish o‘zining afzalliklariga ega. Bunda talabalar o‘quv materialini qaysi qismini chuqur va qaysi qismini zaif o‘zlashtirganligi haqidagi ma’lumot ham darhol yuzaga chiqadi. Noaniqliklar va tushunmovchiliklar o‘z vaqtida to‘g‘rilab boriladi.
Agar an'anaviy darsda faqat o‘quv materialini o‘rganib bo‘lgandan keyingina mustahkamlashga va tekshirishga e'tibor berilsa, dasturli ta’limda o‘quv materialini o‘zlashtirish jarayonining hamma bosqichlari nazorat qilib boriladi. Dasturli ta’lim tushunchasi metodikada 60-yillardan boshlab rivojlana boshladi. Ammo hanuzgacha keng tarqalmagan. Chunki bu metod pedagogdan ko‘p mehnat va ijod talab etadi. Ushbu metodni ijobiy tomonlari shundan iboratki, o‘quv materialini mantiqiy bo‘laklarga ajratilishi bilimlarni tizimli o‘zlashtirishga yordam beradi. Har bir bosqichda o‘zlashtirishni monitoring qilib borilishi esa har bir talabani o‘zlashtirish darajasini tekshirib borish va vaqtida tuzatishlar kiritishga imkon beradi. Birinchi qismni egallanmay turib, ikkinchi qismga o‘tilmaydi. Natijada yangi mavzuni barcha talabalar yaxshi o‘zlashtiradilar.
Talabaga bo‘lgan individual yondashuv yaxshilanadi, chunki bunda har bir talabaning nafaqat bilimi balki o‘ziga xos xususiyatlari ham namoyon bo‘lib boradi. Talaba shaxsini yaxshiroq o‘rganishga imkon tuqiladi. O‘qituvchi va talaba o‘rtasida uzviy aloqa hosil bo‘ladi. Ammo bu metodni o‘ziga xos kamchiliklari ham bor. Bu usulni chegaralangan miqdordagi talaba guruhi bilan ishlaganda qo‘llash mumkin. O‘qituvchidan nazorat va tekshirish ishlarini tuzish talab etiladi. Agar o‘rganiladigan mavzu yaxlit marakkab bog‘lamli mantiqqa ega bo‘lsa, uni bosqichlarga bo‘lib o‘rganish noo‘rin. Bu metod ketma-ket zanjirli bog‘lamga ega bo‘lgan mavzularda qo‘llanilishi yaxshi samara beradi. Bu metod talabada ko‘proq esda saqlash, axborotni yodlab olish kabi malakalarini rivojlantiradi. Shuning uchun uni muammoli ta’lim bilan muvofiqlashtirgan holda qo‘llash kerak. Muammoli ta’limni ko‘proq seminar darslarda o‘tkazish, dasturli ta’limdan esa ma’ruzalarda foydalanish qulay.
Dasturlashtirilgan ta’limning asosiy vazifasi - kichik-kichik qadamlar bilan o‘quv materialini talabalarga etkazish va o‘zlashtirish jarayonini doimiy nazorat qilib borishdan iborat. Bunda mavzuni qaysi qismi chuqur va yuzaki o‘rganilganligi ma’lum bo‘ladi va kamchiliklarni darhol tuzatish imkoni tug‘iladi. Bu tushuncha 50-yillardan boshlab, AQSHlik psixolog B. Skinner tomonidan rivojlana boshlangan bo‘lsada, hanuzgacha keng tarqalmagan. Uning o‘ziga xos ijobiy va salbiy xususiyatlari bor.
Dasturlashtirilgan ta’lim nafaqat kompyuter yordamida, balki kompyuter ishtirokisiz ham tashkil etilishi mumkin. Bunda o‘quv jarayoni o‘ta aniqlik bilan loyihalanadi. Ammo kompyuter texnologiyalaridan foydalangan holda darsning tashkil etilishi dars samaradorligini yanada oshishiga yordam beradi.
Kompyuterda dasturlashtirilgan ta’lim o‘zining yuqori imkoniyatlari bilan ajralib turadi. Dasturlar turlicha ko‘rinishda tuzilishi mumkin.
Masofaviy o‘qitishning axborot-texnologik asoslari.
Axborot texnologiyasi - ob'ekt, jarayon yoki hodisalarning holati haqidagi yangi ma’lumotlarni targ‘ib etish uchun ma’lumotlarni yig‘ish usullari va ma’lumotlarni etkazib beruvchi vositalar majmuidan foydalanish jarayonidir. Axborot texnologiyalari ta’limiy mahsulot va xizmatlarni tashkil etishda dastgoh hisoblanadi.
Ta’limiy mahsulot - ta’lim jarayoniga tatbiq qilish uchun ifodalangan ma’lumotlar majmuidir.
Zamonaviy axborot texnologiyasi - shaxsiy kompyuter va telekommuni-katsiya vositalaridan foydalanuvchi axborot texnologiyasidir.
Jamiyatni axborotlashtirish - fuqarolarning axborotga bo‘lgan ehtiyojini va ularning huquqlarini amalga oshirishni qanoatlantirishdagi maqbul shartlarni bajarish, davlat va hokimiyat, mahalliy va o‘zini o‘zi boshqarish organlarining talablari asosida axborot resurslaridan foydalangan holda jamoat birlashmalarini tashkil etish va ular faoliyatini yo‘lga qo‘yishning ijtimoiy-iqtisodiy va ilmiy-texnik jarayonlaridir.
Ta’lim jarayonini axborotlashtirish - bu jamiyatni axborotlashtirishning muhim bo‘g‘ini hisoblanadi.
Ta’limni axborotlashtirish quyidagi qulayliklar va afzalliklar bilan bog‘liq o‘zgarishlarda qatnashadi:
jamiyatning har bir a’zosi haqidagi ma’lumotlarni va bilimlarni olishga yo‘l ochib berishda;
shaxs uchun intellektual va ijodiy qulayliklarini rivojlantirishda;
jamiyatning har bir a’zosi hayotida uning faolligi evaziga malaka oshirish xizmatlarini tezkor o‘zgartirishda;
masofaviy o‘qitish o‘zib ketuvchi (ilg‘or) ta’limni tashkil etish va uning samarasini oshirishni ta’minlashda;
ta’lim mahsulotlarini va xizmatlarini yaratish va tashkil etish maqsadida turli axborot texnologiyalarini qo‘llashda;
guruhlash, turlash, hisoblash, ma’lumotlarni agregatlash uchun AKT xizmatlaridan maksimal darajada foydalanishda;
masofaviy o‘qitish qatnashchilarining axborot talablarini qondirish uchun boshqaruv axborot texnologiyalaridan samarali foydalanishda;
masofaviy o‘qitish qatnashchilari bilan AKT vositalarining o‘zaro axborot almashuvi jarayonlarida;
fanlar bo‘yicha ekspertlarning to‘plagan bilimlar mahsulotlarini masofaviy o‘qitishdan foydalanuvchilar tomonidan olinishining keng imkoniyatini beruvchi ekspert tizimli axborot texnologiyalarini ishga tushirishda va shu kabilar.
Bunday tashkiliy-metodik masalalarning asosiy yechimlaridan biri - bu yangi ta’lim texnologiyalarini kiritish, shu bilan birga, respublikaning uzluksiz ta’lim tizimida, ayniqsa, birinchi navbatda, oliy ta’limda masofaviy o‘qitish uslubi o‘z o‘rnini egallashi kerakligidadir. Dunyoda masofaviy o‘qitish uslubini qo‘llash bo‘yicha juda katta tajriba orttirilgan. Jumladan, tajribali o‘qituvchilar va mutaxassislarning o‘qitilayotgan kishiga yakka tartibda yordam berish, talabalar o‘qishini turli uslubda nazorat qilish, ularning bilim saviyasi va malakaviy mukammalligini baholash maqsadida AKT turli variantlaridan foydalanishi tufayli talaba va talabalarning o‘qish sifati va mehnat unumdorligi oshadi.
Masofaviy o‘qitish uslubining sifatli qo‘llanilishi borasida quyidagi yo‘llanmalar shakllanmoqda:
O‘qitilayotgan borliqni markazlashtirish. Respublikamiz va xorijlik olimlar hamda mutaxassislarning bilim va tajribalarini qo‘llash, zamonaviy o‘quv qurollaridan foydalanish e'tiborda tutiladi. Bunda turli o‘quv manbalaridan foydalanish, talabalarni axborot bilan ta’minlash, bu axborot esa o‘z navbatida, butun dunyo mutaxassislari bilimlaridan, elektron kutubxonalardan olingan axborotlardan foydalanish talaba va talabalar hamda ularning o‘qituvchilari uchun katta imkoniyatlar yaratadi.
O‘qituvchiga talabni kuchaytirish. Ta’lim jarayonining standart holda jamlanishi, o‘qituvchi(pedagog)larning bilim darajasini oshirish majburiyatini yuklaydi. Bu uslublar ularning ish natijasi va bilim darajasining ko‘tarilishiga yordam beradi.
Erkin va standartlatirilgan ta’lim berish jarayonining ta’minlanishi, uzluksiz monitoring imkoniyati, o‘quv jarayonlarining to‘g‘ri nazorat qilinishi va boshqarilishi, oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi va o‘quv yurtlari tomonidan o‘qituvchi va talabalarning bilim saviyasining tekshirilishi (ta’lim jarayonida talaba va o‘qituvchilarning harakatlarini nazorat qilish, bunga talabaning faolligi va o‘qituvchi ishining unumliligi, talabalarni attestatsiyadan o‘tkazish bilan bog‘liq amallar ham kiradi) masofaviy ta’limda ham yo‘lga qo‘yilishi shart. O‘qituvchilarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish tizimlarining samaradorligini oshirishda ham bunday tadbirlar amal qiladi.
O‘qitish turining egiluvchanligi. qulay vaqtda shug‘ullanish mumkinligi, qulay joyda va qulay tezlikda talabalarning bilim qabul qilishining turli shakllarini qo‘llash mumkinligi, ular tomonidan modellashtirish va ko‘rgazmali vositalarni joyida qo‘llash, axborot va bilimlarni etkazishda ko‘rgazmali, amaliy va boshqa metodlardan unumli foydalanish ikoniyatlarining mavjudligi ta’limning ushbu shakli egiluvchanligini ifodalaydi.
O‘qituvchining roli va uning pedagogik imkoniyatlari. O‘qituvchining talabaga nisbatan shaxsiy yondashuvining turli shakllarini qo‘llash va har bir talabaning bilim darajasi va tayyorgarligini har tomonlama o‘rganish sharoitining mavjudligida ko‘rinadi.
Talabaning bilim va tadqiqot motivlari hamda stimullarini rivojlantirish. Talabaning o‘qituvchi(pedagog)ga va o‘zaro muloqotida ishonchsizlik hissiyoti bilan bog‘liq psixologik to‘siqlarni yo‘qotish, talabaning intellektual va ilmiy imkoniyatlarini hamda o‘zini o‘zi tarbiyalash va takomillashtirish shart-sharoitlarini kengaytirishga yordam beradi. Shuningdek, bilim oluvchilarning aqliy va jismoniy mehnati uyg‘unligini ta’minlaydi.
Iqtisodliligi. Bu tizim o‘qitishdagi kechikishlarni kamaytirishni ta’minlaydi. O‘qitish xonalaridan foydalanish, yo‘l xarajatlari va taklif qilishga malakali o‘qituvchi(pedagog)lar uchun ularning asosiy ish joyidan haq to‘lash haratlarini kamaytiradi. Ular o‘z bilimlarini masofadan o‘qitish shaklida uzatishlari mumkin. Sog‘ligi, ijtimoiy va moddiy ta’minlanganligidan qat'iy nazar, bilim olishning keng imkoniyatlari yaratilib, ijtimoiy tenglik yuzaga keladi.
O‘qitish doirasida musobaqa muhitini rasmiylashtirish. Masofadan o‘qitish texnologiyasi bu - jamiyatni axborotlashtirish umumiy oqimi va yo‘llari bilan jipslashgan bo‘lib, masofaviy o‘qitishning texnik vositalarini axborotlash-tirish tizimlari va oliy o‘quv yurtlaridagi o‘qitish jarayonini avtomatlashtirish tizimlari bilan zamonaviy axborotlashtirish texnologiyasi asosida birlashuvini ta’minlaydi.
Masofaviy o‘qitish usulidan foydalanishning kamchiligi - o‘qituvchi va talaba o‘rtasidagi bevosita muloqot va psixologik birlikning chegaralanganligidir.
Umuman olganda, masofaviy o‘qitish tizimi talabalarda ta’lim tizimidagi bo‘layotgan dunyoviy o‘zgarishlar, texnik vositalardan foydalanish yo‘llari, uning qanchalik afzallik tomonlari va shu bilan birgalikda qanday kamchiliklari mavjudligi haqida ma’lumot beradi.