Mustaqil ish mavzu : inson resurslari ijtimoiy iqtisodiy kategoriya sifatida

Respublikada inson resurslarining mintaqaviy joylashish holati
Taraqqiyot aholi soniga, uning mehnatga yaroqli qismi miqdoriga, inson resurslariga va hudud bo‘ylab qanday joylashganligiga bog’liq.
Demografik jarayonlar, ya’ni aholi sonining ko'payishi, bu o‘sishning xususiyatlari va sur’ati, tug’ilish darajasining o‘zgarishi, oiim darajasi, nikohda bolish, avlodlar almashinuvi, uzoq yoki qisqa umr ko'rish, jismoniy balog’at va oila tarkibi kabilar butun jamiyat rivojlanishi bilan o‘zaro uzviy aloqadadir. Ular jamiyat rivojlanishiga tobe bo'lib, unga ta’sir o'tkazadi, u yoki bu davlatlarda ijtimoiy-iqtisodiy o'zgarishlar kechishini osonlashtiradi yoki qiyinlashtiradi. Shuning uchun ham aholi sonining o'zgarishiga aloqador muammolar, uning hududiy joylashuvi va mamlakat iqtisodiyotiga ta’siri turli fanlar vakillari — demograflar, iqtisodchilar, geograflar, faylasuflar, huquqshunoslar, tibbiyotchilar va boshqalar diqqatini doimo jalb etib keladi.
O'zbekiston Respublikasi aholisining umumiy soniga ko'ra, MDH tarkibiga kiruvchi mamlakatlar o'rtasida uchinchi o'rinni egallaydi va faqat Rossiya bilan Ukrainadan keyin turadi. 2005 yilning boshida respublika aholisi soni 26 million nafarni tashkil etdi.
Aholining yuqori sur’atlar bilan o'sishi O'zbekistonga xos xususiyatlardan biridir. Shu jihatdan olganda, u qo'shni Tojikiston bilan birgalikda barcha yaqin chet mamlakatlar o'rtasida yetakchi o'rinni egallaydi. Respublika aholisi yiliga taxminan 350- 400 ming nafarga ko'paymoqda.
Mamlakat aholisi o'sish sur’atlarining boshqa mintaqalarga nisbatan muttasil ildamroq borishi MDH tarkibiga kirgan davlatlar aholisining umumiy sonida O’zbekiston Respublikasining salmog’i muntazam oshib borayotganida yaqqol kuzatilmoqda. Chunonchi, agar 1926 yilda O’zbekistonda hozirgi MDH tarkibiga
kirgan mamlakatlar aholisining uch foizdan sal ko'prog’i yashagan bo‘lsa, endilikda bu ko'rsatkich yetti foizdan ziyodroqni tashkil etmoqda.
Respublika aholisi hududlar bo'yicha birday joylashgan emas, binobarin, aholining o‘rtacha zichligi jihatidan O’zbekiston MDHga kirgan qator mamlakatlardan va Markaziy Osiyodagi boshqa respublikalaridan oldinda turadi.
Tabiiy shart-sharoitlari o‘ziga xos xususiyatlarga — tog’, dasht, voha, vodiy iqlimiga ega bo'lgan O’zbekistonda aholining asosan vohalarda yashashi ko‘zga tashlanadi. Jumladan, Farg’ona vodiysining uch viloyati (Andijon, Namangan, Farg’ona) O’zbekiston hududining atigi 4 foizdan ortiqrog’ini egallagani holda u yerda aholining qariyb 28%i istiqomat qiladi.
Umumiy ishlab chiqarish samaradorligi o'sishi omillaridan biri ishlab chiqarish kuchlarining joylashishini yaxshilashdir.
Samarali hududiy mehnat taqsimoti shuni ko‘rsatadiki, har bir iqtisodiy rayonda m aium turdagi mahsulot ishlab chiqarilishi rivojlanadi. Aynan shu mahsulotlar ishlab chiqarilishiga umumiy mehnat sarfi kam bo‘ladi va tabiiy hamda mehnat resurslarining to‘liq ishlatilishini ta’minlaydi. Shuning uchun iqtisodiy tumanlar ixtLsoslashuvi ijtimoiy mahsulotning samaraliroq ishlab chiqarilishini, shu tariqa har tomonlama rivojlanishini ham ta’min etadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat, ishlab chiqarish kuchlarini oqilona joylashtirish muammolariga asosiy e’tibomi qaratgan. Natijada yillar mobaynida qoloq viloyatlarda sanoat ishlab chiqarishi paydo bo'idi. Har bir hududda quyidagi sanoat tarmoqlari rivojlandi: mashinasozlik, kimyo, energetika, yengil va oziq-ovqat sanoati. Bularnmg hammasi mehnatkashlaming moddiy turmush sharoiti va madaniy-texnik darajasi o'sishiga olib keldi.
Shuningdek, fan-texnika sohasidagi yutuqlar transport tarmog’ining keng yoyilishiga olib kelib, o‘z navbatida, xom ashyo manbalariga yaqin hududlarda va mehnat zahiralari yoki u yohud bu turdagi mahsulotlarning yirik iste’molchilari joylashgan hududlarda sanoat korxonalari qurishga imkon yaratadi. Bu esa, ko'pgina qayta ishlash sanoati tarmoqlarini mamlakat miqyosida to‘g’ri taqsimlash imkonini beradi.
Har bir iqtisodiy hududda mashinasozlik, kimyo, oziq-ovqat va qurilish materiallari korxonalari mavjud. Ammo ishlab chiqarishning shunday turlari ham borki, ular ayrim hududlardagina keng tarqalgan. Masalan, Toshkent iqtisodiy hududida sanoat yaxshi rivojlangan. Har xil iqtisodiy hududlarda mehnat resurslarining haqiqiy o‘sishi ham bir xil emas. Jadal o'sishi tez-tez kuzatilmaydi, chunki ayrim hududlarda ulardan foydalanish uchun tabiiy resurslar kam. Ammo ayrim hududlarda, ya’ni tabiiy resurslarga boy joylarda ishchi kuchi yetishmasligi kuzatiladi. Bularning barchasi xo‘jalik yuritishda ma’lum qiyinchiliklar tug’diradi.
Bunday holatlarda obyektiv va sub’ektiv omillar bilan hisoblashishga to‘g’ri keladi.

Aholi va inson resurslarining muhim sifat jihatlarini ularning ta’limi va kasbiy malaka darajasi ifodalaydi. U ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligini oshiruvchi va uning qatnashuvchisi bo‘lgan insonni har tom onlama rivojlantirishning muhim omili sifatida maydonga chiqadi. Aholini ijtimoiy- demografik tomondan o'rganish shuni ko'rsatmoqdaki, ulami ishlab chiqarishga to'liq jalb etish, mehnat unumdorligi va mehnatga haq to‘lashning barchasi bilim, kasb-korlik, malaka darajasiga bog’liq. Biroq, hisob-kitoblarning ko‘rsatishicha, respublikamizning ba’zi tarmoqlarida tashkil etilgan yangi ish

joylari va kadrlar tayyorgarligi, bilimi o‘rtasida nomutanosiblik mavjud. Shuningdek, aholi safarbarligining barcha (hududiy, kasbiy, ijtimoiy) ko‘rinishlari sust darajada. Vaholanki, jahondagi ko‘pgina rivojlangan davlatlar,
jumladan, AQShda ishchilarning safarbarligi yuqori darajadaligi bilan ajralib turadi. Ishchi kuchining ko‘chuvchanligi bir yilda o‘rtacha 12-36 foizni, masalan, 1989-1990 yillarda boshqa shtatga ko‘chuvchilar umumiy bandlaming 3,5 foizini tashkil etdi, 20-30 yoshlilar orasida esa bu ko'rsatkich 6 foizgacha o‘sgan.
Mamlakatimiz iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishning ikkinchi bosqichini boshidan kechirayotgan hozirgi davrda asosiy tarmoqlarda ishlab chiqarishning pasayishini butkul bartaraf etish, uni barqarorlashtirish va iqtisodiy o‘sishni ta’minlash vazifasi turibdiki, bunday sharoitda aholining safarbarligi juda zarurdir. Chunki bu davrda ishchi kuchini tarmoq ichida va tarmoqlararo taqsimlash va qayta taqsimlash jarayoni kuchayib boradi.
Shunday qilib, mehnat resurslari - bu aholining yoshi va sog'lig'i holatiga ko'ra haqiqatda band yoki mehnatga layoqatli qismidir. Mahalliy statistika amaliyotida, bozor munosabatlariga o'tishdan oldin, mehnatga layoqatli aholi sonini tavsiflash uchun aynan shu iqtisodiy kategoriyadan foydalanilgan. Mehnatga layoqatli yoshdagi aholi amaldagi qonunchilik asosida odamlarning jinsi va yoshidan kelib chiqib belgilanadi. Hozirgi vaqtda Rossiyada mehnatga layoqatli yosh chegaralari erkaklar uchun 16-60 yosh va ayollar uchun 16-55 yoshni tashkil qiladi.

Mehnat resurslari soni ikki usul bilan hisoblanadi:

1) demografik (shakllanish manbalariga ko'ra);

2) iqtisodiy (haqiqiy bandlikka ko'ra).

Demografik usul mehnat resurslari soni (T)

mehnatga layoqatli yoshdagi (Ntv) aholining yig'indisi, I va II guruh nogironlari (I | „), 16 yoshgacha bo'lgan mehnatga layoqatli o'smirlar (Rp) va mehnatga layoqatli shaxslar soni qo'shilgan holda hisoblanadi. pensiya yoshi (Rpens), ya'ni T \u003d Htv - I, U + Rp + Rpens-

1998 yilda Rossiyada mehnatga layoqatli yoshdagi 84,8 million kishi, shu jumladan 44 million erkaklar; Iqtisodiy faol aholi soni 72,8 million kishini, shu jumladan 38,8 million kishini tashkil etdi.

Iqtisodiy usul bilan hisoblanganda, ishchi kuchi haqiqatda band bo'lgan jami aholining (H3), shu jumladan shaxsiy, sho'ba va fermer xo'jaliklarida band bo'lganlar, shuningdek, mehnatga layoqatli yoshdagi shaxslar yig'indisini ifodalaydi. uy xo'jaligi va bola parvarishi (Tdh), shuningdek, 16 yoshdan oshgan ishsiz talabalar (Tu), ishsizlar (Tb) va mehnatga layoqatli yoshdagi boshqa ishsizlar (Tnz)-. T \u003d H3 + TDH + Tu + tb + tn.

Ushbu usullar bo'yicha hisob-kitoblar bir xil natijalarni berishi kerak, ammo mintaqaviy kontekstda ular aholi va mehnat resurslarining mayatnik migratsiyasi tufayli mos kelmasligi mumkin.

Shu bilan birga, ish bilan band va ishsizlarning umumiy soni (aniqrog'i, ish izlovchilar) xalqaro amaliyotda keng qo'llaniladigan iqtisodiy faol aholi toifasini (EAP) tashkil etadi, ya'ni EAP = H3 + Tb va soni ishdan tashqari va uy xo'jaligida band bo'lgan talabalarning ko'chma zaxirasi hisoblanadi.

Mehnat resurslari sonini shakllanish manbalari bo'yicha aniqlashda (demografik usul) ular printsipga asoslanadi doimiy yashash joyi hududdagi mehnatga layoqatli aholi. Mehnat resurslari sonini amaldagi bandlikdan kelib chiqqan holda (iqtisodiy usulda) hisoblashga kelsak, u korxona va muassasalardagi ishchilar soniga (iqtisodiyotda band bo‘lganlar), shuningdek, ta’lim muassasalarida tahsil olayotgan talabalar soniga asoslanadi. berilgan hududda joylashgan muassasalar. Shu bilan birga, ushbu hudud ishchilari va talabalari orasida boshqa viloyatlar hududida doimiy istiqomat qiluvchi va o'z yashash joyidan korxona yoki ta'lim muassasasiga va orqaga (maatnik migratsiyasi) muntazam ravishda ko'chib yuruvchi shaxslar bo'lishi mumkin. Shu bilan birga, muayyan hududning ishchi kuchiga boshqa sohalarda ishlaydigan yoki o'qiydigan shaxslar ham kirishi mumkin.

Binobarin, alohida hududlar uchun mehnat resurslari sonini va amalda band bo'lgan aholi sonini aniqlashda nafaqat ko'chma migratsiya ta'sirini hisobga olish, balki miqdoriy jihatdan ham hisobga olish kerak. Bu, ayniqsa, ishchi kuchining bandlik darajasini aniqlashda muhim ahamiyatga ega. Aks holda, olingan koeffitsientlar sezilarli darajada buzilgan - ortiqcha yoki kam baholangan bo'lishi mumkin.

Mehnat resurslari va tegishli toifalar 3.1-rasmda keltirilgan.

Xalqaro va mahalliy amaliyotda iqtisodiy faol aholi tushunchasi qo'llaniladi - aholining tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish uchun ishchi kuchi taklifini ta'minlaydigan qismi, unga nisbatan bandlik va ishsizlik darajasining ko'rsatkichlari hisoblanadi. .

Iqtisodiy faol aholi bandlar va ishsizlar yig'indisidir. 1997 yilda iqtisodiy faol

XMT tavsiyalariga muvofiq, iqtisodiy faol aholiga amalda band bo‘lgan barcha aholi (ishchilar, xizmatchilar, tadbirkorlar, oila a’zolariga yordam beruvchi va boshqalar) va potentsial faol aholi kiradi: mehnatga layoqatli, mehnatga layoqatli yoshdagi ishsizlar; ish qidirmoqda, lekin ishlamayapti.