Мустягил тящсил сийасяти

QƏRB TƏHSİL SİSTEMİNƏ DAİR

(icmal)^

Hakimiyyətin xalqa məxsus olduğu azad ölkədə təhsilə böyük diqqət demok­ra­­ti­yanın inkişafına xidmət edir və gələcək tərəqqinin rəhni kimi çıxış edir.

Riçard U.Rayli,

ABŞ-ın Təhsil Naziri

Qabaqcıl xarici ölkələrin (ilk növbədə Avropa və ABŞ) təhsil təcrübəsi ilə bağlı ensiklopedik mənbələrə əsaslanan konkret mə­lumatlara keçməzdən əvvəl onlar üçün səciy­yəvi olan bir sıra mühüm ideyaların xüsusi vurğulanmasına ehti­yac vardır.

Əvvəla, Qərb filosoflarının və hətta dövlət adamlarının təhsillə bağlı başlıca məqsədləri onun maliyyələşmə mənbəyindən asılılığının aradan qaldırılması, təhsil müəssisənin getdikcə daha müstəqil, mux­tar olmasıdır. Bu gün Azərbaycanda sosialist həyat tərzinin və düşün­cəsinin qalığı kimi təhsilin dövlət nəzarətində saxlanması ideyasına üstünlük verildiyi halda, Qərb dünyasında qarşıya qoyulan əsas vəzifə təhsilin hökumətdən asılılığının minimuma endirilməsi, onun idarə­olunmasının təhsil mütəxəssis­lərinin və valideynlərin ixtiyarına veril­məsidir. Böyük yapon filo­sofu D.İkeda bir çox ölkələrdə təhsilin döv­lət nəzarətində ol­masından, təhsilin hökumətin maraqlarının uyğun­laşdırıl­masın­dan təəssüf hissi ilə danışır. Məşhur ingilis filosofu A.Toynbi təhsil müəssisələrinin müstəqilliyi üçün yollar arayaraq dövlətin ancaq təhsilin maliyyələşməsində iştirak etməsini, onun idarə olunmasına və məzmununa isə qarışmamasını tövsiyə edir.

Lakin təhsilin müstəqil idarə olunması səlahiyyətini qazanmaq üçün əvvəlcə “təhsil müəssisəsi” statusunu qazanmaq lazımdır. Bu, ol­duqca ciddi məsələdir. Lakin demokratik ölkələrin əksəriyyətində bu səlahiyyət də dövlət orqanlarına deyil, qabaqcıl təhsil müəssisələrinin rəhbərlərindən, görkəmli təhsilşünas alimlərdən, tanınmış ziyalılardan və biznesmenlərdən təşkil olunmuş ictimai qurumlara məxsusdur. Mə­sələn, qonşu Türkiyə Respublikasında bu işə hökumət deyil, ictimai təşkilat olan Yüksək Öyrətim Kurumu (YÖK) nəzarət edir.

Qərb təhsil sistemi təhsilin cəmiyyət içərisində əridilməsini, cə­miyyətin özünün insana bütün həyatı boyu müəllimlik etməsinə şərait yaradılmasını nəzərdə tutur. Cəmiyyətdə siyasi mədəniyyətin, iqtisadi təfəkkürün, hüquqi biliklərin yüksək səviyyəsi akademik təhsilin işini yüngülləşdirir.

Belə düşünmək ki, kapitalist iqtisadi münasibətlərinə yeni qə­dəm qoyan bir ölkə kimi, biz Qərbin keçmiş olduğu bütün yolları tə­zədən keçməliyik – çox səhvdir. Biz onların indiki səviyyəsinə çata­na­dək onlar çox irəli gedəcəklər. Və onları təqlid etsək, həmişə geridə qalacağıq. Ona görə də, ən düzgün yol gələcəyi proqnozlaşdırmaq, təh­sil sistemimizi müasir dövrün deyil, XXI əsrin tələblərinə uyğun surətdə qurmaqdır.

Bəli, biz informasiya əsrində, kompüter əsrində yaşayırıq. La­kin ABŞ və Yaponiyadan alınmış ən yeni kompüterlər ölkəmizdə tət­biq olunmağa başlayana qədər ABŞ-da və Yaponiyada artıq yeni nəsl kompüterlər istehsal olunmağa başlanır və nəticədə biz həmişə arxaik­ləşmiş, mənəvi cəhətdən köhnəlmiş texnika ilə işləməli oluruq. Yeganə çıxış yolu bundadır ki, yeni modelləri özümüz hazırlayaq.

Təhsildə də belədir. Biz XXI əsrin tələblərinə uyğun təhsilə doğ­ru addımlar atmalıyıq. Təhsilşünaslıq o dərəcədə inkişaf etməlidir ki, Qərb bizdən öyrənməyə məcbur olsun. Bu, çətindir. Lakin rəqa­bətə dözməyin başqa çarəsi yoxdur. Hazırda Qərb dünyası özü də təh­sil isla­hatları aparır. Görəsən onların bəyənmədikləri nədir? Bəlkə on­larda olmayan, onlarda çatmayan bizdə artıq vardır? Bu suallara cavab vermək üçün biz Qərbi də, özümüzü də yaradıcı surətdə yeni­dən öyrənməliyik.

Qərbdə narahatlıq yaradan problemlərdən biri informasiyanın artması ilə əlaqədar orta məktəblərin tədris planı və proqramlarını daha optimal prinsiplər əsasında müəyyənləşdirmək zərurətidir. Neçə əsr əvvəl Yan Amos Komenski tərəfindən irəli sürülmüş «hamıya hər şeyi dərindən mənimsətmək», «hərtərəfli təlim» prinsipi¹ indi daha özünü doğrulda bilmir. Bunun bir səbəbi, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, elmin inkişafı, informasiyanın hədsiz artmasıdır. Digər səbəb isə Y.A.Komenskinin əslində daha dərin olan yanaşmasına şərhlərin köhnəlməsidir. Təhsilin indiki səviyyəsindən baxdıqda biz bu «dərin­lik», «hərtərəflilik» şərtinin məhz humanitar bilgilərə aid olduğunu qəbul etməliyik. Təbii-elmi və texniki biliklər sahəsində isə əvvəlki hər­tərəflilik şərti təmin edilə bilməz. Bunu XX əsrin böyük qərb mütəfəkkirləri dönə-dönə qeyd etmiş, çıxış yolları aramışlar. Təəssüf ki, bizim pedaqogika Y.A. Komenski əsrindən ayrılmağı heç plan­laşdırmır. Bununla belə, bu barədə fikirlər bizdə də narahatlıq yarat­maqdadır.

XX əsrin böyük filosofu Bertran Rassel təhsil haqqında kita­bında yazır: «Biz insanların nəyi bilməli olduğunu nəzərdə tutarkən bizə aydın olur ki, elə şeylər var ki, bunları hamı bilməlidir. Elə şeylər də vardır ki, bunları yalnız bəzi insanların bilməsi zəruridir, digər­lərinin isə bilməsinə ehtiyac yoxdur.»² Daha sonra Rassel yazır ki, on dörd yaşına qədər uşaqlara elə şeylər öyrədilməlidir ki, bunları hamı bilməlidir. Konkret ixtisaslaşma ilə bağlı biliklər isə sonradan öyrə­dilməlidir. On dörd yaşına qədərki təhsilin əsas məqsədlərindən biri oğlanlarda və qızlarda xüsusi həvəsin kəşf olunması məqsədi daşı­malıdır ki, onların harada olmasından asılı olmayaraq gələcək illərdə bunu inkişaf etdirə bilsinlər. Bu səbəbdən hər bir kəs fənlərin yalnız elementar başlanğıclarını öyrənməlidir.³

İnformasiyanın artım sürəti, texniki tərəqqi və ictimai inkişafın yüksək tempi ilə ayaqlaşmaq üçün təhsil sistemi ağır bürokratik yük­dən azad olaraq çevikləşməli, dinamikləşməlidir. Bunun üçün təhsilin strukturunda vaxtaşırı olaraq islahatlar aparılır. Nümunə üçün Qərbi Avropa və ABŞ-da son onillikdə təhsilin strukturu və ictimai həyat­da­kı yerinə dair məlumatlara nəzər salaq.