Mustaqil ish guruh: 33-18 ”tja”

O‘zgarmas tok mashinalari
O‘zgarmas tok dvigatellari hozirgi vaqtda asosan elektr transportda — metro, trolleybus, tramvayda qo‘llanilmoqda. Bunga sabab barcha elektr dvlgatellar omsida faqat o‘zgarmas tok dvigatellarining aylanish tezligini ravon va bir tekis o‘zgartirish mumkln. O‘zgarmas tok genemtorlaäning kuchla- nishi ravon boshqariladi. Shunga muvoflq bu generatorlar avtomatika va telemexanika qurilmalarida keng qo‘llaniladi. O‘zgarmas tok mashinalari qaparlik xossasiga ega. Barcha o‘zgarmas tok dvigatellari generator rejimida, generatorlar esa dvigatel rejimida ishlay oladi. O‘zgarmas tok mashinasi (O‘TM) uchta qo‘zg‘almas qism, aylanuvchi qism va kollek- tordan tuzilgan. Mashinaning qo‘zg‘almas qismi — induktorda bosh va yordamchi qutblar joylashgan bo‘1ib, bu qutblarning o‘zagi elektrotexnik po‘lat plastinkalardan yig‘ilgan. Bosh qutblarda uyg‘otish chulg‘amlari joylashtirilgan bo‘lib, ketma-ket ulangan va ular asosiy magnit maydonnl hosil Qlladi. Bosh qutblar orasiga yordamchi qutblar joylashti- rilgan. Faqat katta quvvatli mashinalardagina yordamchi qutblar bo‘ladi. Ular cho‘tkalar ostidä l tichqunnl kamay- tirish uchun qo‘shimcha magnit maydon hosil qiladi.
Mashinaning aylanuvchi qismi yakor deyiladi. Yakorning o‘zagi ham elektroteniik po‘lat plastinkalardan silindr shaUida lshlangan. Yakor ariqchalariga chulg‘am joylashtirilgan. Chulg‘amning ketma-ket ulanuvchi ikki seksiyani tutash- tiradigan uchlari kollektor plastinkalaäga ulangan (7.4- rasm). Kollektor alohida mis plastinkalardan silindr shaklida yasaladi. Har blr kollektor 5080 ta plastinkadan yig‘ilgan. Kollektor generatorda mexanik to‘g‘rilagich vazifasini

llektor va o‘tkalar

kor

bajaradi, ya’ni yakor chul- g‘amlarida induksiyalangan EYK ta’sirida oqayotgan o‘z- garuvchan sinusoidal tokni o‘zgarmas tokka aylantirib, tashqi elektr zanjiriga (tar- moqqa) uzatadi.

O‘zgarmas tok genera- torining ishlash pünsipi elek-

-^{7 4 r} °^S^ - tromagnit induksiya qonuniga

asoslangaR. St tOfda joylashgan uyg‘otish chulg‘amlaridan o‘zgarmas tok o‘tganda, bu tok bir jinsli o‘zgarmas magnit maydon hosil qiladi. Yakor tashqi mashina vositasida magnit maydonda aylantirilganda uning chulg‘amining har blr seksiyasida EYK hosil bo‘1adi. Bu EYK quyidagi fomuladan aniqlanadi:


E —— B- v- -1 sin a.
Har bir seksiya EYK ini kollektor va cho‘tkalar orqali bir tomonga yo‘nalgan pulsatslyalanuvchi tok hosil qiladi. Seksiyalar soni va demak, kollektordagi plastinkalar sonl ham ko‘p bo‘lgani tufayli EYK ning qlymati yetarli darajada katta bo‘ladi, tokning pulsatsiyalanishi pasayadi. Yuqoridagi EYK formulasidagi chiziqli tezlikni quyidagicha ifodalash mumkin:

v = 2 p

n

• 
  
  r -—,
  

60
bunda: p — juft qutblar soni r — qutblar markazlari ora- sidagi masofa (radius), n — yakorning aylanish tezligi.

Agar magnit oqimi & = ekanligini nazarda tutsak, yakorning EYK formulaslnl quyidagicha yozish mumkin: E —— C- n 8,
bundan: ( = —EYK doimiysi—konstruktiv o‘zgarmas

60 x
kattalik bo‘lib, bunda: w — yakor chulg‘amidagl o mmlar soni.

7.5- rasmda mustaqil uyg‘otishli generatorning elektf sxemasi ko‘rsatilgan. Induktorda joylashgan uyg‘otish

^{toki — = 0} bo‘lib, n — const, ya’ni yakorning aylanish tez-
ligi o‘zgarmas bo‘lganda, yakor EYK ning uyg‘otish tokiga bog‘liq1ik gmfigi. Mustaqil uyg‘otish generatoHning salt ishlah x^{arakte üstikasini sharhlashdan oldin uyg‘otish toki magnit} oqimiga proporsionalligini eslab o‘tish kemk. Uyg‘otish tokini noldan oshiÛb borilsa, EYK formulasiga muvofıq, salt ishlash rejimi bo‘lgani uchun oshib boradi va 1 - egÛ chiziq yauladi. Uyg‘otish tokinl kama%irib borib 2- egÛ chlziq yasaladl.
Bu grafiknlng to g ri chiziqli qismi yakorning o‘zagi to‘yinmagan holatiga, egri chiziqli qismi esa to‘yingan holatiga to g rl keladi. Uyg‘otish toki nolga teng bo‘lganda, formulaga muvofıq, EYK ham nolga teng bo‘lishi kerak. Le- kin xarakteristikada EYK nolga teng emas. Bu barcha elektrotexnik materiallarga xos bo‘lgan qoldiq magnit maydon (magnetizm) ta’siridir.
O‘zgarmas tok generatorining tenglamasi va aylanish momenti
Generatorrling yakor zanjiÛ uchun Kirxgofning ikkinchi qonuniga binoan elektr muvozanat tenglamasini yozamiz:
t/ = E — Iy_i - R„; E - t/_G + , A„.
Bu tenglama generatoming asosiy tenglamasi deyiladi. Tenglamada E — C - n - &; V_G C - n - & — Ib_a‘ ‘y _a

Agar uyg‘otish toki yoki yakorning aylanish tezû- gini rayon (silliq) o‘zgaeirsak, generatoming kuchlanlshi va demak, iste’molchining toki I — Iq ham ravon

bunda P; — generatorning elektromagnit quwati, P; —
iste’molchining quwati, APy, — yakordagi quwat isrofl.

Generatorning elektromagnit momenti: ^M_-

_—— E
Bu mo-

ment generatoming yuqoridagi tashqi mashina yordamida ho- sil qilinadigan momentga nisbatan tormozlovchi momentdir. Elektromagnit moment, yakorning EYK formulasini hisob- ga olsak: àf _E = C_l & 1₂ , bunda C, — o‘zgarmas kattalik.

Demak, generator momenti magnit oqimi va yakor to-
kiga proporsional ekan.