MüNDƏRİcat

Kənar audit təsərrüfat subyektinin mühasibat uçotunun və mühasibat (ma­­liyyə) hesabatının düzgünlüyünü obyektiv qiymətləndirmək məqsədi ilə aparılır.

Kənar audit müstəqil, sərbəst auditorlar və ya auditor firmaları tərəfin­dən qarşılıqlı bağlanmış müqavilə (sifariş) əsasında icra olunur. Kənar auditi fərqləndirən xüsusi cəhət ondadır ki, auditor yoxlaması aparan auditorlar həmin müəssisədə heç bir maraqları olmur. Başqa sözlə deyilərsə onlar həmin müəssisənin təsisçiləri, mülkiyyət sahibləri, səhmdarların və ya mühasibat (ma­liyyə) hesabatı, mühasibat uçotu fəaliyyətinə cavabdeh olan şəxslər, müəs­sisə rəhbərliyi ilə xidməti, qohumluq əlaqələri olmayan şəxslərdir.

Mövcud olan qanunçuluğa görə iqtisadi subyektə müəyyən komersiya və digər şəxsi əlaqələri olan auditor firmalarının auditorları həmin müəssisədə auditor yoxlaması apara bilməzlər. Belə hallar müəyyən olunduqda auditor aparan şəxslərin auditorluq hüquqi ilə əlaqədar lisenziya ləğv oluna bilər.

Kənar auditin əsas məqsədi aşağıdakılardır:

• Müəssisə maliyyə fəaliyyəti ilə əlaqədar olan mühasibat uçotu, hesabatı göstəricilərinin tam, etibarlı və düzgün olunmasının yoxlaması;

• Uçot, hesabatın aparılması, müəssisə aktivinin öhdəçiliyinin və özünə­məx­sus kapitalının tənzimlənməsini müəyyən edən qanunvericilik və normativ aktların düzgün icrasına nəzarət;

• Özünəməxsus əsas və dövriyyə vəsaitlərin, maliyyə ehtiyatlarının və kə­nar mənbələrdən cəlb etməklə istifadə olunması imkarnlarını müəyyənləş­dir­mək;

• Vergi ödənişi uzrə hesablamaların düzgünlüyü və müəssisə maliyyə və­ziy­­yətinin yüksəidilməsi ilə əlaqədar optimal təkliftərin hazırlanması;

• Müəssisə mühasibat balansının, mənfəət və zərərlər, əsas kapitalın hə­rə­kəti və illik mühasibat (maliyyə) hesabatına əlavə olunmuş izahatlı arayışda əks olunmuş göstəricilərin düzgünlüyünün yoxlanılması və s.

Kənar auditin nəticələri ilə əlaqədar olaraq auditorlar və ya auditor fir­ma­sı tərəfindən yoxlanılan müəssisədə mühasibat uçotu, hesabatının daxili nə­za­rəti vəziyyətinə və illik hesabatın düzgünlüyü haqqında yazılı rəy tərtib olu­nur. Sifarişçi ilə bağlanmış müqaviləyə uyğun olaraq kənar auditor sifarişçi üçün müxtəlif layihələr, biznes-planı, arayışlar da tərtib etməklə onu müəssisə rəhbərliyinə təqdim edə bilərlər. Nəzərə almaq lazımdır ki, müəssisə auditoru yoxlama aparmaq üçün sərbəst özü seçir.

Azərbaycan Respublikasının «Auditor xidməti» haqqında qanunda mü­əy­­yən olunmuşdur ki, audit yoxlaması məcburi və ya könüllü (təsərrüfat sub­ye­ktini öz təşəbbüsü ilə) ola bilər. Qanunvericiliyə görə öz maliyyə he­sa­bat­la­rı­nı dərc etdirməli olan təsərrüfat subyektləri üçün, habelə qanunvericilik aktları liə bilavasitə nəzərdə tutulmuş hallarda və ya səlahiyyətli dövlət orqanlarının müvafiq qərarına əsasən (sifarişçi ilə) həyata keçirilən audit məcburi, digər hallarda isə könüllüdür.

Mövcud qanunvericiliyə görə səhmdar cəmiyyətləri, xarici invesıisiyalı mü­­əs­sisələr, banklar və digər kredit təşkilatları, məhdud məsuliyyətli müəs­sisələr, invesıisiya fondları, maliyyə-sənaye qrupları üzrə audit məcburidir.

Könüllü audit iqtisadi subyektin qərarı üzrə auditor firması və ya audit­or­la bağlanmış müqavilə əsasında həyata keçirılır. Belə yoxlamanın xüsusiy­yətinin ümumi həcmini və göstəricilərinin miqyasını sifarişçi müəyyən edir.