Mundarija
Yüklə 1,05 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
parietinus uchragan. O`simliklarni to`qimasi bilan oziqlanuvchi turlar orasidan esa
Heterocephalobus elongates ko`p uchragan [53]. O`simliklarning vegetativ a`zolarida topilgan turlar orasida Aphelenchus avenae, Aphelenchoides parietinus, Ditylenchus destructor, D.dipsaci va Pratylenchus pratensis kabi haqiqiy parazit fitonematodalar ekanligini aniqlangan.
Ayniqsa kartoshka poya nematodasi (D. destructor) kartoshka, pomidor, bodring kabilarga juda katta ziyon keltirishini qayd etadi. O.I. Abdullayeva (1970) Toshkent viloyatida issiqxona sharoitida etishtiriladigan pomidor va bodringni nematodafaunasini o`rganib, ushbu o`simliklarda va rizosferalari tuprog`ida 143 tur uchrashini aniqlaydi. Issiqxonada o`suvchi pomidor va bodringning faunasi tarkubida 22 tur parazit fitonematodalar bo`lishi bilan birga, ushbu o`simliklar ildizida bo`rtma nematodalari (Meloidogyne hapla, M. incognita) ancha keng tarqalganligini qayd qiladi. Issiqxonalardagi pomidor o`simligining 30-35 % ni, bodringni 25-30 % ni ildizi meloydogenozga chalinganligini aniqlaydi. Bundan tashqari o`simliklarning yer ustki vegetativ a`zolarida, shuningdek ildiz sistemasida parazit turlardan poya nematodasi, oddiy afelenx, maysa pratilenxi, ektoparazit nematodalar ancha keng tarqalganligi ma`lum bo`ladi [2].
20
1.1-jadval Fitonematodalarning qishloq xo`jaligi ekinlari hosildorligiga ta`siri (hosildorlik, s/ga)
№
O`simlik turi 1 ga olinadigan hosil miqdori
Hosildorlikni ng kamayishi % Zararlanmagan holatdagi maydon
Fitonematodalar bilan zararlangan maydon
1 Pomidor
600-650
380-420
34-38
2
Kartoshka
350-400 270-280
30-34
3
Sabzi
200-220
130-140 35-37
4
Piyoz
360-380
290-300 22-26
5
Bodring
230-250 160-180
28-32
6
Lavlagi
400-420 300-320
24-28
7
Bug`doy
40-45 29-32
29-33
8
G`o`za
36-40 25-28
30-34
21
Parazit fitonematodalar g`o`zaning vilt kasalligiga chalinishini tezlashtiradi, chunki vilt bilan kasallangan g`o`za ko`chatlarini ildizning yon ildizchalarini 100 % Pratylenchus pratensis bilan zararlanganligi qayd qilingan. Bundan shunday xulosa kelib chiqadiki ushbu nematoda vilt kasalligini qo`zg`atuvchi zamburug`larni g`o`za o`simligi orasida tarqatishda asosiy zveno rolini bajaradi Parazit fitonematodalar kartoshka va ko`pgina sabzavot o`simliklariga ham katta zarar yetkazadi. Bunday fitonematodalardan birinchi navbatda kartoshka poya nematodasi-Ditylenchus destructor ni ko`rsatish mumkin. Kartoshka poya nematodasi hozirgi kunda ham ayrim xo`jaliklarda urug`likka olib qo`yilgan kartoshkaning 25-30 % nobud qiladi. Sabzavot ekinlariga
katta zarar yetkazadi. Bundan tashqari ushbu parazit turlar lavlagi, pomidor kabilarga ham zarar yetkazadi. Sabzavot ekinlariga zarar keltiruvchi parazitlardan
shuningdek ektoparazit nematodalardan Helicotylenchus, Tylenchorhunchus, Rotylenchus, Boleodorus, Paratylenchus avlodlarining turlarining salbiy faoliyati ancha sezilarlidir [56, 60].
Bir qancha madaniy ekinlar, jumladan sabzavot ekinlarining ko`pgina turlarida jumladan pomidorda ham shimol bo`rtma nematodasi (Meloidogyne hapla) ning zarari ayniqsa kattadir. Ushbu parazit tur g`o`za va sabzavot ekinlari agrotsenozlaridagi begona o`tlar orasida ancha keng tarqalganligi e`tiborni o`ziga jalb etadi. Hozirgi vaqtda O`zbekistonda bo`rtma nematodalarining 5 ta turi aniqlangan. Respublikaning janubiy viloyatlarida, shuningdek Farg`ona vodiysida hamda Qoraqalpoqistonda bo`rtma nematodalarining barcha turlari uchraydi. Toshkent viloyatida 4 ta turi uchraydi. Samarqand viloyati sharoitida esa faqat 1 ta shimol bo`rtma nematodasi (Meloidogyne hapla) turi uchrashi aniqlangan. Boshqa turlar qayd qilinmagan [55].
22
Umuman olganda O`zbekistonda bo`rtma nematodalari 250 turdan ortiq madaniy, manzarali va begona hamda yovvoyi o`simliklarda parazitlik qilishi aniqlangan. Bo`rtma nematodalari o`simlikka juda katta zarar keltiradi.
Invazion lichinkalarining o`simlikni shikastlab zararlashidan ko`ra, kimyoviy ta`sir ko`rsatib zararlashi kuchliroq bo`ladi, chunki o`simlikning markaziy parenximasiga joylashib olgan lichinka o`zining hazm bezlaridan suyuqlik chiqarib, uning tarkibiga oziqani erituvchi fermentlar bo`lib, ularning ta`sirida uglevodlar va oqsillar parchalanib, suyuq holga keladi. Nematoda o`rnashib olgan ildiz qismidagi hujayralarning shiddat bilan bo`linishi, hujayralarning bir qismini po`stini erib ketishi sababli ko`p yadroli gigant hujayralarning paydo bo`lishini kuzatish mumkin. Oqibatda nematodalar o`rnashib olgan ildiz qismi yo`g`onlashib, bo`rtma hosil qiladi. Hosil bo`lgan bo`rtmalar orqali ushbu o`simlikda meloydoginoz kasalligi paydo bo`lganligini bilish mumkin. Bo`rtmalar dastlab 1-2 mm kattalikda, kasallikning zo`rayishi oqibatida bo`rtmalar no`xotdek, hatto yong`oqd ek shishlar paydo bo`lishini ko`rish mumkin [2, 62]. O`simlikning bo`rtma nematodasi bilan zararlanishi tufayli fiziologik jihatdan aktiv moddalar, jumladan, gibberillin, sitokinin kabilarning ildizda hamda yer usti vegetativ a`zolarda to`planishi izdan chiqadi. O`sish zonalarida yangi yosh hujayralarning hosil bo`lishi to`xtaydi. Shuningdek o`simlik ham o`sishdan to`xtaydi.
Meloydogenoz kasalligi nafaqat ildiz sistemasi, balki o`simlikning yer usti vegetativ va generativ a`zolariga ham salbiy ta`sir etadi. Kasallik belgilariga yana o`simlikni bo`yining past bo`lib qolishi, mevasining muddatidan oldin pishishi, ba`zan barglari so`lib, hatto o`simlikni qurib qolishi ham kuzatiladi [49, 55].
Yüklə 1,05 Mb. Dostları ilə paylaş:
|