Muzrabot pedagogika kolleji maxsus fanlar kafedrasi maktabgacha yoshdagi bolalar

Uyga vazifa

Shaxsni shakllanishida ta’sir etuvchi omillar haqida yozib kelish.
Nazorat savollari:

1. Shaxsga ta’rif bering. Individ va shaxs o‘rtasida qanday

farq bor?

2. Individuallik nima?

3. Shaxsning tuzilishi nimadan iborat?

4. Ehtiyoj nima? Kishi ehtiyojining asosiy turlarini aytib

bering.

5. Shaxsning ko‘zlagan maqsadi va motivlari deganda nimani

tushunasiz?

6. Bevosita va bilvosita qiziqishlar o‘rtasida qanday farq

bor? Misollar keltiring.

15-Mavzu: Shaxs xususiyatlarini o’rganishda psixodiagnostika metodlarini qo’llash

Reja:

1. 
   Shaxs xususiyatlarini o’rganish
   
2. 
   Shaxs xususiyatlarini o’rganishda psixodiagnostika metodlarini qo’llash
   
3. 
   Xulosa
   

Qo’llaniladigan ta’lim texnalogiyalari: Venn diagrammasi, T-sxemasi, klaster.
«Shaxs» tushunchasi psixologiyada eng ko‘p qo‘llaniladigan

tushunchalar sirasiga kiradi. Psixologiya o‘rganadigan barcha

tarmoqlar aynan shu tushuncha atrofida qayd etiladi. Inson

psi xologiyasi bilan qiziqqan har qanday olim yoki tadqiqotchi

shaxs ning jamiyat bilan aloqasini chetlab o‘tolmagan. Abu Nasr

Farobiy, A. Navoiy, Ibn Sino, Beruniy kabi yuzlab sharq allo-

malari ham bu o‘zaro bog‘liqlikning falsafiy va ijtimoiy sirlari-

ni ochishga o‘zlarining eng durdona asarlarini bag‘ishlagan.

Har bir odam konkret shaxs sifatida odamlar qurshovi-

da yashaydi, ma’lum guruh yoki jamoa qurshovida bo‘ladi.

Guruh va jamoalar doim o‘zgarib turadi. Shaxs esa ana shu

o‘zgarishlarga moslashib shu guruhdagi murakkab munosabat-

larga kirishishi kerak. Shaxs ijtimoiy mavjudot bo‘lib odam-

lardan alohida yashay olmaydi.

Odam bolasi individ sifatida dunyoga keladi, o‘z hayotini

davom ettirish uchun tug‘ma, shartsiz reflekslarga, nerv siste-

masining tiplariga ega bo‘ladi. Keyinchalik shu reflekslar asosi-

da ma’lum munosabatlarga kirisha boshlaydi. Biz katta yosh-

dagi odamni ham, chaqaloqni ham, tilni va oddiy malakani

egallay olmaydigan telbani ham individ deymiz. Individ qa-

chonki jamiyatga foydasi tegadigan bo‘lib, odamlar bilan ongli

munosabatda bo‘lgandagina shaxs bo‘la oladi.

Shaxs ijtimoiy munosabatlar yig‘indisidir. Odam bolasi

tug‘ilishidanoq ma’lum biologik belgilarga ega bo‘lib, u ijti-

moiy tajriba orttirish jarayonida shaxs bo‘lib shakllana bosh-

laydi. Shaxs ma’lum jamiyatning a’zosi bo‘lib, shu jamiyat

a’zolari bilan ijtimoiy munosabatlarga kirishadigan konkret in-

sondir. Kel ib chiqishi jihatidan ijtimoiy bo‘lgan, o‘z e’tiqodiga,

qarashlar iga, munosabatlariga, baholariga ega bo‘lgan subyekt

shaxs deb ataladi. Odam ijtimoiy jamiyatda, konkret odam-

lar bilan ijtimoiy munosabatlar jarayonida shaxs sifatida tarkib

topa boshlaydi. Har bir kishining shaxsi uning individualligi-

ni vujudga keltiradigan xislatlar va fazilatlar birikuvidan tarkib

topadi. Individuallik kishining o‘ziga xosligini, uning boshqa

odamlardan farqini aks ettiruvchi psixologik fazilatlar birik-

masidir. Indivi duallik temperament va xarakter xususiyatlari-

da, odatlarda, ustun darajadagi qiziqishlarda bilish jarayon-

lariga oid fazilatlar (idrok, xotira, tafakkur, tasavvurlar)da,

qobiliyatlarda, faoliyat ning shaxsga xos uslubida va hokazolar-

da namoyon bo‘ladi. Zikr etilgan psixologik xususiyatlarning

bir xildagi birikmasini o‘zida mujassamlashtirgan inson shaxsi

o‘z individualligi jihatidan betakrordir.

«Individ» va «shaxs» tushunchalari bir-biriga o‘xshash

bo‘lmagani singari, o‘z navbatida, shaxs va individual-

lik ham birlikni tashkil etadi, lekin ular bir-biriga o‘xshash

emasdir. Kishining katta sonlarni «ichida» juda tez qo‘sha

olish va ko‘paytirishi kabi qobiliyati, epchilligi va qat’iyatliligi,

o‘ychanligi va tirnoqlarini tishlash odati, bo‘lar-bo‘lmasga ku-

laverishi va boshqa xislatlari uning individualligi belgisi sifatida

namoyon bo‘ladi. Masalan: epchillik va qat’iylik o‘spirinning

individualligi belgilari bo‘lib, jumladan, u sportda tuman

birinchiligiga da’vogar komandaga qo‘shilmagunga qadar, uzoq

joylarga turistik sayohat paytida u tez oqar va muzdek daryo-

dan kechib o‘tishini ta’minlash vazifasini o‘z zimmasiga olma-

gunga qadar uning shaxsini ta’riflaydigan belgi sifatida yuzaga

chiqmasdan keladi. Kishining individual xususiyatlari ularga

shaxs sifatida mazkur kishi subyekt hisoblangan shaxslararo

munosabatlar sistemasida zarurat tug‘ilguncha ma’lum vaqt-

ga qadar «soqov»ligicha qolib ketadi. Shunday qilib individu-

allik inson shaxsiga xos fazilatlarning faqat bitta jihati bo‘lib

hisoblanadi, xolos. Aynan shu sababli ham, pedagog uchun

ahamiyatli bo‘lgan bolalariga individual yondashishni amalga

oshirish vazifasini ajratib ko‘rsatish kerak.

Koss kubiklari

Bu metodika 1923-yilda S.S. Koss tomonidan taklif etilgan

bo‘lib fazoda ish tutish, diqqat, ziyraklik, qurish-yasash xu-

susiyatlarini o‘rganishga mo‘ljallangan. Bu metodika D. Veks-

lerning (1939–1955) metodikasiga aqlni tekshirish subtesti

sifatida kiritilgan.

Odatda bu metodni kattalarni tekshirishda qo‘llashadi, le-

kin bunday topshiriqlarni bolalar ham qiziqib o‘ynaydilar.

Bolalar berilgan namunaga ko‘ra kubiklardan shakllar yasash-

lari kerak. Tajriba o‘tkazish uchun bir xil bo‘yalgan plastmassa

yoki yog‘och kubiklar kerak bo‘ladi. Kubiklarning kattaligi 3x3

sm, shakli va rangi har xil shakllar chizilgan 10 ta rasm zarur.

Sinaluvchi uchun ko‘rsatma: «Shunday shaklni to‘rtta kubik-

dan yasab ko‘r». Rasmning birinchi namunasi ko‘rsatiladi va

sinaluvchi taklif etilgan shakllarni kubiklardan yasay boshlaydi.

Kubiklarni rasmning ustiga qo‘yib topshiriqni bajarish man

etiladi. Vaqt hisobga olinadi. Topshiriqni bajarishning aniq-

ligiga va bajarilish vaqtiga bog‘liq ravishda miqdoriy baho

qo‘yiladi. Bog‘cha yoshidagi va boshlang‘ich sinfdagi bolalar

topshiriqni bajarishganda ozroq yordam berish lozim.

Agar bola qiy nalsa, 1–2 shaklni yasab ko‘rsatish mumkin.

Bunda eksperimentator faqatgina yasab ko‘rsatmasdan, qurish

prinsipini ham tushuntiradi. Shaklni yasab bo‘lgach eksperi-

mentator kubiklarni buzib tashlaydi va sinaluvchiga musta-

qil kubiklarni yasashini aytadi. Tadqiqot qarorida ko‘rsatilgan

yordam va bajarilgan vaqti yo zib qo‘yiladi.

Link kubi

Bu metodika diqqat barqarorligini, ziyrakligini, hissiy reak-

siyani aniqlashga imkon beradi. Tajriba o‘tkazish uchun 3x3 sm

kattalikda bir xil 27 ta kichik kubchalar kerak. Kichik kubcha-

larning tomonlari 3 xil (qizil, yashil, sariq) ranglarga bo‘yalgan

bo‘ladi, ulardan tashqi tomonidan bir xil rangdagi katta kubik

yasash mumkin bo‘lsin.

Bolaga bir xil rangli kub ko‘rsatiladi (masalan, qizil), so‘ngra

buzib tashlab, xuddi shundayini yasash kerakligi aytiladi. Eks-

perimentator qo‘shimcha ravishda bolaga, agar u qizil tomoni-

ni ichkarida qoldirsa, unda qizil rang tashqari tomonda ye-

tishmasligi aytiladi. Topshiriqni bajarish vaqtida sinaluvchining

ziyrakligiga, tez bajarishiga, hissiyotiga ahamiyat be riladi.

Maktabgacha yoshdagi bolalarni tadqiq qilishda bu metodi-

kalardan tashqari yana Shult jadvali bo‘yicha sonlarni izlash,

xotirani o‘rganish, «Bavosita esda olib qolish metodikasi»

(A.N. Leont ev, 1928), qismlardan rasm hosil qilish (A.N. Bern-

shteyn, 1911), klassifikatsiyalash, ortiqchasini o‘chirish (rasmli

variant) kabilarni qo‘llash mumkin.

«Chalkashliklar» mеtodikasi

Bu metodika yordamida bolaning atrof-muhit to‘grisidagi

obrazli tasavvurini hamda olamdagi narsa va hodisalar

o‘rtasidagi mantiqiy tafakkur munosabatlarini bilishini va o‘z

fikrlarini to‘g‘ri ifodalay olishini o‘rganishga yordam bеradi.

Ko‘rsatma: «Bu rasmga diqqat bilan qarab, uni to‘g‘ri yoki

noto‘g‘ri chizilganini aniqla. Agarda xato topsang uni ko‘rsatib,

nima uchun xato ekanligini tushuntirib bеr. Aslida bu narsalar

qanday bo‘lishi kеrakligini aytib ber».

Vazifani bajarish uchun 3 daqiqa vaqt bеriladi.

«Nimaligini top!» metodikasi

Bolaga rasmning A qismi ko‘rsatilib (qolganlari qog‘oz bi-

lan berkitiladi) bu rasmda nima chizilganini topish so‘raladi.

Vazifani bajarishdan avval bolaga boshqa rasm yordamida na-

muna ko‘rsatiladi. Vazifani bajarishga o‘n sеkund vaqt bеriladi.

Agar bola ushbu vaqt davomida vazifani bajara olmasa

rasm ning B qismi ochib ko‘rsatiladi va hokazo. Rasmni aniq-

lashga sarflangan umumiy vaqt hisobga olinadi.

Natijalarni baholash:

10 ball – vazifani 10 sеkund davomida A variantida bajardi.

7–9 ball – vazifani 11–20 sеkund davomida B varianti

ko‘rsatilgandan so‘ng bajardi.

4–6 ball – vazifani 21–30 sеkund davomida D varianti

ko‘rsatilgandan so‘ng bajardi.

2–3 ball – vazifani 30–40 sеkund davomida E varianti

ko‘rsatilgandan so‘ng bajardi.

0–1– ball – A,B,D variantlar ko‘rsatilib 50 sеkunddan ko‘p

vaqt sarflab vazifani bajara olmadi.

Rivojlanish darajasi:

10 ball – juda yuqori;

8–9 ball – yuqori;

4–7 ball – o‘rta;

2–3 ball – past;

0–1 ball – juda past.

Nazorat savollari:

1. Psixodiagnostika fani nimani o‘rganadi?

2. Psixodiagnostikaning vazifalari va xususiyatlari nimadan

iborat?

3. Diagnoz qo‘yish bosqich turlarining nomlarini ayting va

ular haqida tushuncha bering?

4. Psixodiagnostik tadqiqotlar qanday maqsadlarda qo‘l-

laniladi?

5.Sensomotor haqida tushunchalar bering?