Muzrabot pedagogika kolleji maxsus fanlar kafedrasi maktabgacha yoshdagi bolalar

Katta bog‘cha yoshida (5–7 yosh) shaxsning shakllanishi.

Maktabgacha yoshda o‘z-o‘zini anglash

Maktabgacha yoshda axloq motivlarining rivojlanish

yo‘llaridan biri bu ongning yuksalishidir. 5–7 yoshga kelib

bola o‘zidagi faoliyatga undovchi kuch va o‘z harakatlarining

oqibati haqida borgan sari aniqroq hisob bera boshlaydi.

Bu bolada o‘zini anglash xislati rivojlanayotganini bildiradi,

ya’ni u o‘zi kim ekanligi, qanday fazilatlarga ega ekanligi,

atrofdagilar unga qanday munosabatda ekanligi va bu munosabat

nima bilan izohlanishini tushunadi. Bu xislat o‘z yutuq

va omadsizliklarini, o‘z fazilatlari va imkoniyatlarini bola

qanday baholashida, yanada kuchli namoyon bo‘ladi.

O‘zligini anglash zamirida katta bog‘cha yoshining oxirlarida

sodir bo‘ladigan, boshqa odamlardan o‘zini ajratish yotadi.

Katta bog‘cha yoshiga kelib, bola o‘z fazilatlari haqida hech nima

bilmasada, o‘zining mavjudligini his qiladi. Katta bog‘cha

yoshidagi bolada hali o‘zi haqida asosli va to‘g‘ri fikr mavjud

emas. Bola kattalar tomonidan ma’qullanadigan ijobiy xislatlarni

ko‘r-ko‘rona o‘zlashtiradi. O‘zini tartibli deb hisoblaydigan

boladan, «Tartiblilik nima?» – deb so‘ralganda: «Men

qo‘rqmayman» deb javob beradi. Boshqa o‘zini tartibliligi haqida

gapirgan bolalar ham bu savolga: «Bilmayman», – deb javob

beradilar. O‘zini to‘g‘ri baholashga o‘rganish uchun, bola avval

boshqalarni, atrofdagi odamlarni baholashni o‘rganishi kerak.

Bu esa darhol amalga oshmaydi. Bu davrda bola tengdoshlarini

baholayotib, kattalarni ular haqida aytgan fikrini takrorlaydi.

O‘zini baholashda ham bu holat takrorlanadi: «Men yaxshi

bolaman, oyim shunday deydilar».Bolani boshqalarning harakatlari va fazilatlarini mustaqil baholashi, uning ularga bo‘lgan munosabatiga bog‘liq bo‘ladi. Bu

asosan hikoya personajlari harakatlarini baholashda ko‘proq bilinadi.

Ijobiy qahramonning har qanday harakati ijobiy baholanadi,

«salbiy» qahramon esa salbiy baholanadi. Lekin sekin-asta

personajlar harakati va fazilatlari bahosi ularga bo‘lgan umumiy

munosabatdan ajraladi, va vaziyatni bu harakat va fazilatlarga

ega bo‘lgan ma’noni anglash asosida quriladi. «Uycha» ertagini

eshitgach, bola savollarga quyidagicha javob beradi: «Ayiq

yaxshi ish qildimi?», «Yo‘q, yomon». «Nima uchun yomon?»,

«Chunki u uychani ezib tashladi». «Senga ayiq o‘zi yoqadimi?

», «Yoqadi». «Men ayiqchalarni yaxshi ko‘raman».

O‘zlashtirilgan axloq qoidalari bolaning boshqalarni baholashida

foydalanadigan me’yorlarga aylanib qoladi. Lekin bu

me’yorlarni o‘zida qo‘llashi ancha murakkab kechadi. Bolani

qamrab olgan, uni u yoki bu harakatni amalga oshirishga undovchi

kechinmalar, undan bajarayotgan harakatining

asl mazmunini yashiradi, ularni beg‘araz baholashiga yo‘l qo‘ymaydi.

Bunday beg‘araz baho faqatgina o‘z harakatlari va imkoniyatlarini

boshqalar harakati, fazilati va imkoniyatlari bilan

taqqoslaganda amalga oshishi mumkin. O‘zini boshqalar bilan

taqqoslay olish bilan bola katta bog‘cha yoshiga kelib to‘g‘ri

baholash malakasiga ega bo‘ladi. Katta bog‘cha yoshidagi bolalar o‘z afzalliklari va kamchiliklarini yaxshi biladilar hamda atrofdagilarning bunga munosabatini

inobatga oladilar. Bu bolada shaxsning rivojlanishida,

axloq motivlarini o‘zlashtirishida, ijobiy axloq namunalariga

ergashishida katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Shu bilan birga bola

atrofdagilarni u yoki bu harakatiga va fazilatiga bo‘lgan munosabatidan

biror maqsadda foydalanishga qodir bo‘ladi. Bolalar

bu yoshda, ko‘pincha qaysarlik axloq me’yorlarining buzilishi

ekanligini yaxshi biladilar va ularga yon beradigan kattalarga

ataylab qaysarlik qiladilar. Bola o‘z onasiga bolalik xislatlarini

ko‘rsatgan holda, bola rolini o‘ynashi mumkin. Bu onada

mehr uyg‘onishiga va ko‘ngli yumshashiga olib keladi va bola

shu tariqa turli xil xursandchiliklarga erishadi.

Bu yoshda bola ataylab o‘z foydasiga yolg‘on gapirishi, hasad

yomon xislat ekanligini bilib, atrofdagilardan yashirincha hasad

qilishi mumkin. Ammo maktabgacha yoshdagi bola o‘zining

ijobiy xislatlari va kamchiliklariga uzoq ahamiyat bermaydi.

Bolada tahlil qilish kerakli darajada rivojlangan bo‘lsada, u

ko‘proq o‘ziga emas, boshqa shaxslarga qaratilgan bo‘ladi.

Katta bog‘cha yoshiga kelib bola o‘z shaxsiyatining o‘tmishiga

qiziqa boshlaydi. «Men kichkinaligimda qanday edim, gapirib

bering?» kabi savollarni bera boshlaydi. O‘z o‘tmishiga tushu390

nish, ko‘ngilchanlik bilan munosabatda bo‘lish ko‘rina boshlaydi.

Shu bilan birga o‘z shaxsining kelajagi haqida ijobiy fikrlar

bildirilishini istaydi. «Men katta bo‘lganimda...». Bu davrda

kelajakka, hozirgi va o‘tgan zamonga bo‘lgan qiziqish borgan

sari oshib va chuqurlashib boradi. Endi u kattalarga o‘zi haqida

gapirib berishlarini so‘rabgina murojaat qilmaydi, balki o‘zi

ham o‘zi haqida eslaydi. O‘zining o‘tmishdagi ishlarini u xolis

muhokama qiladi, bu unga o‘zi haqida tanqidiy fikr bildirishiga

imkon beradi. Bola uchun uning o‘tmishi, hozirgi kuni

va kelajagi hayotda o‘z o‘rnini anglash vositasi sifatida namoyon

bo‘ladi va o‘zini o‘tmishdagi hayotida baholash va kelajakni

tasavvur qilish imkonini beradi. Bola hayotida istiqbol

rejalarining paydo bo‘lishi uning motivatsiya darajasining

oshishiga imkon beradi va bu o‘z navbatida uning shaxsining rivojlanishini

belgilaydi. U albatta yaxshi, mehribon va omadli

bo‘ladi. Agar u o‘g‘il bola bo‘lsa, kuchli, erkin, aqlli bola, agar

qiz bola bo‘lsa, chiroyli, dono qiz bo‘ladi. U shubhasiz doim

o‘z yaqinlariga g‘amxo‘rlik ko‘rsatadi, o‘z onasini doim yaxshi

ko‘radi. U yer yuzida doim tinchlik bo‘lishi, hamma sog‘ va

baxtli bo‘lishi uchun hamma ishni qiladi. U kosmonavt, shifokor,

bog‘bon va hattoki sehrgar ham bo‘ladi. Shaxs xislatlari

to‘g‘ri rivojlanayotgan bola ezgu maqsadlarga boy bo‘ladi, bu

unga bugundan boshlab atrofdagilarga nisbatan yaxshi munosabatda

bo‘lishiga va o‘zini ijobiy baholashiga asos bo‘ladi.