Muskullarning tuzilishi. Bolalarda qaddi-qomatning shakllanishi va kamchiliklari

MUSKULLARNING TUZILISHI. BOLALARDA QADDI-QOMATNING SHAKLLANISHI VA KAMCHILIKLARI

REJA:
1. Muskul to’qimasining tuzilishi va organizmdagi ahamiyati
2. Skeletning ko’ndalang yo’lli muskul to’qimasi
3. Qizil muskullar va muskullar haqida tushuncha
4. Ko’ndalang yo’lli muskul to’qimasining regeneratsiyasi
Muskul bu-qisqarish xususiyatiga ega bo’lgan, tirik organizmning u yoki bu bo’lagini harakatga keltiradigan organ: u aksariyat, ko’ndalang yo’lli va silliq muskul to’qimalaridan tuzilgan. Xo’sh, muskul hayvonlarda va odamda qanday paydo bo’lgan? Ularning tuzilishi, ishlash prinsipi qanday? U nimalar ta'sirida va qanday harakatga keladi? Qisqarish va cho’zilish mexanizmi nimalarga yoki qanday jarayonlarga asoslangan?
Ko’p hujayrali organizmlarning paydo bo’lish tarixi shundan guvohlik beradiki, muskullar, ya'ni muskul to’qimalari organizm rivojlanishining ancha kech davrida, epiteliy va biriktiruvchi to’qima paydo bo’lganidan keyingi davrda vujudga kelgan. Har qaysi organning kelibchiqishi tashqi muhit taqozosi bilan, ya'ni tashqaridan ta'sir etib turgan muhit omillariga moslashish ehtimoli bilan paydo bo’lar ekan, muskullar ham organizmning tashqi muhit qo’ynida uning ta'sirlariga javob qaytarish yoki tirik mavjudot sifatida oziq izlash, unga intilish zaruriyati tufayli paydo bo’lgan. Binobarin, muskul to’qimasi evolyusiya jarayonida sitoplazmasida qisqarish xususiyatiga ega bo’lgan oqsil tuzilmalari bor hujayralardan kelib chiqqan. Hozirgi zamon fan tili bilan aytadigan bo’lsak, endilikda muskul to’qimasi embrion rivojlanishi davrida boshqa to’qimalarga o’xshab mezenximaning turli qismlaridan hosil bo’ladi.
Muskulatura-butun gavdaning yoki uning biror qismining, organning muskullar majmuasi. Ko’zning silliq muguzli pardasi va ter bezlarining atrofidagi silliq muskullar ektodermadan rivojlanadi. Ko’ndalang yo’lli muskullar mezenximaning segmentlangan miotomlaridan tarqalsa, bosh miya muskullari mezenximaning o’zgarishidan kelib chiqadi. Yurak muskullari ham asosan mezodermadan tarqaladi. Bundan tashqari, ektodermadan vujudga keladigan muskullarga so’lak va sut bezi muskullari ham kiradi.
Umuman olganda, barcha muskul turlarini ularning funksiyalari va tuzilishidagi o’ziga xos birlik, ya'ni sitoplazmasidagi oqsil iplari-miofilamentlar (muskul protofibrillalari) yiilib miofibrillalar deb ataladigan tutamlar hosil qiladigan birlik birlashtirib turadi. ammo umumrtqali hayvonlar bilan umurtqasiz hayvonlarning muskullari garchi vazifalari bir xil bo’lsa ham, tuzilishi bir-biridan bir oz farq qiladi. Shunga ko’ra muskullarni belgilariga qarab quyidagicha klassisfikasiyalash mumkin: 1) tuzilishi bo’yicha: a) ko’ndalang yo’lli muskullar, b) silliq muskullar; v)ikkioyoqlama qiya muskullar; 2) organizmda joylashish holati bo’yicha: a)ichki a'zolar muskullari; b)yurak muskullari; v)somatik muskullar; 3)funksiyalari bo’yicha: a)tonik muskullar; b)tetanik muskullar; v)qulfdosh (bekitish) funksiyasiga ega bo’lgan muskul to’qimalari; 4) kelib chiqishi bo’yicha: a)ektodermal muskullar; b)entodermal muskullar; v)mezodermal muskullar.
Organizm embrional rivojlanishining boshlanich davrida mezodermaning segmentlashgan qismidagi miotomlardan rivojlana boshlaydi. Kallaning ayrim muskullari, silliq muskullarga o’xshab, bevosita mezodermadan vujudga keladi. Miotomlar embrionning bo’yi bo’ylab uzunasiga joylashgan, bir-biriga yaqin yotuvchi uzunchoq hujayralardan iborat. Bularga mioblast hujayralar deyiladi. Sitoplazma qismi naycha shaklidagi mayda fibrilla ipchalari bilan to’lib turadi. mioblast hujayralar mitoz yo’li bilan tez bo’linib, mezenxima atrofiga tarqaladi va kelajakda ulardan muskul to’qimalari vujudga keladi. Boshlanich davrda mioblastlar bir-biri bilan zanjirsimon shaklda tutashib qo’shilishadi va sinplast shaklni oladi.
Keyinchalik hujayralar sitoplazmasida spesifik elementlar shakllana boshlaydi. Yo’on va ingichka protofibrillalar paydo bo’ladi. Ba'zi bir mioblastlar tabaqalanmay qoladi, bunday mioblastlarni satellitlar1 deyiladi. Bular muskul tolasi yaqinida joylashib, atrofdagi biriktiruvchi to’qima bilan birga sarkolemmaga yopishadi va uni atrofidan o’rab oladi. Keyinchalik ularning yadrosi ko’payib kattalashadi va periferik qismini egallab, miofibrillalari yo’onlashib, T sistemasini hosil qiladi.
Fiziologik va reporativ regenerasiya jarayonlarida muskul to’qimasida mioblast hujayralar ancha ko’payib ketadi. Bu ko’payish, odatda, kam tabaqalangan satellitlarning bo’linishi hisobiga bo’ladi. Yosh muskul hujayralari paydo bo’lishi bilan birga ularning boshqa struktura elementlari ham takomillashib boradi.
Yurak muskuli bajaradigan vazifasiga va mikroskopik tuzilishiga ko’ra yuqorida aytib o’tilgan muskullarga o’xshaydi. Bu muskul silliq muskullarga o’xshab ritmik ravishda qisqarib charchamaydigan xususiyatga ega. Muskul hujayralarining tarkibi ham shunga moslashgan. Innervasiyasi ham odam yoki hayvonlar ixtiyoriga boliq ema, markaziy bosh miya orqali muttasil boshqarib turiladi.
Mikroskopik tuzilishi ko’ndalang yo’lli boshqa muskullarnikiga o’xshaydi. Masalan, uning miofibrillalarida anizotrop va izotrop disklar va ularning o’rtasida telofragma va mezofragmalar bor.
Hozirgi zamonaviy elektron miknoskoplar yordamida olib borilgan tadqiqot ishlari shuni ko’rsatdiki, yurak muskuli o’ziga xos nozik mikroskopik tuzilganligi bilan boshqa muskullardan qisman farq qilar ekan. Masalan, u tolachalardan emas, balki zanjirsimon shaklda bir-biriga birikib ketgan uzun muskul hujayralaridan tarkib topgan. Binobarin, uzunchoq shakldagi muskul hujayralari sitoplazmasining o’rtasida asosan yadro joylashgan bo’lib, miofibrillasi periferiya qismida yotadi. Miofibrillalarda xuddi skelet muskullari tolachalaridagidek, qora va oq disk uchraydi.
Odamda va umurtqali hayvonlarda silliq muskul to’qimasi asosan ichki organlarda bo’lib, ular harakatni ta'minlaydi. Masalan, ichki organlarga ovqat hazm qilish va nafas olish sistemasi organlari, ajratish organlari hamda qon tomirlar va limfa tomirlarining harakatini ta'minlovchi muskullar kiradi. Umurtqasiz hayvonlardan bo’imoyoqlilar hamda oyoqli mollyuskalardan tashqari, barcha jonivorlar muskulaturasini tashkil etadi. silliq muskullar, odatda, sekin ritmik qisqarib, charchash xususiyatiga ega emas. Tuzilishiga ko’ra, ularning asosiy qismi duksimon shakldagi muskul hujayralaridan tashkil topgan. Hujayralarning uzunligi 20-100 mk, diametri 10-20 mk ga teng. ayrim fiziologik holatlarda, masalan, homiladorlikda bachadon silliq muskullarining hujayrasi 500 mk ga cho’zilishi va bola tuilgandan so’ng o’z holiga qaytishi mumkin. Markazida bitta yadrosi bor. Ayrim organlar, masalan, bachadon muskulaturasi hujayralari uchlari tarmoqlangan shaklda bo’lib, har bir hujayra ustki tomonidan miolemma qobii bilan o’ralgan. Uning ustiga esa bazalmembrana yopishib turadi. unga tashqaridan hujayralar orasida uchraydigan kollagen va retikula tolachalari tutashib turadi. bular muskul to’qimasining tayanch apparati qismiga kiradi.