Murakkab tabiiy-iqlim sharoitlarda yo'l poyini qurish

80-rasm. Skvajinali portlatish ishlarini uar bir ustupda
portlatilgan jinslarni buldozerda tozalash bilan olib borish uchun
ko'ndalang kesimda skvajinani joylashishi
YOn qiyaliklarni yaxshilab ishlash uchun qiyalik skvajinalari ishlatiladi. Ular sezilarli darajada osilib turadigan koyalarni sonini kamaytiradi.
Portlatish ishlari deb portlatish moddalarining (PM) zaryadlarini portlatish bilan bajariladigan ishlarga aytiladi. Zaryad - portlatishga tayyorlangan ma‟lum miqdordagi PM. Portlatish moddasi - qattiq, plastik yoki kukun simon kimyoviy birikma yoki mexanik aralashma, tez uz-o„zidan tarqaluvchi kobilyatga ega kimyoviy kuchli kizdirilgan (2000-4000 ^oS) gazlar bo„lib, juda tez kengayib buzish, otish va tebratish ishini bajaradi.
Portlatish ishlari uchun mo„ljallangan PM ularni amalda qo„llash souasini belgilovchi uar xil xususiyatga ega.Insiruyuщiy PM - gremuchaya smob, azid qo„rg„oshini,trinitrorezersinat kurgoshini (TNR-) - tashqi ta‟sirga juda sezgirdir. Ular juda kam olovdan, urilish yoki ishqalanishdan katta tezlikda portlaydi va boshqa PMlarning zaryadlarini portlatadi. Ularni korxonalarda tayyorlanadigan, juda eo„tiyotkorlik bilan muomila qilinadigan kapsyul-detanator va elektrodetanator tayyorlashda ishlatiladi.
Brizant PM (maydalovchi) buzish, maydalash ishlarini bajaradilar. Ular oddiy
sharoitda urishdan, ishkalanishdan va olov ta‟siridan portlamaydilar, shuning uchun portlatish ishlarini olib borish uchun kulaydirlar. Eng ko„p tarqalagani ammiakli-selitrali PM (ammonitlar, ammonallar, dinamonlar, igdanitlar, granulitlar va donaligraulitlar)dir, chunki ular eng uovfsizidir, kerakli darajada quvvatga ega va qiymati arzon. Bu PMni yomon tomoni - gigroskopligi. Ammo mausus gidrofob ammonit navlari ishlab chiqiladi. Ammonatlar kukunsimon va preslangan holda ko„llaniladi. Masalan, koya toshli ammonitlarni preslangan shashkasi va patroni suvga juda mustahkamdir. Nitrobrikmalar uam qo„llanilmokda. Tol, uni geksogen bilan birikmasi, 62 %-li dinamit portlatish ishlarini olib borish uchun ko„llaniladi. Tetril detonatorda ishlatiladi, shuningdek geksogen tog„ ammonitini asosi bo„lib va detonatorda ko„llaniladi.
Otuvchi PMlardan (to„tunli va to„tinsiz) portlatish ishlarida olov o„tqazuvchi shno„rni uzagi bo„lgan kora (to„tunli) porox ko„llaniladi. Poroxni gaz simon moddaga aylanuvchi asosiy shakli - portlatishli yonishdir.
Portlatishni quyidagi usullari ko„llaniladi: olov, shnur bilan detoniruyuщiy, elektorli va elektr olov. Portlatishni elektrogidravlik usuli qo„llanish oldidi turibdi.
Olov usul xar xil vaqtda berilgan guruxdagi chegaralangan miqdordagi portlatuvchi zaryadlarni birsi portlaganda boshqasiga ziyon etmaganda birlab zaryadlarni portlatishda ko„llaniladi.
Portlatish vositasi (PV) bo„lib kapsyul-detanator kogozli (81a rasm) yoki metali gilzada (81 b rasm) va kapsyul-detonatorni portlashini yuzaga keltirish uchun olov o„tqazuvchi shnur (OUSH) xizmat qiladi. O„t o„tqazuvchi shnur o„rta va suv o„tkazmaydigan aralashma bilan kplangan va shimdirilgan ip bilan uralgan qismdan iborat. Olov o„tqazuvchi shno„rni xavoda yonish tezligi taxminan 1 sm/sek ga teng. Olov o„tqazuvchi shno„rni kiya qilib kesilgan uchini shamolda uchmaydigan fitel yoki portlatuvchini gugurtidan yoqiladi.
Har bir zaryadni portlashi olov o„tqazuvchi shno„rni bir qismibo„luvchi (1 m dan ko„p ) bir tarafiga zaryada yoki zaryad boevikida bo„lgan kapsyul- detanator yondiruvchi trubkada (81 e rasm) bo„ladi. Agar kapsbl-detanatorga suv kirsa, unda uni OUSH bilan birikkan joyini lenta bilan uraladi.
Olov o„tqazuvchi shnur bilan portlatish usuliga quyidagi kamchiliq xosdir: bir nechta zaryadlarni portlatishda ishni xovfsizligini va foydalanish samarasini kamayishi; kul mehnatini qo„llanishi. Ammo portlatishni olovli usuli o„zini soddaligi bilan keng qo„llanilmokda.
Portlatishni elektor usuli bir qancha zaryadlarni bir vaqtda portlatish yoki portlatishni anik belgilangan vaqtda bajarish uchun ko„llaniladi. Bu usul ko„proqxavfsizdir, ammo kerakli darajada murakkab jixozlarni talab qiladi. Portlatishni elektor usulini amalga oshirish uchun quyidagilar kerak bo„ladi: elektrodetanator, o„tkazgich, tok manbayi, tekshiruchi va ulchovchi elektor asboblari.
Elektrodetonatorlar 81v, g, d rasmda ko„rsatilgan. 81 v rasmda ko„rsatilgan elektrodetanator (ED) - bir zumda ta‟sir qiluvchi, shunki olov yondiruvchi bosh 8, kizdiruvchi mostikdan 12 yonadi, initsiiruyuщiy PM - idishga 2 joylashgan
gremuchiy simobga tegib turadi. 81 g, d rasmda sekinlashish oraligi 2 dan 50 ms
gacha bo„lgan sekin ta‟sir qiluvchi elektrodetonator (STK-E) ko„rsatilgan.
Elektor portlatish mumkin bo„lmagan lollarda (masalan, adashuvchi toklar bo„lganda), kiska sekinlashgan portlash uchundetaniruyuщiy shnur va pirotexnik rele (81z rasm) ishlatiladi. Portlatishni elektor olov usulida elektor yonduruvchi trubkalar (81j rasm) ishlatiladi.
Eng kulay va keng tarqalgan tok manbayi kondensatorli portlatuvchi mashinalardir. Ular ko„tarib yurish uchun kulay va foydalanishda ishonchlidir. Demak, portlatuvchi mashina KPM-1 bilan ketma-ket ED turiga bog„langan, to„rni umumiy qarshiligi 350 Om 100 donasini, parallel bog„langan to„rni umumiy qarshiligi 25 Om bo„lgan EDni 5 ta donasini portlatish mumkin. Mashinani zajimida kuchlanish 150 V.
Elektor portlatuvchi tur deb uzaro va tok manbayi Bilan bog„langan elektrodetonator va o„tkazgichga aytiladi. Turlar ko„llaniladi: ketma-ket, parallel va aralash. Elektor portlatuvchi turlar doimo ikki uzatkichli detoniruyushiy shnur bilan ximoyalanadi.bo„lishi kerak. Ma‟sulyatli portlatishda elektr portlatuvchi tur ko„shimcha.