Mundarija kirish

Nazorat savollari 
1. Ma‟lumot baza modeli nima? 
2. Ierarxik (shajara) modeli ma‟lumot va uning asosiy xarakteristikalari. 
3. Tarmoqli model ma‟lumot va uning asosiy xarakteristikalari. 
4. PS moxiyat aloqa usulida tavsiflaganda qanday ishlar bajariladi? 
5. Mosliklarni (munosobatlar) qanday turlari bor? Ularni tavsiflang. 
6. Moxiyat - aloqa diagrammasi qanday quriladi? 
7. Axborot tizimlarini loyixalashga infologik yondoshishni asosiy 
qoidalarini tushuntiring. 
4-mavzu. Rеlyatsion ma’lumot bazasi va ma’lumotlar bazasida 
munosabatlar 
Reja 
1. Relyatsion ma‟lumotlar bazasini asosiy tushunchalari
2. Ma‟lumotlarni tasvirlashda jadvallardan foydalanish. 
3. Ma‟lumotlar bazasida munosobatlar. 
4. Kodd ilmiy ishi. 
5. Munosabatni ikki o„lchamli jadvallar yordamida tavsiflash. 
6. Munosabatlar to„plami ma‟lumotlarni saqlash uchun ishlatilish. 
Tayanch iboralar: kortej, atribut, domen, relyatsion, munosabat, 1:1, 
1:N, M:N, mohiyat, ustun, maydon. 
Ma‟lumotlarni relyatsion modeli asosida munosabat tushunchasi 
yotadi. Munosabatni ikki o„lchamli jadvallar yordamida tavsiflash qulay. 
Jadval tushunarli ko„rimli va inson uchun oddiy. Munosabatlar to„plami 
ma‟lumotlarni saqlash uchun ishlatilishi mumkin. Shu bilan birga ular 
orasidagi bog„lanishlarni modellashtirish imkonini beradi.

---

29 
4.1-jadval. Ma`lumotlar bazasidagi ikki o`lchamli jadval 
Xizmatchi 
raqami 
F.I.SH 
Unvoni Tugilgan 
yili 
Bo`lim Mutaxassis 
kodi 
Lavozim Maosh 
XN 
FISH 
UN 
TY 
VL 
MK 
LM 
MSH 
2518 
Valiev S.P. 
t.f.n. 
1985 
1 
PM 
Dot. 
4 mln 
2567 
Soliev I.T. 
t.f.d. 
1987 
2 
EVM 
Prof. 
5 mln 
3245 
Aliev S.I. 
t.f.n. 
1988 
1 
PM 
Il.xodim 
2,8 mln 
3267 
Buriev A.O. Akad. 
1982 
3 
ASU 
Prorek. 
4 mln 
4.1-jadvaldagadi birinchi satr atribut nomlari, ikkinchi satr 
atributlarni qisqacha nomlari va uchinchi, to`rtinchi va beshinchi satrlar 
esa atribut qiymatlaridir. 
O`tgan mavzularda ko`rib chiqilgan ierarxik, tarmoqli va boshqa 
ma‟lumotlarni tasvirlash usullarini shunday ikki o`lchamli jadvalga 
keltirish mumkin. Bunday jadvallarni quyidagi xususiyatlari bo`ladi.

jadvalni har bir ma‟lumot elementi maydon hisoblanadi va 
takrorlanuvchi guruxlar bo`lmaydi;

barcha ustunlar bir jinslidir; 

xar bir ustunga nom tayinlangan; 

jadvalda bir xil satr ikki marta uchramaydi; 

bunday jadvalda satr va ustunlar ixtiyoriy tartibda qaraladi va 
ixtiyoriy ketma-ketlikda ishlatilishi mumkin. 
Bunday xususiyatlarga jadvalar munosabat deyiladi. Munosabat 
asosida qurilgan ma`lumotlar bazasi relyatsion ma`lumotlar bazasi 
deyiladi.
4.1-jadvalni sxematik qisqartirilgan ko`rinishida xizmatchi ob`yekti 
(xiz.nom F.I,SH, unvoni, tugilgan yili, bo`lim, mutaxasiss kodi, lavozim, 
maosh) ma‟lumotlar bazasi sxemasi deyiladi. 
Shunday qilib, relyatsion ma`lumotlar bazasi ma‟lumot elementlar 
to`plami asosida quriladi. Munosabat yoki jadvalni kortejlar to`plami 
deb qarash mumkin. 
Agar jadvalda n ta ustun bo`lsa, u n tartibli kortejdan iborat deyiladi 
va munosabat ham N-darajali deyiladi.
Har bir atribut qiymatlari to`plami domen deyiladi. Munosabatda har 
bir kortej o`zining kalit identifikatoriga (nomiga) ega bo`lishi kerak va 
kalit quyidagi xususiyatlarga ega bo`ladi: 

kortej kalit qiymati bilan bir qiymatli ifodalanishi kerak. 

kalitda ortiqchalik bo`lmasligi kerak, Ya‟ni hech qanday atributni 

---

30 
kalitdan olib tashlash mumkin emas. 
Ob‟ektlarni identifikatsiyalash uchun yoki boshqacha qilib aytganda 
kompyuter xotirasida yozuvlarning o„rnini aniqlashda ma‟lumot 
elementi ishlatiladi. Bu element kalit deb ataladi. Agar kalit ob‟ektni bir 
qiymatli identifikatsiyalasa, u birlamchi kalit deyiladi. Aks holda tashqi 
kalit deyiladi. Agar ob‟ektlarni identifikatsiyalash uchun bir nechta 
atributlar talab etilsa, bunday kalit tugallangan kalit deb ataladi. Agar A 
va B guruxdagi ob‟ektlar berilgan bo„lsa, ular orasidagi quyidagi 
mosliklar yoki munosabatlarni o„rnatish mumkin: 
1. Birga – bir (1:1)munosabat. A va B ob‟ektlar to„plami orasida 1:1 
munosabat o„rnatilgan deyiladi, agarda A ob‟ektning bir nushasiga B 
ob‟ektning bitta nushasi mos kelsa, va aksincha, B ob‟ektning bir 
nushasiga A ob‟ektning bitta nushasi mos kelsa. 
2. Birga – ko„p (1:n) munosabat. A va B ob‟ektlar to„plamida A 
ob‟ektning bir nushasiga B ob‟ektning bir nechta nushasi mos kelsa, shu 
bilan birga B ob‟ektning bir nushasiga A ob‟ektning bir nechta nushasi 
mos kelsa shunday munosabat hosil bo„ladi. 
3. Ko„pga – bir (n:1) munosabat A va B ob‟ektlar to„plami orasida 
o„rnatilsa, unda A ob‟ektning bir nechta nushasiga B ob‟ektning bitta 
nushasi mos keladi. B ob‟ektning nushalari orasida shundaylari 
mavjudki, ularga A ob‟ektning bir nechta nushasi mos keladi.
4. Ko„pga – ko„p (m:n) munosabat. A va B ob‟ektlar orasida shunday 
munosabat o„rnatilgan deyiladi, agarda A ob‟ektning bir nechta 
nushasiga B ob‟ektni bir nechta nushasi mos kelsa va aksincha. 
Ob‟ektlarni tahlil qilib bo„lingandan so„ng, shu ob‟ektga 
qo„yiladigan boshlang„ich so„rovni ishlab chiqish zarur.
Masalan avtovakzalni faoliyati iqtisodiy va texnik ko„rsatgichlar 
bilan bog„liq bo„lganligi uchun, yo„lovchilarga axborot ma‟lumot 
berganligi uchun yaratayotgan axborot tizimi quyidagi so„rovlarga javob 
berishi kerak: 

Har bir reys uchun nechta chipta sotilganligi va umumiy sotilgan 
chiptalarni aniqlash; 

Reys raqami bo„yicha reys haqida ma‟lumotlar chiqarish; 

Marshrutlar haqidagi zarur axborotlarni chiqarish; 

Aniq reyslar uchun qaysi haydovchilar tayinlanganligi va ular 
haqida ma‟lumotlarni olish; 

Avtobusni texnik xarakteristikalari haqidagi ma‟lumotni olish. 

---

31 
Ko„rib chiqilayotgan predmet sohani ob‟ektlari orasida quyidagi 
tipdagi bog„lanishlar mavjud: 
1. 1:1 – chiptalar bilan yo`lovchilar ob‟ektlari orasidagi bog„lanish 
(sotilgan); 
2. M:1 – marshrut va reys orasidagi bog„lanish (marshrut 
munosabati); 
3. M:N – marshrut va bekatlar orasidagi bog„lanish (bekatlar); 
4. 1:N – reys va haydovchi orasidagi bog„lanish (tayinlash); 
5. 1:N –Avtobus va haydovchi orasidagi bog„lanish (haydovchiga 
ruxsat berish); 
Shunday qilib, ko„rilayotgan masalada asosan ob‟ektlar aniqlanadi va 
ular orasidagi bog„lanish topiladi, hamda sinflarga ajratiladi. 
4.2-jadval.Ekvivalent (sinonim) tushunchalar