Mustaqil ish guruh: 33-18 ”tja”

7.d. O‘zgarmas toh generatorlari
Genemtorlar uyg‘otish usuliga ko‘m ikki turga bo‘linadi:

1. Uyg‘otish chulg‘ami tashqi o‘zgarmas tok manbayiga ulangan generatorlar. Bunday genemtorlar mustaqil uyg‘otish chulg‘ami genentorlar deyiladi (7.7- iasm, a). YuqoÙda gene- rator bu turining sxemasi va salt yuÙsh xamkteristikasini (egriligini) ko‘Ùb chiqqan edik (7.6- msm).

   
   

2. O‘z-o‘zini uyg‘otish generatori. Bunday generator- larning uyg‘otish chulg'ami shu generatoming o‘zidan tok oladi. Bunda genemtorni uyg‘otish uchun yakorning o‘zagi- dagi qoldiq magnit maydondan foydalaniladi.

   
   

O‘z-o‘zini uyg‘otish generatorlari 3 xil bo‘ladi:

1. parallel uyg‘otishll generator. Bunda generatorni uyg‘otish uchun chulg‘amlar parallel ulanadi. Bu chulg‘am- ning qutblari 7.6- rasm, ù da PUCH harflaò bilan belgilangan;

   
   

2. ketma-ket uyg‘otishli generator. Bunda uyg‘otish

   
   

chulg‘ami (KUC H ) yakorga ketma-ket ulanadi. Bu chulg‘am 7.7- rasmda KUCH harflaÙ bilan belgilangan;

d) aralash uyg‘otishli gene- rator. Bunda generatorning ikkita uyg‘otish chulg‘amining biri yakorga parallel, ikkinchisi ket- ma-ket ulanadi (7.8- rasm). Bu chu1g‘amlar mos ravishda paral-
lel va ketma-ket ulangan uyg‘otish

7.6- rasm.

chu1g‘amlari deylladi.

rg

.7- rasm, o.

b.
O‘z-o‘zini uyg‘otish generatorlarida, yakor nominal aylanish tezligi bilan qoldiq magnit oqimini kesib o‘tgan- da, yakorda kichik qiymatli EYK, shuningdek, uyg‘otish toki oqa boshlaydi. Uyg‘otish toki nominal qiymatgacha o‘sib boradi. Generator o‘z-o‘zidan uyg‘onishi uchun uchta shart bajarilishi kerak:
l. Yakorning o‘zagida qoldiq magnit maydoni bo‘lishi
shart.

2. Qoldiq magnit oqimining yo‘nalishi uyg‘otish toki ho- sil qilingan magnit oqimi yo‘nalishiga mos kelishi zarur.

   
   

3. Uyg‘otish chulg‘amining qarshiligi uncha katta bo‘l-

   
   

masligi kerak.

7.7. O‘zgarmas tok dvigatellari

O‘zgarmas tok mashinalari qaparlik xossasiga ega. O‘z- garmas tok generatorining kuchlanishini asta-sekin kamay- tirsak, mashina o‘zgarmas tok elektr tarmog‘idan elektr energiyasi iste’mol qila boshlaydi va dvigatel fejimiga o‘tadi. Ya’ni mashinaning yakoridagi aylanish momenti tormoz- lovchl emas, balki o‘zi elektfomagnit moment hosil qilib tashqi mashinani aylantira boshlaydl.

7.8- rasm.

Bu aylanish momenti yakorning toUi o‘tkazgichlari, uyg‘otish chulg‘ami hosil qilgan magnit maydonning o‘zaro ta’siri natijasida hosil bo‘ladi. Bunda o‘zgarmas tok dvigateli (motori)ning elektr muvozanat tenglamasi quyidagicha yoziladi.

U — E + I_n R_>

Tenglamada E — C- n- & ekanligini hisobga oluk:

a‘
Agar magnit oqimining uyg‘otish tokiga proporsional- ligini y ' fJ nazarda tutsak, yakorning aylanish tezligini uyg‘otish toklni o zgartirish yo‘ll bilan ravon, bir tekis
o‘zgartirish mumkinligi formuladan ko‘rinib turibdi. Asosiy
tenglama yakor tokiga nisbatan yechllsa, quyidagi ifoda hosil bo‘ladi:


_{/ =} U - C n ?
’ya

Dvigatelni yurgizish papida yakorning aylanish tezligi n— 0 bo‘ladi, demak, yakorning kuchlanishiga qarshi yo‘nal- gan EYK E — c n- & ham nolga teng bo'ladi. Yakor chulg‘amining qarshiligi juda kichik bo‘lgani uchun dvi-

gatelnlng tokl flOlTlifläl tokdan 10 :— 20 marotaba katta bo‘ladi. Katta tok o‘tganda yakorning chulg‘ami kuyib ketishi mumkin. Bunday rejim shikastlanish (avaüya) rejimi deyiladi.

7.9- rasm.

rejimlarga yo‘l qo‘yib bo*lmaydi. Shu sababli, dvigatel tar- moqqa ulanadigan zanjirga qo‘shimcha qarshilik kiritiladi (7.9-msm).
Dvigatel elektr tarmog'iga qo‘shilgan papda qo‘shimcha qarshilik eng katta qiymatiga oshib borgan saü, EYK ning kattaligi ham osha boradi, yakor toki esa kamayadi, keyin qo‘shimcha qanhilik kamaytiriladi.
O‘zgarmas tok dvigatellari ham generatorlar kabi
mustaqil va o‘z-o‘zini uyg‘otish dvigatellariga bo‘linadi.
Ovigatelning aylanma momenti formulasi: My — K & - Iş. Demak, momentning tokka bog‘liqligi to‘g‘ri chizlqli ekan. Dvigatelning FI K:

^{= 2} 100%,
i
bunda P, — dvigatelning elektr tarmog‘idan oladlgan quwati.

Yakorning aylanish tezligl formulasini yuqorida tahlil qilgan edik.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

1.