Mustaqil ish mavzu: mahalliy va markazlashgan suv ta'minoti haqida tushuncha ularning gigiyenik ahamiyati topshirdi: Muhammadiyev Tohirjon Tekshirdi: Toshkent 2023 mavzu

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
TOSHKENT TIBBIYOT AKADEMIYASI
TIBBIY PROFLAKTIKA FAKULTETI



MUSTAQIL ISH

MAVZU: MAHALLIY VA MARKAZLASHGAN SUV TA'MINOTI HAQIDA TUSHUNCHA ULARNING GIGIYENIK AHAMIYATI

Topshirdi: Muhammadiyev Tohirjon
Tekshirdi:_____________________

Toshkent 2023

MAVZU: MAHALLIY VA MARKAZLASHGAN SUV TA'MINOTI HAQIDA TUSHUNCHA ULARNING GIGIYENIK AHAMIYATI


Suv taʼminoti - aholini, jamoat binolari va sanoat korxonalarini, transport, qishloq xoʻjaligi. va boshqalarni suv bilan taʼminlashga oid tadbirlar majmui. Suv taʼminoti bir necha ming yillardan beri maʼlum. Qad. Misrda yer osti suvlarini juda chuqur quduklar qazib, oddiy mexanizm bilan chiqarishgan. Bunda sopol, yogʻoch, metall (mis va qoʻrgʻoshin) quvurlaridan foydalanishgan. Qad. Rimda yirik markazlashtirilgan Suv taʼminoti tizimi boʻlgan. Oʻrta Osiyoda St. mil. av. 6—5-asrlardan maʼlum. Qadimgi Samarqand shahri Suv taʼminotida shaharga kiraverishda katta toʻgʻon qurilgan, uning ustidan shaharga katta ariqoʻtkazilgan. Ariq izlari hozir ham mavjud (qarang Afrosiyob).
Suv taʼminotida qoʻllaniladigan muhandislik inshootlari kompleksi St. tizimi yoki vodoprovod deb ataladi. Aholi yashaydigan punktlardagi barcha Suv taʼminoti tizimlari markazlashtiriladi. Suv taʼminotining kommunal (jamoat binolari va aholini suv bilan taʼminlaydigan) hamda ishlab chiqarish. (sanoat yoki q.h.ni suv bilan taʼminlaydigan) xillari bor. Suv taʼminotida tabiiy suv manbalari — ochiq havzalar (daryo, koʻl, dengiz, suv ombori va boshqalar) hamda yer osti suvlari (buloqlar, artezian suvlari va boshqalar)dan foydalaniladi. Aholi egʻtiyoji uchun eng yaroqli suv — yer osti suvlaridir. Lekin yer osti suvlari aholining ehtiyojini toʻliq qondira olmaydi. Shuning uchun yirik shaharlar va sanoat korxonalari chuchuk suvli ochiq havzalar suvidan taʼminlanadi.
Suv taʼminotining umumiy sxemasi: suv qabul qilish inshooti 1, I nasos st-yasi 2, suv tozalash inshootlari 3, toza suv rezervuari 4; II nasos st-yasi 5, suv yoʻllari 6 (quvurlar, beton ariklar va boshqalar), vodoprovod tarmogʻi 7 va bosim minorasidan iborat. Mahalliy sharoitga qarab, St. sxemasi oʻzgarishi mumkin. Masalan, havza suvini tozalashning keragi boʻlmasa, suv tozalash inshootlarini qurishga ehtiyoj qolmaydi. Agar suv havzasi suv bilan taʼminlanadigan obʼyektdan baland joylashgan boʻlsa, nasos st-yalari qurilmaydi.
Yer osti suvlarini chiqarish uchun quvurli quduklar va gorizontal suv yigʻgichlardan foydalaniladi. Buloq suvlari kaptaj inshootlari (gʻishtin idishlaʼr, kameralar va boshqalar)ga yigʻiladi. Koʻpincha, yer osti havzalaridagi suv nasos yordamida yuqoridagi idishga toʻplanadi, u yerdan nasos stansiyasi yordamida isteʼmolchilarga yuboriladi. Nasos styalari, odatda, markazdan qochma nasoslar, rostlash, saqlash va nazoratoʻlchash apparatlari bilan, koʻplari teleboshqarish qurilmalari bilan taʼminlanadi, baʼzilari toʻliq avtomatlashtiriladi.
Tozalash inshootlarida tozalangan suv vodoprovod tarmogʻi orqali isteʼmolchilarga tarqatiladi. Sanoat korxonalarida (maʼlum sharoitda) Suv taʼminotining aylanma va ketma-ket foydalanish tizimlari qoʻllaniladi. Aylanma tizimda ishlab chiqarish.da ishlatilgan suvni sovitib, tindirib, tozalab, undan yana foydalaniladi. Ketma-ket foydalanish tizimi bir korxonada ishlatilgan suvdan boshqa bir korxonada foydalanishni koʻzda tutadi, natijada suv ancha tejaladi.
Aholi yashaydigan punktlar, asosan, mahalliy suv havzalari suvi bilan taʼminlanadi. Masalan, Toshkent shahri Chirchiq, Boʻzsuv va boshqa tabiiy suv xavzalaridan suv ichadi. Toshkentning St. markazlashtirilgan, yaʼni barcha St. tizimlari birbiriga ulangan. Aholiga beriladigan suv sifati katʼiy sanitariya koʻrigidan oʻtkazib turiladi. Bu ish shahar va tuman sanepidstansiyalari zimmasiga yuklangan. Qishloq xoʻjaligining suvga boʻlgan ehtiyojlari, daryolar, kanallar, suv omborlari, kollektorlar, novlar, suv tarqatish inshootlari, nasos st-yalari va boshqa sugʻorish majmualari orqali qondiriladi.
Suv inson hayotida muhim ahamiyatga egadir. Uning ahamiyati faqatgina inson va hayvon hayoti bilan bogiiq boim ay, balki o‘simlik dunyosi uchun ham juda muhimdir. Suv xalq xo‘jaligida keng koiam da qoilanadi, jumladan sanoat korxonalari, texnik ehtiyojlar hamda qishloq xo‘jaligidagi sug‘oriladigan qishloq xo‘jalik mahsulotlarini yetishtirishda ko‘plab sarflanadi. Suv havzalaridagi suvlardan foydalanishning asosiy turlaridan biri bu aholi yashash joylarini suv bilan ta’minlashdir. Aholini sifatli ichimlik suvi bilan ta’minlash va shu yerdagi aholining salomatlik ko‘rsatkichlari, ko‘pgina epidemik kasalliklarni bartaraf qilinishi, aholi yashash joylarini obodonlashtirilishi va turar joy binolarining sanitar komfortini ta’minlash masalalari chambarchas bogiiqdir. JSST m aiumotlariga ko‘ra 2015-yilda, dunyo aholisining 91 %i 1990-yildagi 76% bilan taqqoslaganda, sifatli ichimlik suvi manbalaridan foydalana oldi.
• 1990-yildan boshlab, sifatli ichimlik suvi manbalaridan 2,6
milliard kishi foydalanyapti.
• Hozirgi kunda deyarli 4,2 milliard kishi suv tarm ogidan foydalanmoqda; 2,4 milliard aholi boshqa sifati yaxshilangan suv manbalaridan, shu jumladan himoyalangan quduqlaridan foydalanmoqda.
• 663 million aholi sifatsiz suvdan foydalanmoqda, shu jumladan 159 million aholi yuzaki suv havzalaridan foydalanmoqda.
• Global darajada, eng kamida 1,8 milliard kishi fekal moddalar
bilan ifloslangan ichimlik suv manbalaridan foydalanmoqda. Ifloslangan suv diareya, vabo, dizenteriya, ich terlama va poliomiyelit kabi kasalliklar qo‘zg‘atuvchilarini tashuvchi omil boiishi mumkin. Hisob-kitoblarga ko‘ra, ifloslangan ichimlik suvi har yili 500 000 dan ortiq o iim holatlariga sababchidir.
• 2025-yilga borib, dunyoning yarim aholisi suv tanqisligi mavjud boigan joylarda yashaydi.
• Kam va o‘rta daromadli mamlakatlarda sogiiqni saqlash muassasalarining 38 %i hech qanday suv manbalariga ega emas, 19%i sanitariya holati past va 35%i q o i yuvish uchun sovun va suvga ega emas. minlanmagan dunyo aholisini deyarli yarmiga kamaytirish edi. 48 ta i in', kam rivojlangan mamlakatlar ushbu vazifani bajarmadi, ammo bu numlakatlarda muhim siljish - 1990-yildan aholining 42 %i sifatli u'hiinlik suv manbalaridan foydalanish imkoniga ega bo‘ldi.
Dunyoda hali aniq geograflk, ijtimoiy-madaniy va iqtisodiy tengsi/.lik saqlanib qolinmoqda va bu nafaqat qishloq bilan shahar o‘rtasida, balki kambag‘al norasmiy va noqonuniy aholi punktlarida yashayotgan ichimlik suvi manbalaridan foydalanish cheklangan kichik va kata shaharlardagi aholi o‘rtasida ham mavjuddir. Ifloslangan suv va sanitariya holatining pastligi vabo, diareya, dizenteriya, gepatit A, ich terlama va poliomiyelit kabi kasalliklarni uzatilishi bilan bog‘liq. Suv ta’minoti va sanitar holatni boshqarishning yaxshi tizimga qo‘yilmagan!igi va ularning nomuvofiq ishlashi yoki umuman tashkil etilmaganligi inson salomatligi uchun xavf tug‘diradi. Bu, ayniqsa, suv ta’minoti va sanitariya xizmati mavjud bo‘lmaganda bemorlar va xodimlarning qo‘shimcha infeksiyalar va kasalliklar bilan ogish xavfi bo‘lgan tibbiy muassasalariga taalluqlidir. Global miqyosda 15% bemorlarning yuqumli kasallik bilan og‘rishi, ularning kasalxonada bo‘lish paytida rivojlanadi, kam ta’minlangan mamlakatlarda esa, bu ko‘rsatkich ancha yuqoridir. Shahar, sanoat va qishloq xo‘jaligi chiqindi suvlarini tozalash millionlab odamlar tomonidan ishlatiladigan ichimlik suvini kimyoviy yoki mikroorganizmlar bilan zararlanishining xavfli xarakterga ega ekanligini anglatadi. Bu 842.000 kishi sifatsiz ichimlik suvi, xavfli sanitariya holati va qoMlarning shaxsiy gigiyenasiga rioya qilmaslik natijasida diareyadan har yili vafot etadi deb baholanmoqda. Biroq diareyani oldini olsa
bo‘ladi. Misol uchun, agar muvofiq xavf omillarini bartaraf etilganda har yili 5 yoshgacha bo‘lgan bolalarda 361 000 o‘lim holatining oldini olish mumkin boMardi. Qayerda suv boim asa, odamlar qoilarini yuvishahamiyatga ega bo‘lmagan chora deb o‘ylashi mumkin - bu diareya va boshqa kasalliklarning kelib chiqish ehtimolini oshiradi. Diareya - bu ifloslangan oziq-ovqat va suv bilan bog‘liq bo‘lgan eng taniqli kasallik hisoblanadi, lekin bu boshqa xavf bilan ham bog‘liq. Misol uchun ifloslangan suv iste’mol qilish ta’siri natijasida organizmda
parazit gijjalar ta’sirida kelib chiqadigan surunkali kasallik - shistosomoz kasalligi bilan taxminan 240 million kishi aziyat chekmoqda. Dunyoning ko‘pgina yashash hududlarida suvda yashovchi va ko‘payuvchi hasharotlar - Denge isitmasi kabi kasalliklaming tashuvchilari hisoblanadi. Infeksiya tashuvchi deb nomlangan bunday hasharotlarning ba’zilari iflos suvda emas, balki toza suvda ko'payadi, ro‘zg‘orda foydalaniladigan suv saqlash idishlari ulaming ko‘payishi uchun joy
bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Mazkur idishlarning qopqoqlaridan foydalanish kabi bu oddiy chora uy sharoitida suvni najas bilan ifloslanishini oldini olish bo‘yicha qo‘shimcha yordam berishi va infeksiya tashuvchilarning ko‘payish darajasini kamayishiga yordam berishi mumkin. Suvning salomatlik omili ekanligiga ta’rif berilganda uning asosiy 3 ta tutgan o‘rniga qattiq e’tibor berilishi talab etiladi. 5.1. Suvning fiziologik, gigiyenik va epidemiologik ahamiyati
1-suvning fiziologik ahamiyati. Odam jismining o‘rtacha 65% (kata yoshli odamlar uchun) - 80% (bolalar organizmi) suvdan tashkil topgandir. Suv organizmda barcha moddalaming universal erituvchisi hisoblanib, organizmda suvsiz ro‘y beradigan birorta ham biokimyoviy jarayon to‘liq holda amalga oshmaydi, u hujayra elementining muhimtarkibiy qismi hisoblanadi, suv organizmdagi issiqlikning boshqarilish jarayonida faol ishtirok etadi va h.k. Komfort sharoitdagi mikroiqlimda organizmdagi fiziologik funksiyalarni amalga oshirish uchun bir kechakunduz davomida o‘rta hisobda 1,5 litrga yaqin suv kerak bo‘ladi. Bu miqdor organizmning minimal fiziologik ehtiyoji bo'lib, undan kam
miqdorlarda iste’mol qilinganda organizmning suvsizlanish holati kuzatiladi. Organizmdan 5% miqdordagi suv yo‘qotilsa, bizda chanqash holati, 10% suv yo‘qotilganda esa, funksional o‘zgarishlar va turli patologik holatlar, 20% dan ortiq suv yo‘qotilganda - organizmning suvsizlanishi tufayli o‘lim yuzaga kelishi mumkin. Komfortli mikroiqlim sharoitida suvga bo‘lgan fiziologik ehtiyoj kuniga 2,2/ ni tashkil qiladi. Bizning issiq iqlim sharoitimizda yilning issiq fasllarida organizmningterlash jarayoni juda yuqori bo‘lib, unga bogMiq holda organizmning suvga bo‘lgan fiziologik ehtiyoji bir kun uchun 8-10 litrgacha (o‘rtacha 4-5/) ortadi.
2 - suvning gigiyenik ahamiyati. Inson o‘zining gigiyenik ehtiyojlarini to‘liq qondirishi uchun katta miqdorlardagi suvni sarflashi tabiiy-In jumladan badanning tozaligini saqlash, kiyim-boshlar, turar-joylar, i.lr.h tovoqlarni toza saqlash, organizmni chiniqtirish masalalarida I m plab suv sarflanadi. Keltirilgan maqsadlar uchun bir odam bir kechaI iiiuluz davomida bir necha o‘n litr suvni sarflaydi. Aholi tomonidan suv ..lilining kundan-kunga ortib borishi aholi hayotidagi sanitar-gigiyenik .liaroitlarning kundan-kunga yaxshilanib borayotganligi bilan bog‘liqdir. 3 - suvning epidemiologik ahamiyati. Suv juda ko‘p kasalliklarni u/aluvehi va tarqatuvchi omil sifatida muhim o‘rinni egallaydi, jumladun vabo, tif, paratif, ichburug‘, gepatit, brutsellez va b. hamda ayrim
lurdagi invazion kasalliklar (rishta)ning tarqatuvchisidir. Bunday holat juda ko‘p mikroorganizmlarning suv muhitida uzoq muddatlarda (bir necha kundan bir necha oygacha) yashay olishi bilangina bogiiq boimay, balki ular suv muhitida o‘zlarining virulentligini ham to iiq saqlay oladilaAyniqsa issiq iqlim sharoitida buning ahamiyati juda muhim, chunki bunday sharoitda mikroorganizmlar va ayniqsa patogen mikroblar juda uzoq muddatlargacha yashay oladilar. Shuning uchun suv muhiti yuqumli kasalliklarning tarqalishida bizning Respublikada juda muhim omil boiib hisoblanadi. Yuqumli kasalliklarning suv orqali tez tarqalishini aniqlash (suv epidemiyalar), ularning yanada keng tarqalib ketishini oldini olishdagi tez va samarali tadbirlami amalga oshirishga imkon beradi. Shu narsani alohida nazarda tutish lozim-ki, suv orqali tarqaladigan epidemiyalar o‘ziga xos ayrim xususiyatlarga egadir, chunonchi:juda qisqa vaqt ichida katta miqdordagi bir turdagi kasallik aniqlanadi (ommaviy kasallanish), aniqlangan yuqumli kasallik aniq bir yashash joyiga ega (chegaralanganligi), kasallik aniqlanganidan so‘ng esa ifloslangan manbani zararsizlantirish choralari ko‘rilishi bilan kasallanish
keskin kamayib ketad Respublika hududidagi suv manbalariga
gigiyenik ta’riflar O‘zR hududidagi barcha aholini suv bilan ta’minlovchi va bu yo‘nalishda foydalanilayotgan va potensial yaroqli manbalar shartli ravishda 2
guruhga bo‘linadi: yer osti va ochiq suv havzalari. 0 ‘zR-si hududidagi yer osti suvlarining taxminiy zaxirasi yiliga 18 km3 ga yaqin deb hisoblanadi, shu kungacha aniqlangan suv zaxirasi esa yiliga 7 km3 ga tengdir. Yer osti suvlari har xil chuqurliklarda joylashgan, shuning uchun ularning quyidagi turlari mavjud:
- Yuzaki suvlar - joylashgan chuqurligi 0,5-1 metrgacha. Bu manbalar yer sathiga yaqin joylashgan suv o‘tkazmaydigan qatlam ustida bo‘- lib, atmosfera yog‘inlari hisobiga hosil bo‘ladi. Bunday suv tarkibida tuproqdan yuvilib o‘tgan iflosliklar (mikroorganizmlar, kimyoviy moddalar) bo‘ladi, shuning uchun gigiyenik nuqtai-nazardan yuzaki suvlar xo‘jalik-ichimlik ta’minoti uchun foydalanishga yaroqsiz hisoblanadi. Bunday suvlar Xorazm, Buxoro, Qoraqalpog‘iston viloyatlarida uchrashi mumkin. Bu tumanlardagi aholi o‘rtasida muntazam ravishda hattoki
juda tiniq bo‘Isa ham ichish uchun yaroqsiz ekanligi haqida tushuntirish ishlarini olib borishni taqozo etadi. - Sizot suvlar - yer ostidagi bir necha gorizont (qavatlar)da joylashishi mumkin, ularning chuqurligi esa 5-30m ni tashkil qiladi. Bu manbalar ham atmosfera yog‘inlari hisobiga hosil bo‘ladi, biroq qalin yer qatlami orqali sizilib o‘tishi jarayonida iflosliklardan tozalanadi, shuning uchun undan maqsadli tarzda foydalanilganda mahalliy suv ta’minoti uchun yaroqli hisoblanadi. Ulardan to‘g‘ri foydalanish uchun albatta quduq qazilishi kerak, quduq atrofida esa sanitariya himoya zonasi,quduq tepasida ifloslanishdan saqlash uchun soyaboni bo‘lishi kerak. Sanitariya himoya zonasi “depressiya zona”sini o‘z ichiga olgan bo‘lsin.
- Artezian suvlari. Bunday suvlar ikki turda boiadi - bosimli va bosimsiz artezian suvlari. Artezian suvlari tog‘lardagi abadiy muzliklar va qorliklardan erigan suv hisobiga hosil bo‘lib, yer osti bo‘ylab bir necha o‘n va yuz kilometrlargacha cho‘zilishi mumkin. Artezian suvlari katta chuqurliklarda to‘planadi (50-60m dan bir necha yuz metrgacha). Bu suv manbalari o‘zidan suv o‘tkazmaydigan yer qatlamlari ustida joylashgan b o isa bosimsiz, ikkita qatlam o‘rtasida joylashgan bo‘lsa bosimli suv manbai bo‘lib qoladi. 0 ‘zR-si hududidagi artezian suvlari asosan tog‘lardagi abadiy muzlik va qorliklaming erishidan hosil bo‘lgan suvlar hisobiga bo‘lib,ularning zaxiralari tekisliklarda joylashgan. Artezian suvlarining sanitar nuqtai-nazardan ustunligi juda kattadir; bu suvlar juda kam holatlarda
uning sifatini yaxshilash lozimligini talab etadi, nisbatan barqaror kimyoviy tarkibga ega, bakterial tarkibi bo‘yicha esa tabiiy toza va yuqori darajadagi tiniqlikka egadir. Bunday suvlar rangsiz, ta’mi esa juda yoqimli. Bitta yer osti gorizontida joylashgan suvning kimyoviy tarkibi doimiy va agar tarkibi o‘zgarishga uchragan bo‘lsa, sanitar nuqtai-nazardan talabga javob bermaydi. Iflosliklar yuqori yer qatlamlarida joylashgan ifloslangan suvlardan o‘tgan bo‘lishi mumkin, bu qatlamga esa quduq atrofidagi iflosliklaming so‘rilishi oqibatida uning tarkibi o‘zgarishi mumkin. Artezian suvlari unchalik katta boim agan suv tarqatish tarmoqlari uchun bemalol foydalanilishi mumkin, masalan, kasalxonalarning suv ta’minotini ta’minlash maqsadida ishlatilishi mumkin.
Agar tog‘ jinslarida yorilish yoki tirqishlar hosil bo‘lgan boisa, u holda abadiy muzlik va qorliklardan erigan suvlar ana shu yoriqlar va tirqishlar orqali tog‘ buloqlarini hosil qilishi mumkin va bu manbalardagi suvdan to g ii sharoitda yashovchi aholi bemalol foydalana oladi. Bunday buloq suvlaridan quvvati unchalik katta boim agan suv tarqatish tarm ogi (kichik vodoprovod) uchun foydalansa boiadi. Buloq suvlari qoida bo‘yicha yaxshi sifat ko‘rsatkichlariga egadir va undan foydalanganda ularga qo‘yiladigan asosiy talablar buloq suvlarining yuzaga chiqadigan joylarini ifloslanishiga y o i qo‘ymaslikdan iborat boiadi.
- Infiltratsiyalanuvchi qirg ‘oq quduqlarining suvlari. Bunday manbalar oqar daryolar va boshqa turdagi manbalardagi suvning tuproq qatlami orqali sizilib o‘tishi tufayli hosil boiadi. Bunday quduqlardagiuvning gigiyenik xossalari talabga javob berarli darajada bo‘ladi, ammo undan foydalanishdan ilgari manbadagi suvning sifatini laboratoriya it k .liirishlaridan oikazish lozim va kerak boiganda bunday suvlarga i|t >"shimcha tarzda sanitar ishlovini berish talab etiladi.