Muzrabot pedagogika kolleji maxsus fanlar kafedrasi maktabgacha yoshdagi bolalar

Nazorat savollari:

1. Qobiliyat deb nimaga aytiladi? U nimalarda namoyon

bo‘ladi?

2. Layoqat nima?

3. Qobiliyatning qanday turlari bor?

4. Iste’dod va iqtidor haqida tushuncha bering, ularning

farqi nimada?

5. Layoqatni rivojlantirish uchun ta’lim tizimida qanday

ishlar olib borilmoqda?
38-Mavzu: Qobiliyat va faoliyat

Reja:

1.Qobiliyatlar.

2.Qobiliyat haqida umumiy tushuncha
Pedagog bolalarni kuzatib ulardan ba’zilari qobiliyatli,

boshqalari kamroq qobiliyatli bo‘ladi deb hisoblar ekan, bu

gapda jon bor. Shunday bo‘ladiki, ba’zi bolalar ehtiyojlari va

qiziqishlaridan kelib chiqib she’r va ertaklarni, sahnalashtirilgan

rollarni tez va oson yodlab oladilar. Qobiliyatlar deb, shunday psixik sifatlarga aytiladiki, kishi ular yordamida bilim, ko‘nikma va malakalarni nisbatan osonlik

bilan egallab oladi va biror faoliyat bilan muvaffaqiyatli

shug‘ullanadi. Qobiliyatlar faqat faoliyatda namoyon bo‘ladi.

Idrok etish paytida, masalan, ranglarning tovlanishdagi nozik

farqlari, predmetlarning aniq ko‘rinishi, proporsional nisbatlarni

tushunish, kuzatuvchanlik, absolut eshitish (musiqa bilan

shug‘ullanishida) va boshqalarda namoyon bo‘ladi. Ayrim

qobiliyatlar xotirani yaxshi ishlashi bilan bog‘liqdir. Qobiliyatlar

bilim, malaka va ko‘nikmalardangina iborat emas, garchi

ular asosida paydo bo‘lib rivojlanib borsada. Shuning uchun

o‘quvchilarning qobiliyatlarini aniqlashda bolaning biror narsani

sust bilishi, unda qobiliyatning yo‘qligidan deb hisobla221

masdan, juda ehtiyot bo‘lish va xushmuomalalik bilan ish

ko‘rishi kerak. Bunday xatolar ba’zan biror sabab bilan maktabda

yaxshi o‘qimagan bo‘lajak yirik olimlarga nisbatan ham

yo‘l qo‘yilgan. Bolalik davrida u yoki bu qobiliyatlarning atrofmuhitdagi

odamlar tomonidan tan olinmaganligi, kеyinchalik xuddi ana shu qobiliyatlari tufayli jahonda munosib shon-shuhrat qozonishga musharraf bo‘lgan juda ko‘p allomalarning nomi olamda mashhur, chunonchi, Albеrt Eynshtеyn (nisbiylik

nazariyasi asoschisi), Nikolay Lobachеvskiy (yangi gеomеtriya

yo‘nalishi asoschisi) va boshqalar o‘qishiga qaraganda gеnial

olim bo‘lib voyaga yеtishishida hеch qanday asos yo‘q edi.

Har turli qobiliyatlarning konkret psixologik xarakteristikasini

o‘rganar ekanmiz, bu qobiliyatlarda birgina emas, balki

juda ko‘p turdagi faoliyat talablariga javob beradigan umumiyroq

fazilatlarni va bundan tashqari ushbu faoliyatni birmuncha

torroq doiralari talablariga javob beradigan maxsus fazilatlarni

ajratishimiz mumkin.

Layoqat va uning turlari

Ba’zan o‘ta iqtidorli va qobiliyatli bola haqida gap ketsa,

Undagi bu sifat tug‘ma ekanligiga ishora qilinadi. Psixologiyada

tug‘ma alomatlari bor bo‘lgan individual sifatlar layoqat

deb yuritiladi. Layoqat ikki xil bo ‘ladi, ular tabiiy layoqat va ijtimoiy layoqat.

Tabiiy layoqat odamdagi tug‘ma xususiyatlardan

oliy nerv tizimi faoliyatining xususiyatlari, miyaning

yarimsharlarining qanday ishlashi, qo‘l-oyoqlarning biologik

va fiziologik sifatlari, bilish jarayonlarni ta’minlovchi sezgi organlari

– ko‘z, quloq, burun, teri kabilarning xususiyatlaridan

kelib chiqsa (bular nasliy ota-onadan genetik tarzda o‘tadi), ijtimoiy layoqat bola tug‘ilishi bilan uni o‘rab turgan muhit, muloqot usullari, so‘zlashish madaniyati, qobiliyatni rivojlantirish uchun zarur shart-sharoitlardir. Bola bu ikkala layoqat

muhitini ota-onadan tayyoricha qabul qiladi. Tabiiy anatomik-

fiziologik layoqat nishonalari qobiliyatlarning fiziologik

asosini tashkil etadi. Keyinchalik qobiliyatga aylanadigan layoqat

nishonalarining majmui kishining iste’dodi deyiladi. Layoqatsizlik, intellektning pastligi sabablardan biri ham ana shu yuqorida ko‘rsatilgan ikki layoqat o‘rtasida tafovut bo‘lishi mumkin. Ilk yoshdayoq bolaning o‘zidagi mavjud imkoniyatlarini

rivojlantirish, shart-sharoitlar yaratish ishini to‘g‘ri yo‘lga

qo‘yish kerak. Bolalar bilan individual ishlash. Bola bilim, malaka, ko‘nikmalarni o‘stirish borasida harakat qilmasa eng kuchli tug‘ma layoqat ham layoqatligicha qolib,iqtidorga aylanmaydi. Eng talantli, mashhur shaxslarning eng

buyuk ishlari, erishilgan ulkan muvaffaqiyatlarning tagida ham

layoqat va asosan tinimsiz mehnat, intilish, ijodkorlik va bilimga

chanqoqlik yotadi. Shuni ham unutmaslik kerakki qobiliyatsiz

odam bo‘lmaydi. Agar shaxs aldanib o‘zidagi iqtidor

yoki layoqatni bilmay, kasb tanlagan bo‘lsa, u atrofdagilarga

layoqatsiz, qobiliyatsiz ko‘rinadi. Lekin aslida nimaga uning

qobiliyati borligini o‘zi vaqtida to‘g‘ri anglay olmagani sabab

bo‘lib, u bir umr shu toifaga kirib qoladi.Qulay sharoitlar mavjud bo‘lganda, ayrim kishilarda, qobiliyatlar juda erta rivojlanadi. Odatda musiqa va tasviriy san’atga

layoqat ancha ertaroq paydo bo‘ladi. Masalan, M.I. Glinka 3–4

yoshidayoq shunday o‘yinni yoqtirgan. U ovoz chiqaradigan

turli buyumlarni (mis tog‘ora, kastrulka) yog‘och bilan chalgan.

Bunda kattalarni hayron qoldirgan darajada ohangdosh

tovushlar paydo bo‘lganki, ularni eshitish maroqli edi. Keyinchalik

bu bola buyuk kompozitor bo‘lib yetishdi. Kishilarda

musiqa va tasviriy san’atga layoqatdan birmuncha keyinroq

adabiy qobiliyatlar paydo bo‘ladi, lekin ayrim talantli shoirlarda

bu qobiliyatlar juda erta paydo bo‘ladi. Masalan, A. Na223

voiy besh yoshiga, A.S. Pushkin, Lermontov va Nekrasov hali

10 yoshga to‘lmasdanoq she’r yoza boshlagan.