MüNDƏRİcat

Fəlsəfəsi

Ş.V.Dehləvinin metafizik düşüncələri “Əl-Xeyr əl-kəsir”, “Fəysalat əl-vəh­dət əl-vücud və vəhdət əl-şühud”, “Əl-Məktubu’l – mədəni fi hakai­kı’t-tövhid” və digər əsərlərində öz əksini tapmışdır. “Hüccətulahi’l-ba­li­ğa”­da o, islamın təməl prinsiplərini elmi-nəzəri təhlilə cəlb edərək, ictimai bir fəl­səfə - islamın fəlsəfəsini yaratmışdır. Məqalə sonuncu əsərin birinci cil­di­nə əsasən yazıldığından, biz filosofun metafizik görüşlərinə qısaca nəzər sal­maqla kifayətlənəcəyik.

Şah Vəliyullahın bütün fəaliyyəti və ideyaları Quran və Sünnədən qay­naqlandığı kimi, fəlsəfi düşüncələri də islam prinsiplərinə söykənir. Mü­tə­fəkkir varlıq aləmində hər şeyin Allah Təala tərəfindən yaradıldığını qəbul edir. O, göstərir ki, aləmin meydana gətirilməsində Allaha bir-biri ilə bağlı üç keyfiyyət xasdır: birincisi, varlığı heçdən yaratması; ikincisi, bir şeyi baş­qa bir şeydən yaratması (məsələn, Adəmi torpaqdan, cini atəşdən yaratması ki­mi); üçüncüsü, aləmdə baş verən bütün hadisələri öz qoyduğu nizama tabe etməsi (1, 37-38). Bununla da müəllif Allahın həm bütün mövcud olanları ya­ratdığını, həm də aləmdə baş verən proses və hadisələri öz nəzarətində sax­ladığını, öz iradəsinə tabe etdiyini aydın şəkildə bildirir. Lakin bu fikir­dən Şah Vəliyullahın insanın iradə azadlığını tam inkar etməsi nəticəsi çıxarılmamalıdır. Bu məsələdə o, islamın insanın öz əməllərinə görə Allah qarşısında məsuliyyət daşıması haqqında təliminə uyğun mövqe tutmuşdur. Mütəfəkkirə görə, Allahın sonsuz iradəsi olmuş və olacaq hər şeyi əhatə edir, bununla bərabər, onun ədaləti insana pis əməldən çəkinmə və yaxşı əmə­lə yönəlmə azadlığını zəruri edir. Fitrətən insanda iki qüvvə yer­ləş­diril­miş­dir: biri onu yaxşıya, digəri isə pis əmələ yönləndirir. Yaxşı və ya pis əməl arasında seçim etmək insanın üzərinə düşür (1, 63).

İnsanın iradə azadlığı və qədərə inam məsələsində də Şah Vəliyullah or­ta yolçudur və onun görüşləri əl-Əşərinin təlimi ilə səsləşir: mütəfəkkir Al­lahı külli iradə sahibi saysa da, insanın cüz’i iradə azadlığına malik oldu­ğu­nu qəbul edir. Onun fikrincə, insanın öz hərəkətlərinin icrasına məcbur edil­məsi fikri yanlış olduğu qədər, onun mütləq azadlığa malik olduğunu söy­ləmək də islama ziddir.

Şah Vəliyullah varlıq aləmində maddi dünya ilə bərabər mənəvi dün­ya­nın da mövcudluğuna və bunların arasında sıx, pozulmaz əlaqənin oldu­ğu­na inanır. Bu məsələdə onun düşüncələri Platonun “ideyalar” haqqında tə­li­m­i ilə səsləşir. Mütəfəkkirə görə, maddi dünyanın bütün varlıq və hadisə­lə­ri əvvəlcə mənəvi aləmdə təzahür edir, sonra zaman və məkan içində möv­cud olur və “orada necə idisə, maddi varlıq aləmində də eynilə olur” (1, 41).

Filosofun materiya, zaman və məkan haqqında fikirləri də maraqlıdır. O, materiyanı zaman və məkanın zahiri şəkli kimi səciyyələndirir və buna görə də onun yalnız zaman və məkan çərçivəsində dərk oluna biləcəyini vurğulayır. Şah Vəliyullaha görə zaman və məkan da bir-birindən ayrılıqda dərk oluna bilməzlər, çünki onlar iki ayrı kateqoriya deyil, vahid zaman-məkan kateqoriyasıdır. Bütün yaradılmışlar kimi zaman və məkanın da əvvəli və sonu vardır (7, 360).

Şah Vəliyullahın dünyagörüşünə sufilik fəlsəfəsinin, xüsusən də əl-Qə­za­linin (öl.1111) və İbn Ərəbinin (1240) təlimlərinin böyük təsiri ol­muş­dur. Və o, digər məsələlərdə olduğu kimi, sufilik fəlsəfəsində də iki məşhur kon­sepsiyanı – vəhdəti-vücud və vəhdəti-şühudu barışdırmağa çalışmışdır. Bir çox müasirlərinin bu iki konsepsiyanı barışmaz hesab etmələrinə bax­ma­ya­raq, Dehləvi ilk mütəfəkkirdir ki, İbn Ərəbi ilə Şeyx Əhməd Sirhindinin (öl. 1624; daha çox İmam Rəbbani adı ilə məşhurdur) təlimlərini bir araya gə­tirir və onların arasındakı fərqin önəmsiz olduğunu, metafizik məsələlərə yansıtmadığını, hər iki filosofun eyni həqiqəti ayrı-ayrı şəkildə izah et­dik­lə­ri­ni yazır (ətraflı bax: 7, 356-360).

Əvvəldə vurğuladığımız kimi, Ş.V.Dehləvinin mühüm xidmətlərindən biri təşri fəlsəfəsini – islam şəriətinin fəlsəfəsini yaratmasıdır. O, cəmiyyətin so­sial-siyasi və iqtisadi inkişafına dair görüşlərini islamın əxlaq və mə­də­niy­yət sisteminə uyğun şərh edərək, ictimai bir fəlsəfə yaratmışdir. Filosof so­si­al, əxlaq və din sistemləri arasındakı münasibətləri şəriətin ruhuna uyğun araş­dıraraq, bu sistemlər içərisində insanın yerini müəyyənləşdirməyə çalış­mış­dır. Onun qənaətinə görə, insan xoşbəxtliyinin fərdi və ictimai olaraq iki yö­nü vardır: birincisi, insanın Allahla olan fərdi münasibəti; ikincisi isə, in­sa­nın digər insanlarla olan münaslbəti. İslam dini insanın şəxsi etiqadına, fərdin Allahla münasibətinə böyük önəm verir. Amma islam insanı həm də ic­manın, toplumun üzvü kimi dəyərləndirir və onun üzərinə böyük mə­su­liy­yət qoyur. Bundan çıxış edən mütəfəkkir insan xoşbəxtliyini toplumun və­ziy­yətilə, sosial ehtiyaclar və onların təmin olunması üçün vacib olan müəs­si­sə və institutların fəaliyyətilə sıx əlaqədə götürür. O, insanların çoxsaylı eh­tiyac və istəklərinin olduğunu və bunların qarşılanması üçün isə fərdlərin qar­şılıqlı münasibətlərinin və bu münasibətlər zəminində cəmiyyətin və müəyyən normaların formalaşmasının zəruriliyini əsaslandırır (1, 127-139).

İnsanların ehtiyacları və onların qarşılanması məsələsini Şah Vəli­yul­lah irtifaqlar (ərəbcə hərfən yardım etmə, yoldaşlıq, səmərəli istifadə de­mək­dir) anlayışı ilə ifadə edir. Tədqiqatçılar onun fəlsəfəsində bu anlayışı müx­təlif mənalarda şərh edirlər; məsələn, yardımlaşma və münasibətlər, so­si­al ehtiyaclar və ictimai qurumlar, insan münasibətləri, mərhələ və s. “Hüc­cə­tulahi’l-baliğa”nın Türkiyə türkcəsinə tərcüməsində irtifaqlar ehtiyaclar və bunların qarşılanması kimi mənalandırılır. Zənnimizcə, irtifaqlar anlayışı mütəfəkkirin təqdimatında bu mənaların hamısını ehtiva edir. Çünki Şah Vəliyullah “Hüccətulahi’l-baliğa”nın “İrtifaqlar” adlandırdığı bölümündə dil, cəmiyyət, dövlət, siyasət, idarəçilik, ailə, hüquq, ədalət, əxlaq və s. mə­sə­lələri araşdırır və irtifaqlar anlayışı ilə insanların bir-birilə qarşılıqlı yar­dım­laşmalarını, bir-birindən faydalanaraq iş birliyi yaratmalarını, bununla da möhkəm, ölçülü və nizamlı mədəni həyat qurmaq üçün birgə faydalı işlər gör­mələrini nəzərdə tutur.

Şah Vəliyullah “Hüccətulahi’l-baliğa”da insanların zəruri ehtiyaclarını və onların qarşılanması ilə ilgili institut və qurumları səciyyələndirir. İlk olaraq insanın öz məramını ifadə edə bilməsi vasitəsi olan dil haqqında fikir bildirir. Mütəfəkkir dili zamanla dəyişərək təkmilləşən, yalnız ünsiyyət va­si­tə­si deyil, həm də mədəniyyətin inkişafında önəmli yer tutan bir amil kimi də­yərləndirir. Bunun ardınca o, digər ehtiyacların təmin olunması yol­ların­dan bəhs edir və bu sırada əkinçilik, sənətkarlıq və inşaat sahəsində fəa­liy­yəti, əmtəə mübadiləsi, ailə institutunun formalaşması kimi məsələləri in­cə­lə­yir. Şah Vəliyullaha görə, əkin əkib-becərmək, suvarma şəbəkəsi yarat­maq, heyvanları əhlilləşdirmək və onlardan (ətindən, südündən, dərisindən və s.) istifadə etmək qida ehtiyaclarını qarşılamaqda önəmli fəaliyyətlər­dən­dir; sənətkarlıq insanların həyati ehtiyaclarını təmin etməyin vacib yol­ların­dan­dır; insanları qışın soyuğundan və yayın istisindən qorumaq üçün təbii sı­ğınacaqlardan istifadə etmək və zamanla evlər tikmək ehtiyacları qarşı­la­maq üçün vacib şərtlərdəndir (1, 133-134).

Filosof sosial sistemi inkişaf prosesində götürərək, təbii ehtiyacların (ye­mə, içmə, isti və soyuqdan qorunma, cinsi əlaqədə olma və s.) təmin olun­masının yeni ehtiyaclar doğuracağı nəticəsinə gəlir və dövlətçilik inst­i­tu­tunun meydana çıxmasını da bu baxış bucağından izah edir. Şah Vəli­yul­la­hın əsaslandırmasına görə, insanlar qarşılanması vacib olan ehtiyac və is­tək­lərə görə eyni olsalar da, təbiətcə fərqlidirlər ki, bu da fərdlərarası mü­na­si­bətlərdə, yardımlaşma və işbirliyində xoşa gəlməyən halların (haqq və hü­qu­qun inkarı, məsuliyyətdən boyun qaçırma, paxıllıq, xəsislik və s.) ortaya çıx­masını şərtləndirir. Belə halları önləmək və ya nizamlamaq üçün insanlar zəruri olaraq idarəçilik qurumuna ehtiyac hiss etmişlər. Mütəfəkkirin fikrin­cə, dövlət sosial ədalətin bərqərar olmasında ən başlıca rol oynamalıdır. İn­san­ların asayiş və təhlükəsizliyini təmin etmək, zülm və fəsadların (adam öl­dür­mə, döymə, oğurluq, xalqı üsyana qaldırma, zina və s.) qarşısını almaq, rüş­vət və qumar kimi sosial bəlaları, ticarətdə pis vərdişləri (çəki və ölçüdə al­datma, ehtikarlıq, mallarda qüsuru gizlətmə və s.) önləmək və aradan qal­dır­maq dövlətin əsas vəzifələrindəndir (1, 152-153). Bunlarla yanaşı, dövlət toplumu inkişafa və xoşbəxtliyə aparacaq yol və vasitələr tapmalı və tətbiq etməlidir. Şah Vəliyullaha görə, dövlətin fəaliyyətində və sosial nizamın tənzimlənməsində müxtəlif peşə və ixtisasların xalq arasında müəyyən nis­bət­də paylanmasına nəzarət mühüm yer tutmalıdır. Onun müşahidə və araş­dır­malar əsasında gəldiyi qənaət bundan ibarətdir ki, peşə və sənət sahələri xalq arasında düzgün bölüşdürülməsə, toplumun sosial-iqtisadi həyatında ge­riləmə baş verəcəkdir. Məsələn, xalqın böyük əksəriyyətinin ticarətlə məş­ğul olması kənd təsərrüfatının geriləməsinə yol açacaq. Yaxud da çox­luq hərbi işlərə meyl edərsə, geriləmə həm ticarətdə, həm də kənd təsər­rüf­a­tın­da özünü göstərəcəkdir (1, 153).

Ş.V.Dehləvi sosial ədalət prinsipləri üzərində qurulmuş və iqtisadi baxımdan güclü bir sistemi xalqın rifah və xoşbəxtliyinin əsas meyar­la­rın­dan biri kimi təqdir edir. Belə bir sistem islamın təbliğ etdiyi prinsiplərə də uy­ğundur. Dövlət belə bir sistem qurub onu yaşada bilmədiyi halda tə­nəz­zü­lə məhkumdur. Mütəfəkkir bu baxış bucağından və öz döv­rü­nün şərt­lə­rin­dən çıxış edərək, dövlətin çöküşünün iki əsas səbəbini göstərir: bi­rincisi, döv­lət xəzinəsinin talan olunması – bu bir qisim insanın dövlət büd­cəsindən mü­təmadi maddi yardım alması nəticəsində baş verir. Bu insanların sıra­sın­da xəzinədə haqqı olan hərbçilər və elm adamlarından başqa dövlət adam­larının mükafatlandırdığı şairlər, zahidlər və dilənçiliyi adət halına gətirən tü­feylilər də var. İkincisi, kəndlilərin, tacirlərin və digər peşə sahiblərinin üz­ə­rinə ağır vergilərin qoyulması. Bu hal bir tərəfdən ver­gi­nin ödə­nil­mə­si­nin mümkünsüzlüyünə, digər tərəfdən isə iqtisadiyyatın ge­ri­ləməsinə səbəb ola bilər; yaxud da bəzilərinin vergidən yayınması, ya da üs­yana qalxması ilə nəticələnə bilər (1, 154-155). Nəticədə ölkə tənəzzülə uğ­rayar. Buna görə də filosof dövlətin belə halların qarşısını almasını zəruri sayır.

Şah Vəliyullah insanların yaşayış səviyyəsində, maddi durumunda da orta yolu tövsiyə edir. O, nə aşırı maddi rifahı, nə də yoxsulluq və səfaləti təq­dir etmir. Mütəfəkkirin fikrincə, maddi rifahın yaxşı tərəfi ilə yanaşı pis tə­rəfi də var: aşırı mal-mülk, var-dövlət düşkünü olanların mənəvi saflığı po­zulur, onlar gözəl əxlaq prinsiplərindən uzaqlaşırlar. Lakin Şah Vəliyul­lah dünya nemətlərindən imtina etməyi də düzgün saymır və Allahın ka­sıb­ları sevdiyinə dair müsəlmanlar arasında kök salmış fikrin də yanlış ol­du­ğu­nu əsaslandırır. İslam insan həyatının hər iki dönəminə (dünya və axirət hə­ya­tı) eyni səviyyədə yanaşılmasını təbliğ edir, var-dövlət hərisi olub nəfsini axirət üçün saflaşdırmamağı məqbul saymadığı kimi, dünya malından əl çəkmək, gözəlliklərdən üz çevirmək kimi davranışları da təqdir etmir. Eh­ti­yac­ların qarşılanmasına laqeyidlik göstərmək Allahın məmnun qaldığı bir şey deyildir. Buna görə peyğəmbər də dünya nemətlərindən əl çəkərək özü­nü ibadətə həsr etmək istəyən kəslərə qarşı çıxmışdır. Ən yaxşısı orta yol­dur. İslamın da təbliğ etdiyi “dəngəli bir həyat tərzinin əsas alınmasıdır” (1, 188; 385).

Şübhəsiz ki, bir məqalədə Ş.V.Dehləvi kimi böyük düşüncə sahibinin fəaliyyətini və dünyagörüşünü yetərincə təhlil etmək və dəyərləndirmək müm­kün deyil. Amma hesab edirik ki, bu məqalə ilə tədqiqatçıların diq­qə­tini Şah Vəliyullaha yönəldə bilərik.

Nəticə
Şah Vəliyullah bütün məsələlərin şərhində - istər sosial-siyasi olsun, is­tər iqtisadi, istərsə də mənəvi – islam prinsiplərinə əsaslanmışdır. O, islamı insana yalnız fərdi deyil, həm də sosial yöndən yanaşan, bütün sosial mü­na­si­bətləri və fəaliyyətləri nizama salan həyati sistem kimi dəyərləndirmişdir. Mü­təfəkkir islamın dini-əxlaqi və sosial-iqtisadi əsaslarını bir bütün olaraq nəzərdən keçirmiş, islam alimləri içərisində ilk dəfə olaraq əxlaq elminin iq­ti­sad elmi ilə sıx bağlılığını əsaslandırmışdır. Və onun gəldiyi nəticəyə görə bu bağlılığın pozulması, yalnız iqtisadiyyat sahəsinə və əxlaqi dəyərlərə de­yil, bütünlükdə insan münasibətlərinə, mədəniyyətə və normal həyata mənfi təsir göstərər.

Ş.V.Dehləvi bütün fəaliyyəti və yaradıcılığı boyu barışdırıcı, ortayolçu möv­qe sərgiləmişdir. O, islam hüququ ilə hədisi uzlaşdırmağa çalışmış, ana hüquq məktəblərinə yanaşmasında, ictihad və təqlidə münasibətində “qızıl orta”nı tapmağa səy göstərmişdir. Mütəfəkkir həmçinin o zamanlar Hindis­tan­da çox yayılmış sufi təriqətlərini (qadiriyyə, nəqşbəndiyyə, çiştiyyə), vəh­dəti-vücud və vəhdəti-şühud kimi təzadlı təlimləri bir araya gətirməyə ça­lışmışdır. Onun əsas məqsədi islamın tamlığını, bütövlüyünü özünə qay­tar­maq olmuşdur. Bununla da demək olar ki, Şah Vəliyullahın bütün səyləri mü­səlmanları bir sırada birləşdirməyə yönəlmişdi.

Mütəfəkkir islami elmləri dirçəltməsinə, canlandırmasına görə “Hin­dis­tanın Qəzalisi” adını almış, zərərli bidətlərə açdığı savaşa görə isə İbn Təymiyyə səviyyəsində alim kimi dəyərləndirilmişdir.

Şah Vəliyullah zamanını qabaqlayan, islahatçı və yenilikçi bir dü­şün­cə sahibi, saf islama dönmək yolunda mücahid idi. Buna görə də onu Yeni dövr islam islahatçılığının və modernizminin qurucularından hesab etmək olar.