Mustaqil ish mavzu: suv resurslaridan foydalanish yo'llari

 
1.
3. Yerdan foydalanish darajasi va samaradorligini oshirish yo’llari
Yerdan va suvdan samarali foydalanish nafaqat Hozirgi kunning hatto kelajakda 
xam talab qilinadigan dolzarb va zarurat masaladir. 
Yer va suvdan foydalanish darajasini va samaradorligini oshirish yo’llari quyidagi 
yo’nalishlarda amalga oshiriladi. 
a) qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini yer va suv resurslarining tatibidan va 
imkoniyatidan kelib chiqqan holda joylashtirish zarur. 

---

Albatta, mamlakatning oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash, mavjud resurslardan 
yaxshi foydalanilgan holda bozor talab qiladigan mahsulotlarni ishlab chiqarish va 
aholiningi ehtiyojini inobatga olish kyerak. Lekin shunday bo’lganda, yer va suv 
resurslarining holatini hisobga olmasdan ishlab chiqarishni tashkil etish salbiy 
oqibatlarga olib kelishi mumkin. Masalan, kuchli sho’r bosgan yerlarga kuzgi don 
ekinlarini joylashtirsak samaradorlikni pasaytiradi. Hozirda O’zbekistondagi jami 
sug’oriladigan yerlarning 47.8% sho’rlanmagan, 30.8% kam sho’rlangan, 17.2 % 
o’rtacha sho’rlangan va 4.2% kuchli sho’rlangan yerlardir. 
Respublikamizdagi qishloq xo’jalik yerlarinig meliorativ holati bo’yicha ularning 
38% yaxshi, 53.4% qoniqarli va 8.2% qoniqarsiz ya’ni meliorativ holati yomon 
yerlardir. 
Yerlarning bir sifat holatidan ikkinchi holatga o’tishi umumiy holda yer 
tranformastiyasi deyiladi.
Yer transformasiyasi ijobiy va salbiy bo’ladi. 
Ijobiy transformasiya – yaxshi yerlarning yomon yerlar safiga O’tishga imkoni 
borichayo’l qO’ymaslik lozim. Yer islohotlarini to’g’ri O’tkazish ham yer va 
suvdan foydalanish samaradorligini oshiradi. Yer duch kelgan kishiga emas, balki 
yerda ishlash tajribasi, bilimi bor kishilarga, xo’jaliklarga byerilishi kyerak. Shu 
bilan birga, yerdan olingan mahsulotga egalik qilish sharoitlarini to’g’ri hal etish 
talab qilinadi. 
Eng zarur omillardan biri yer va suvdan foydalanuvchilarning samaradorlikni 
oshirganliklari uchun manfaatdorligini ta’minlashdir. 
Yer va suvdan foydalanish samaradorligini oshirish ko’p jihatdan ilg’or 
texnologiyani ishlab chiqarishga joriy etish bilan bog’liq. Masalan, suvdan 
foydalanish samaradorligi tomchilatib yoki yomg’ir usulida sug’orishda oddiy 
bostirib sug’orishdan ancha afzaldir. 
O’zbekiston Respublikasida suv resurslari juda cheklangan bo’lib, hozirda 
foydalanilayotgan suvning 12-13 foizi mamlakat hududida vujudga keladi. Qolgan 
qismi Qirg’iziston va Tojikiston davlatlari hududidan keladi. O’zbekistonda 50 
daryo bo’lib, shulardan faqat 10 tasigina 150 km uzunlikda. Mamlakatda juda katta 

---

kanal va ariqlar tizimi yaratilgan. Ularning uzunligi 156 ming km.ni tashkil etadi. 
Ana shu irrigasiya tizimidan samarali foydalanish mamlakatda yer resurslaridan 
foydalanishning samaradorligini oshiradigan omillardan biridir. 
Fan yutuqlarini ishlab chiqarishga joriy etish ham yer va suv resurslaridan 
foydalanish samaradorligini oshiradi. Masalan, paxta va bug’doyning tezpishar va 
suvga chidamli navlarini joriy etish shular jumlasidandir. Ekologik muhitni 
hisobga olgan holda kimyolashtirishni rivojlantirish ham yer va suv resurslarining 
samaradorligini oshirishga ijobiy ta’sir etadi. Qishloq xo’jaligida yaroqli yerlarni 
suv va shamol yerroziyasidan asrash ham juda muhim tadbirlardan biridir. 
Masalan, ekin maydonlarining 2,1 mln. gektari shamol, 0,7 mln gektari suv 
yerroziyasiga, shuningdek, mavjud 22,1 mln. gektar yaylovning 6 mln. gektari 
shamol va 3 mln. gektari suv yerroziyasiga uchragan. Bu holat agrosanoat 
majmuasi iqtisodiyotiga sezilarli salbiy ta’sir etadi. 
Yer va suv nafaqat iqtisodiy omil u bir paytning o’zida tabiiy 
resurs ham hisolanadi. O’zbekiston Respublikasida yer va suv resurslari 
umummilliy 
boylik 
hisoblanadi. 
O’zbekiston 
Respublikasi 
konstitustiyasining 55-moddasida “Yer, yer osti boyliklari, suv o’simlik va 
hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy zahiralar umummilliy boylikdir, 
ulardan oqilona foydalanish zarur va ular davlat muhofazasidadir”
∗
deb 
belgilab qo’yilgan. 
O’zbekiston Respublikasi uchun yer va suv resurslaridan samarali 
foydalanish juda katta siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy ahamiyatga ega. 
Tabiiy 
resurslarning, 
jumladan 
yer 
va 
suvdan 
foydalanishning 
muhimligi 
to’g’risida 
to’xtalib 
O’zbekiston 
Respublikasi 
Prezidenti 
I.Karimov “O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida” 
asarida 
“... 
tabiiy 
resurslarni 
qayta 
tiklash 
yil 
sayin 
tabora 
qiyinlashib borayotgan paytda biz bu resurslarga ko’proq ehtiyotkorlik 
bilan munosabatda bo’lishimiz zarur. Buning uchun iqtisodiy omillardan 
kengroq foydalanishimiz, soliqlar orqali hammani tabiiy va xomashyo 
resurslaridan eng ko’p naf tegadigan tarzda foydalanishga o’rgatmog’imiz 

---

kyerak”
∗
,- deb ta’kidlagan. Yer va suvdan samarali, oqilona foydalanish 
kelajak 
talab 
qilayotgan 
zaruratdir. 
O’zbekiston 
Respublikasi 
Prezidentining 2007 yil 29 oktyabrdagi “Yerlarning meliorativ holatini 
yaxshilash tizimini 
tubdan 
takomillashtirish 
chora-tadbirlari 
to’g’risida”gi Farmonida qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini barqaror 
rivojlantirish, 
yerlarning 
meliorativ 
holatini 
yaxshilash 
orqali 
uning 
unumdorligi 
va 
hosildorligini 
oshirish, 
meliorastiya 
ishlarini 
tashkil 
qilish 
va 
moliyalashtirish 
mexanizmini 
takomillashtirish 
vazifalari 
aniq-ravshan belgilab 
byerildi. 
Ushbu 
hujjat 
asosida 
yerlarning 
meliorativ holatini yaxshilash bo’yicha maxsus davlat dasturi ishlab 
chiqildi va amalga oshirilmoqda. Yer va suv resurslaridan foydalanish 
darajasi 
va 
samarasini 
oshirish 
quyidagi 
yo’nalishlarda 
amalga 
oshiriladi: 
-
Eng avvalo, qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini yer va suv 
resurslarining 
talabi 
va 
imkoniyatidan 
kelib 
chiqqan 
holda 
joylashtirish 
lozim. 
Masalan, 
suv 
resurslari 
cheklangan 
regionlarda 
sholi ishlab chiqarishni joylashtirish maqsadga muvofiq emas. Katta 
miqdordagi 
suvni 
talab 
qiladigan 
ekinlarni 
sho’rlangan 
yerlarga 
joylashtirish ham samaradorlikni pasayishiga sabab bo’ladi. Albatta, 
mamlakat oziq – ovqat xavfsizligini ta’minlash, mavjud resurslardan 
oqilona foydalangan holda bozor talab qiladigan mahsulotlarni ishlab 
chiqarish 
va 
bunda 
aholining 
ehtiyojini 
unitmaslik 
talab 
qilinadi. 
Shunga qaramasdan yer va suv resurslarining holatini hisobga olmasdan 
ishlab chiqarishni tashkil etish ma’lum salbiy oqibatlaga olib kelishi 
mumkin. Masalan, kuchli sho’rlangan yerlarga kuzgi don ekinlarini 
joylashtirish 
yerning 
unumdorligini 
pasaytiradi, 
sho’rlanishni 
yanada 
kuchayishiga olib keladi va yerdan foydalanish samradorligi pasayadi. Bu 
holatning uzoq davom etishi ushbu yer maydonlarining qishloq xo’jaligi 
maqsadlari uchun mutloq yaroqsiz holga kelib qolishiga sababchi bo’lishi 
mumkin. Chunki kuzgi donli ekinlar ekilgan maydonlarda sho’r yuvish 

---

ishlarini 
amalga oshirib bo’lmaydi. Ma’lumotlarga qaraganda 2004 
yilda Respublikada mavjud qishloq xo’jaligi yerlarining 47,2 foizi 
sho’rlanmagan, 17,2 foizi o’rtacha sho’rlangan va 4,2 foizi kuchli sho’rlangan. 
O’zbekiston qishloq xo’jaligi yerlari meliorativ holatiga ko’ra, 38 foizi 
yaxshi, 53,4 foizi qoniqarli va 8,6 foizi qoniqarsiz, meliorativ holati 
yomon yerlardir. Bu holat yomonlashib ketishining oldini olish kyerak. 
Yerlarning bir sifat holatidan ikkinchi holatga o’tishi umumiy holda 
yer 
tranformastiyasi 
deyiladi. 
Yer 
transformastiyasi 
ijobiy 
(yomon 
yerlarning yaxshi yerlar safiga o’tishi) va salbiy (yaxshi yerlarning yomon 
yerlar safiga o’tishi) bo’ladi. Imkon boricha salbiy yer transformastiyasiga 
yo’l qo’ymaslik lozim. Yer islohotlarini to’g’ri o’tkazish ham yer va suvdan 
foydalanish samaradorligini oshiradi. Yer duch kelgan kishiga emas, balki 
yerda ishlash tajribasi, bilimi bor kishilarga, xo’jaliklarga byerilishi 
kyerak. Bu borada yerdan olingan mahsulotga egalik qilish sharoitlarini 
to’g’ri hal etish talab qilinadi. Aks holda yer va suvdan samarali 
foydalanib bo’lmaydi. 
-
Eng 
zarur 
omillardan 
biri 
yer 
va 
suvdan 
foydalanuvchilarning 
samaradorlikni oshirganliklari uchun manfaatdorligini ta’minlashdir. 
-
Tanlangan 
ishlab 
chiqarish 
turini 
texnologiyalarini 
buzmasdan 
bajarish, meliorastiya va irrigastiya tadbirlarini o’z vaqtida samarali 
o’tkazish 
qishloq 
xo’jaligi 
ishlab 
chiqarishi, 
yerdan 
foydalanish 
samaradorligini 
oshiradigan 
muhim 
omillardan 
biri 
hisoblanadi. 
• Yer va suvdan foydalanish samaradorligini oshirish ko’p jihatdan 
ilg’or texnologiyani ishlab chiqarishga joriy etish bilan bog’liq. Masalan, 
suvdan foydalanish samaradorligi tomchilatib yoki yomg’ir usulida 
sug’orishda oddiy bostirib sug’orishdigiga nisbatan ancha katta. Suv 
resurslari 
cheklangan 
holda 
bu 
texnologiyalarning 
ahamiyati 
keskin 
oshadi. O’zbekiston Respublikasi suv resurslari juda cheklangan bo’lib, 
hozirda 
foydalanilayotgan 
suvning 
12-13 
foizi 
mamlakat 
hududida 
vujudga keladi. Qolgan qismi Qirg’iziston va Tojikiston davlatlari 

---

hududidan keladi. O’zbekistonda 50 daryo bo’lib, shulardan faqat 10 
tasigina 150 km uzunlikda. Mamlakatda juda katta kanal va ariqlar 
tizimi yaratilgan. Ularning uzunligi 156 ming km.ni tashkil etadi. Ana 
shu 
irrigastiya tizimidan 
samarali 
foydalanish 
mamlakatda 
yer 
resurslaridan 
foydalanishning 
samaradorligini 
oshiradigan 
omillardan biridir. 
- Fan yutuqlarini ishlab chiqarishga joriy etish ham yer va suv 
resurslaridan 
foydalanish 
samaradorligini 
oshiradi. 
Ishlab 
chiqarishga 
paxta va bug’doyning tezpishar, suvga chidamli navlarini joriy etish 
bunga misol bo’la oladi. 
-
Ekologik 
muhit 
talablarini 
hisobga 
olgan 
holda 
kimyolashtirishni 
rivojlantirish ham yer va suv resurslarining samaradorligini oshirishga 
ijobiy ta’sir etadi. 
- Qishloq xo’jaligiga yaroqli yerlarni suv va shamol yerroziyasidan asrash 
ham juda muhim tadbirlardan biridir. Masalan, ekin maydonlarining 
2,1 mln. gektari shamol, 0,7 mln. gektari suv yerroziyasiga, shuningdek, 
mavjud 22,1 mln. gektar yaylovning 6 mln. gektari shamol va 3 mln. gektari 
suv yerroziyasiga uchragan. Bu holat agrosanoat majmuasi iqtisodiyotiga 
156 
sezilarli salbiy ta’sir qiladi. Shu sababli yerlarni asrash asosiy 
vazifalardan biridir. 
-
Yer 
va 
suvdan 
foydalanganlik 
uchun 
to’lovlar tizimini 
takomillashtirib borish maqsadga muvofiq. Hozirda yer banitetiga qarab 
o’rnatilgan 
soliq 
yuklamalarini 
ta’sirini 
kuchaytirish 
choralarini 
ko’rish, uni doimiy ravishda takomillashtirib borish talab qilinadi. 
Yerdan foydalanuvchi uning unumdorligini, banitetini oshirganligi uchun 
rag’batlantirilishini yanada ta’sirini kuchaytirish undan foydalanishga 
ijobiy ta’sir ko’rsatadi. 
-
Qishloq 
xo’jaligi 
ekinlarini 
sug’orishning 
ilg’or 
usullarini 
(tomchilatib, yomg’irlatib, qator oralab va x.x.) ishlab chiqarishga joriy etish. 

---

Ilmiy jihatdan asoslangan dehqonchilik sistemasini yuritish yerdan ratsional 
foydalanishning asosiy negizidir. Tuproq unumdorligini og`ishmay oshira borish va 
kam mehnat, mablag` harajat qilib yuqori hosil olish dehqonchilik sistemasining 
asosiy shartidir. 
Yer kadastri va yerning sifatini iqtisodiy baholash 
Yerning sifati bilan bog`liq ishlab chiqarish vositasi sifatidagi qiyosiy 
bahosini, tabiiy - iqtisodiy sharoitini, joylashish o`rnini yer kadastri orqali aniqlash 
mumkin.
Yer kadastri yerning tabiiy, xo`jalik va huquqiy ahvoli haqidagi haqiqiy 
ma`lumotlar yig`indisidir.
Yer kadastri quyidagilarni: 
yerdan foydalanishni davlat ro`yxatidan o`tkazish; 
yerlar sifatining tuproqning turi va xili – relyefi, shamol va suv eroziyasiga 
uchrashi, ozuqa moddalari bilan ta`minlanganligi, sho`rhokligi va har bir yerdan 
foydalanish hamda yerga mulkchilik belgilariga ko`ra hisobga olinishini; 
tuproq bonitrovkasi, ya`ni o`simlikshunoslik uchun eng muhim 
hisoblanuvchi tuproqni tabiiy hususiyatlariga ko`ra klassifikatsiya qilishni; 
yer sifatini ishlab chiqarish vositasi sifatida iqtisodiy baholashni o`z ichiga 
oladi. 
Yer sifatini iqtisodiy baholash deganda sifati turlicha bo`lgan yerlarning turli 
tabiiy – iqtisodiy sharoitlardagi nisbiy foydaliligini aniqlash tushuniladi. 
Yerni iqtisodiy baholash, ishlab chiqarish hajmini rejalashtirish, qishloq 
xo`jaligi ishlab chiqarishini optimal joylashtirish va zona, viloyat ayrim 
korxonalarni ixtisoslashtirish, narxlarni va soliq solishni differensiatsiya qilish, 
korxonalar, xo`jalik hisobidagi bo`limlarning xo`jalik faoliyatlari natijalarini 
baholash va jamoalarni rag`batlantirish uchun zarurdir. 

---

Yerning sifatini iqtisodiy baholash yalpi mahsulotning qiymati, sof foyda, 
asosiy ekinlarning hosildorligi, ozuqa birliklarining chiqishi, har bir gektar yerning 
tannarxi va xarajatlari bo`yicha o`tkaziladi. 
Yerning nisbiy qiymatini mehnat va ishlab chiqarish vositalari teng 
sarflangan asosiy ekinlar hosildorligiga ko`ra aniqlash eng asoslangan hisoblanadi. 
Eng yaxshi yerlar 100 ball baholanadi. Xo`jalikning gektaridan eng ko`p 
miqdorda mahsulot bergan yerlari mazkur xudud uchun etalon sifatida qabul 
qilinadi. 
Yerni iqtisodiy baholash uchun quyidagi formula qo`llanadi: 
B q YA x 100 : E 
bunda: 
B – baholanayotgan yer bali; 
YA – yalpi mahsulotning bir gektar yer hisobidan olingan qiymati, so`m; 
E – yalpi mahsulotning xo`jalikdagi etalon gektar hisobidan olingan qiymati, 
so`m. 
Yerni baholashda asosiy o`lchov birligi qilib ekilayotgan ekinlarning 
hosildorligi qiymat ifodasida qabul qilindi. 
9.4.Qishloq xo`jaligida mehnat resurslari 
Qishloq xo`jaligining mehnat resurslari qishloq xo`jalik korxonalarining 
mavjud mehnatga qobiliyatli aholisidir. 
Mehnat resurslariga 16 dan 60 yoshgacha bo`lgan erkaklar va 16 dan 55 
yoshgacha bo`lgan xotin - qizlar, shuningdek pensiya yoshidagi xodimlar hamda 
o`smirlar kiradi. 
Mehnat 
resurslaridan 
foydalanish 
ko`p 
sabablarga: 
yer 
bilan 
ta`minlanganlikka, qishloq xo`jalik ishlab chiqarishining mavsumiyligiga, tabiiy 
sharoitga, xo`jalikning ixtisoslashuviga, tarmoqlarning strukturasiga, qishloq 

---

tumanlarida sanoatning rivojlanish darajasi va hokazolarga bog`liq. Qishloq 
xo`jaligi ishlab chiqarishida asosan ishga qobiliyatli 16 yoshdan 60 yoshgacha 
kishilar mehnat qiladi. 
Qishloq xo`jaligi mahsulotlari yetishtirish rejasini muvaffaqiyatli bajarilishi 
ish kuchlarining tarmoqlarga to`g`ri biriktirilishiga bog`liq. Qishloq xo`jaligi 
korxonalari tajribasi ish kuchlari yetarli bo`lishiga qaramay, ular tarmoqlarga o`z 
vaqtida to`g`ri biriktirib qo`yilmasligi natijasida ba`zan ish kuchlari yetishmaslik 
hollari sodir bo`lishini, chetdan ishchi yollashaga ham to`g`ri kelganligini ko`rsatdi. 
Agar qishloq xo`jaligi korxonalarida o`z ish kuchlaridan to`g`ri foydalanilsa chetdan 
ish kuchi yollash u yoqda tursin, aksincha, ish kuchlari ortib, ularni boshqa, yangi 
tarmoqlarni rivojlantirishga, qurilishlarga safarbar qilish mumkin. Shuning uchun 
qishloq xo`jalik korxonalari yilning boshida o`z ishlab chiqarish tarmoqlarini puxta 
o`rganib, ular ishini to`g`ri rejalashtirib, talab qilinadigan ish kuchlarini aniqlashlari 
va dehqonchilik, chorvachilik, yordamchi korxonalar, ma`muriy ishlar uchun ish 
kuchlarini to`g`ri biriktirishlari, ya`ni mehnat balansi tuzishlari kerak. 
Xo`jalik tarmoqlariga ishchi kuchlarini biriktirishda quyidagilarga amal 
qilinadi: 
Qishloq xo`jalik korxonalarida ma`muriy – xo`jalik apparatida ishlovchi xodimlar 
soni xo`jalikning katta kichikligiga qarab, xo`jalik a`zolarining umumiy majlisida 
tasdiqlangan shtat jadvaliga asosan belgilanadi; 
Qishloq xo`jalik korxonalarida chorvachilik uchun zarur bo`lgan ishchilar 
soni molboqarlarga mollarni birkitish bo`yicha qabul qilingan ishlab chiqarish 
normativiga asosan ishning hajmiga qarab belgilanadi. Chorvachilik fermer 
xo`jaliklarining turlari bo`yicha tuzilgan texnologik kartalardan ish kuchiga bo`lgan 
talab yaqqol ko`rsatiladi;