Mustafayev Elvin Museyib oğlu Müəssisə iqtisadiyyatın əsas subyekti kimi

Cədvəl 1.1.
Azərbaycanda fəaliyyət göstərən müəssisələrin sayı və dinamikası.

Göstəricilər	2000	2005	2010	2014	2014 cü il 2000 ci ilə nis. % lə
Respublika üzrə: İşləyən kiçik müəssisələrin sayı Məhsulun həcmi mln man.	24254 434.4	11982 657.5	14532 719.9	14398 1108.8	59.4 255.2
Müştərək müəssisələrin sayı	551	796	1091	1235	224.1
Sənaye üzrə: Kiçik müəssisələrin sayı Məhsulun həcmi mln man.	1414 138.4	1674 131.9	1973 243.3	1721 386.3	121.7 279.1
Orta və iri müəssisələrin sayı	561	618	677	613	109.3

2000-2014-cü illərdə Azərbaycanda fəaliyyət göstərən kiçik müəssisələrin sayı 40.6% azalmış, 24254-dən 14398-ə enmişdir. Bununla belə onların məhsulunun həcmi 5.9 dəfə artmışdır. Həmin dövrdə sənayedə fəaliyyət göstərən kiçik müəssisələrin sayı 2,2 dəfə, onların istehsal etdikləri məhsulun həcmi isə 2.8 dəfə artmışdır. Orta və iri müəssisələrin sayının 44.9% artmasına baxmayaraq, onların istehsal etdikləri məhsulun həcmi 9.1 dəfə artmışdır. Bu da müəssisələrin fəaliyyətində struktur və keyfiyyət dəyişikliklərinin baş verdiyini göstərir. Müəssisələrin məhsullarının keyfiyyətinin və rəqabətqabiliyyətliliyinin yüksəlməsi sayəsində onların nəinki daxili bazarda mövqeyi güclənmiş, həmçinin xarici bazarlara çıxış imkanları da genişlənmişdir.

Artıq qeyd edildiyi kimi, müəssisə iqtisadiyyatın əsas həlqəsi hesab olunur. Məhz müəssisədə məhsul istehsalı və satışını həyata keçirilir, ictimai tələbatların ödənilməsi prosesi baş verir, məhsul satışının həyata keçirilməsi və mənfəətin əldə edilməsi sayəsində geniş təkrar istehsal prosesi mümkün olur. Əsas təsərrüfat subyekti kimi müəssisələr ölkənin sosial – iqtisadi inkişafında mühüm rol oynayırlar. Onların fəaliyyətinin səmərəliliyindən cəmiyyətdə sosial – iqtisadi və siyası stabillik çox asılı olur. İqtisadiyyatın inkişafında müəssisənin rolu aşağıdakılardan ibarətdir (20, s.13):
• müəssisə səviyyəsində cəmiyyətdə əsas iqtisadi məsələlər həll edilir: - nə istehsal etməli, necə istehsal etməli, kimin üçün istehsal etməli;
• müəssisənin fəaliyyətinin nəticələrindən ümumilikdə ölkənin sosial iqtisadi mövqeyi asılı olur;
• müəssisə iş yerləri yaratmaqla əhalinin məşğulluğunu təmin edir;
• müəssisənin fəaliyyətindən məhsulun keyfiyyəti, istehlakçıların tələbinin ödənilməsi asılı olur;
• müəssisə əhalinin gəlirlərinin formalaşmasını, əmək kollektivinin sosial inkişafını təmin edir;
• müəssisə regional infrastrukturun formalaşmasında iştirak edir;
• müəssisə vergi sistemi vasitəsilə dövlət büdcəsinin gəlirlərinin formalaşmasında iştirak edir;
Müəssisənin funksiyaları onun ixtisaslaşmasından, fəaliyyət istiqamətlərindən asılı olaraq formalaşır. Malik olduğu funksiyalara uyğun olaraq müəssisə bir sıra vəzifələri yerinə yetirir ki, onlara aşağıdakıları aid etmək olar:
• istehsal – satış proseslərini həyata keçirməklə mənfəət əldə etmək, sahibkarın gəlirlərini təmin etmək;
• istehlakçıların məhsula olan tələbatını lazımı miqdarda və keyfiyyətdə ödəmək;
• əmək kollektivini zəruri işlə təmin etmək, müvafiq əmək naqqı sistemini yaratmaq və həyata keçirmək;
• maliyyə, material və əmək resurslarından səmərəli istifadə olunması;
• məhsulun və müəssisənin rəqabətqabiliyyətliliyinun təmin olunması; Müəssisənin əsas vəzifəsi onun qarşısında qoyulan məqsədə, sahibkarların maraqlarına uyğun olaraq müəyyənləşdirilir və ətraf mühit amillərinin təsiri altında müəyyən dəyişikliklərə məruz qalır. Qarşıya qoyulan məqsədlərə və vəzifələrə uyğun olaraq müəssisənin inkişaf strategiyaları hazırlanır və həyata keçirilir. Yuxarıda qeyd olunan vəzifələrə uyğun olaraq müəssisələr əmlaklarını, avadanlıqlarını, xammal və materiallarını, əmək resurslarını, idarəetmə aparatını və onun strukturunu formalaşdırır, istehsal - texnoıoji prosesləri təşkil edir, özünün fəaliyyət mexanizmini formalaşdırır. Müəssisələr məhsul konsepsiyasını formalaşdırır, səmərəli bölgü kanallarını və satış şəbəkəsini yaradırlar, mürəkkəb kommunikasiya sistemini tətbiq edirlər və ən vacibi, səmərəli biznes fəaliyyətini, onun gələcək inkişaf istiqamətlərini müəyyənləşdirmək məqsədilə SVOT – analizi həyata keçirirlər. SVOT – analiz müəssisələrə özlərinin zəif və güclü tərəflərini, imkanları və təhlükələri aşkar etməyə, gələcək inkişaf strategiyalarını müəyyənləşdirməyə imkan verir.
Ölkə iqtisadiyyatının formalaşması və inkişafında müəssisənin rolunu iki aspektə qiymətləndirmək olduqca vacibdir. Birincisi, iqtisadiyyatın formalaşması, ikincisi isə onun inkişafının təmin edilməsidir. Onlar bir – birilə qarşılıqlı əlaqəyə və asılılığa malik olsalarda, hər birinin özünəməxsus spesifik xüsusiyyətləri və iqtisadi əsasları mövcuddur.
İqtisadiyyatın formalaşması ayrı – ayrı müəssisələrin yaradılması və fəaliyyət göstərməsi əsasında formalaşan sahə iqtisadiyyatlarının məcmusu olaraq baş verir. Mütəmadi olaraq yeni – yeni müəssisələr yaradılır, bəziləri ləğv edilərək fəaliyyətlərini dayandırırlar və bu proses fasiləsiz olaraq davam edir. Artıq dünyada və ayrı –ayrı ölkələrdə iqtisadiyyatın elə səviyyəsi formalaşmışdır ki, müəssisələrin yaradılması və ləğvi ilə bağlı sahə və ümumi ölkə iqtisadiyyatının səviyyəsində ciddi dəyişikliklər baş vermir. Yeni müəssisələrin yaradılması əsasən potensial tələbatın mövcud olduğu bazar seqmentlərində baş verir.
Müasir iqtisadiyyatın formalaşdığı və inkişaf etdiyi bazar münasibətləri şəraitində müəssisə iqtisadi fəaliyyətin əsas həlqəsi hesab olunur. Müəssisələr ( onların birlikləri: - firmalar, şirkətlər, korporasiyalar) iqtisadiyyatı formalaşdıran və onun inkişafını tımin edən əsas təsərrüfat subyektlərinə çevrilirlər
İqtisadiyyatın inkişafında müəssisələrin rolu olduqca böyükdür. İqtisadiyyatda mövcud olan inkişaf meylləri müəssisələrin inkişafı əsasında baş verir. Müəssisələrin inkişafı əmtəə bazarlarında rəqabətin mövcudluğu ilə şərtlənir. Müəssisələr rəqabət şəraitində fəaliyyət göstərirlər və ətraf mühit amillərinin təsiri altında rəqabətqabiliyyətli olmağa, bazar mövqelərini qoruyub saxlamağa çalışırlar. Bu məqsədlə səmərəli marketinq və innovasiyalı inkişaf strategiyalarından istifadə etməyə çalışırlar.
Müasir əmtəə bazarlarında innovasiya, məhsulların yeniləşdirilməsi və ya təkmilləşdirilməsinin, eləcə də müəssisələrin rəqabətqabiliyyətliliyinin yüksəldilməsinin və bazar mövqeyinin möhkəmləndirilməsinin ilkin əsasını təşkil edir, biznesin inkişafını təmin edən əsas vasitəyə, yaradıcı hücum strategyasına çevrilir. İnnovasiya inkişaf strategiyasının seçilməsi eyni zamanda innovasiyanın növlərindən asılı olur. Müəssisənin innovasiya aktivliyinin qiymətləndirilməsi onun müəyyən innovasiya növünü mənimsəməsinə imkan verən iqtisadi imkanlarından asılı olaraq həyata keçirilir.
Qeyd etmək lazımdır ki. firmanın biznesin yeni sahələrinə, yeni satış bazarlarına daxil olmasını, stimullaşdırma mexanizmlərinin, kadr siyasətinin, menecmentin yeniləşməsini və təkmilləşdirilməsini nəzərdə tutan ümumi iqtisadi inkişaf strategiyasının tətbiqi innovasiya strategiyaları ilə birbaşa əlaqələndirilir. İnnovasiyalı inkişaf strategiyaları, eyni zamanda digər marketinq strategiyaları müəssisənin ümumi inkişafını təmin edən əsas alətlərə çevrilirlər.
Müasir şəraitdə müxtəlif istiqamətlərdə innovasiya strategiyaları tətbiq edilir ki, ümumi formada onları əsasən iki qrupa bölmək olar.