N. B. Adizova, R. X. Jumayev, R. A. Qo‘ldoshev, S. R. Ismatov ona tili o‘qitish metodikasi

 
8.1.Ertak o‘qish mеtodikasi 
Boshlang’ich sinflarda o‘qish darslarida o‘quvchilarning nutqini oshirish 
vositalaridan biri to‘g’ri uyushtirilgan hikoyalardir. Maktab tajribasida to‘liq 
qisqartirib tanlab va qayta ijodiy hikoya qilish turlari mavjud. Boshlang’ich sinf 
o‘quvchilari uchun ertak matnini qayta hikoyalash ancha oson, boshqa janrdagi 
asarlarni hikoyalash esa nisbatan qiyinroqdir.
Xalq og'zaki ijodida ertak janrining bolalar tomonidan yaxshi qabul qilinib, 
qiziqib o‘qilishining sabablaridan biri ertak tilining ta'sirchanligi, o‘tkirligi, 
ma'nodorligi va xalq tiliga yaqinligidir. Ertaklarning ko‘pchiligida real hayot 
tasviri sarguzasht elementlar bilan qo‘shilib ketadi. 
Ertakning o‘tkir, maroqli sujeti, voqea rivojidagi favqulodda ajoyib vaziyat 
bolalarni maftun qiladi, undagi mard, kuchli, topqir, dovyurak, chaqqon 
qahramonlar, ertakning g'oyaviy yo‘nalishi, unda ezgulik kuchining
yaxshilikning doimo g'alaba qilishi bolalarni o‘ziga tortadi. Ertakda qabul 

---

236 
qilingan hikoya qilish shakli bir xil so‘z va iboralarning qayta-qayta takrorlanib 
turishi, ohangdorligi, tilining ta'sirchanligi, ifoda vositalarining jonliligi, bolalar 
uchun juda qiziqarliligidir. Ertakda qatnashuvchilar ko‘pincha rahmdil, saxiy, 
adolatli hamda ularning aksi bo‘lgan yovuz, baxil, ochko‘z kishilar timsoli 
boiadi. 
Ertakning pedagogik qiymati shundan iboratki, o‘quvchilar unda to‘g'rilik, 
halollik g'alaba qilganidan, kambag'al kishilar qiyinchilikdan qutilganidan, ya'ni 
yaxshilik, ezgulik ro‘yobga chiqqanidan va yomonlik, vovuzlik mahkumlikka 
uchraganidan quvonadilar. Ular hayotda ham doimo shunday bo‘lishini 
istaydilar. Masalan, „Halollik" ertagida (3-sinf) asosiy fikr kambag'allarga 
yordam ko‘rsatish, o‘z mehnati bilan hayot kechirish bo‘lib, bu hatto butun xalq 
istagi ekanligi g'oyasi ilgari surilgan bo‘lsa, „Hiylagarning jazosi" ertagida esa 
(4-sinf) soddadilning to‘g'riligi hiylagarning makri ustidan g'olib kelishi, 
xiyonat jazosiz qolmasligi g'oyasi ilgari surilgan. Har ikki ertak ham 
to‘g'riso‘zlilikning g'alabasi bilan yakunlanadi. Bunday g'alaba maishiy 
ertaklardan tashqari, sehrli ertaklarda ham ifodalangan. 
Ertak bolalarda qahramonlarning hatti-harakatini muhokama qilib, 
baholash ko‘nikmasini o‘stirishi bilan birga yaxshilikning doimo g'alaba 
qozonishiga ishonch uyg'otadi. O‘quvchilar ertakni tahlil qilish jarayonida 
„Kishilardagi qanday sifatlar sizga yoqdi? (yoki yoqmadi?)", „Nima uchun?", 
„... nima uchun jazolandi? (yoki rag'batlantirildi?)", „Nima uchun ertakdagi ba'zi 
qahramonlarga hatto tabiat kuchlari ham yordam beradi? (yoki ba'zilaridan yuz 
o‘giradi?)" kabi savollarga javob topish jarayonida mushohada qiladilar, 
muhokama qilib, xulosaga keladilar. 
Boshlang'ich sinflarda hayvonlar haqidagi ertaklar ko‘proq o‘qitiladi. 
„Bo‘rining tabib bo‘lgani haqida ertak" (Anvar Obidjon), „Ko‘zacha bilan tulki" 
kabi ertaklar aniq hayotiy hikoyalar tarzida o‘qitiladi va tahlil qilinadi. 
Ertak matni ustida ishlashda tanlab o‘qish, savollarga javob berish, 
o‘quvchilarning o‘zlari ertak mazmuniga oid savollar tuzib, javob berishlari, reja 
tuzish, qayta hikoyalash, ijodiy davom ettirish, ertak aytish, qahramonlarni 

---

237 
grafik tasvirlash kabi ish turlaridan foydalaniladi. Bunday ertaklarda 
hayvonlarning odatlari tahlil qilinadi, ammo ularni kishilar xarakteriga 
taqqoslash tavsiya qilinmaydi. 
Maktab tajribasidan ma'lumki, kichik yoshdagi o‘quvchilar ertakdagi 
hayvonlar gapirmasligini, tulki va turna bir-birinikiga mehmonga bormasligini 
yaxshi biladilar, ammo ertaklar dunyosini hayotiy hikoya kabi qabul qiladilar. 
Ertakni o‘qib tahlil qilganda, barcha ishlar matnning mazmunini yaxshi idrok 
etishga, sujet rivojini, qatnashuvchi personajlarning hatti-harakati, o‘zaro 
munosabatlarini to‘g'ri tasavvur etishga yo‘naltiriladi. Bunda tanlab o‘qish va 
qayta hikoyalashning ahamiyati katta. Masalan, „Odobli bo‘lish osonmi?"
(A. Obidjon) ertagining mazmunini o‘zlashtirish uchun quyidagi 
topshiriqlardan foydalanish mumkin:. 
1. Sichqonchaning onasi bilan qilgan suhbatini o‘qing. Sichqonchaning 
„Odobli bo‘lish uchun nimalar qilish kerak?" degan savoliga onasi qanday javob 
qaytarganligini so‘zlab bering. 
2. Sichqonchaning mushuk bilan uchrashgan holati aks ettirilgan o‘rinni 
topib o‘qing. Nima uchun „Shum Baroq" ko‘zidagi yovuzlik birdaniga so‘nadi? 
3. Echki nima uchun Sichqonchani „Kam bo‘lma" deb duo qiladi? Shu 
o‘rinni topib o‘qing. 
Ertakni tahlil qilishning oxirgi bosqichida „Ertakning sizga juda yoqqan 
joyini topib o‘qing", „Nima uchun aynan shu joyi yoqqanini ayting", 
„Hayotingizda ertakdagi voqealarga o‘xshash voqealar bo‘lganmi?" kabi savol-
topshiriqlar yordamida o‘quvchilarning ertak xulosasini tushunishlariga 
erishiladi. 
Boshlang'ich sinf o‘quvchilari hayvonlar haqidagi ertaklardan tashqari, 
„Davlat", „Ilm afzal", „Hiylagarning jazosi"', „Hunarsiz kishi o‘limga yaqin" 
kabi 
maishiy ertaklarni ham o‘qiydilar. Bunday ertaklarda xalq o‘z hayotini 
hikoya qiladi, shu sababli o‘quvchilar ertakni o‘qigach, o‘tmishdagi xalq 
hayotini, o‘y-fikrlari va orzu-istaklarini bilib oladilar. 

---

238 
Bunday ertaklarni tahlil qilish badiiy hikoya tarzida uyushtiriladi. Bolalar 
o‘qituvchi rahbarligida ertakda qatnashuvchilaming xulq-atvori, ayrim hatti-
harakatlarini baholaydilar, ularning bir-birlariga bo‘lgan munosabatlarini 
aytadilar va shular asosida ayrim obrazlar haqida xulosalar chiqaradilar, ertak 
rejasini tuzadilar, ertakni rollarga bo‘lib o‘qiydilar. 
„Davlat" 
ertagi (4-sinf) oddiy turmushga tegishli hodisalarni tasvirlovchi 
ertakdir. Ertakni o‘qishga tayyorlash uchun ota-bobolarimiz atrofimizdagi 
tabiatni, borliqni qanday tasawur etishlari haqida suhbat o‘tkaziladi. Bunday 
suhbat ertakdagi badiiy obrazlarni, ularning o‘zaro munosabatlarini, xulq-
atvorlari, xarakterlarini to‘g'ri tushunishga yordam beradi. „Davlat" ertagi matni 
ustida ishlash jarayonida o‘quvchilar 
„Dehqonning xonadoni qanday hayot 
kechirar ekan?", „Nima uchun Davlat dehqonning xonadonidan ketishni 
istamaydi?" 
kabi savollarga javob topish orqali ertak qahramonlarini 
baholaydilar, ahil va inoq bo‘lib, halol mehnat qilish lozim degan xulosaga 
keladilar. 
Ertak ustida ishlashda bolalarni ertakni o‘qishgagina etnas, balki uni aytib 
berishga o‘rgatish ham muhimdir. Ertak aytish og'zaki nutqni o‘stiradi, bolalar 
nutqini yangi so‘z va iboralar bilan boyitadi. 
O‘quvchilarni 1-sinfdayoq ertak tilidan erkin foydalanishga o‘rgatish uchun 
ertak bilan birinchi tanishtirishda uni o‘qituvchi aytib berishi mumkin. 
O‘quvchi ertak mazmunini o‘zlashtirib olgandan so‘ng, uning tili ustida 
ishlashga alohida ahamiyat qaratilishi zarur. Ertak mazmunini qayta 
hikoyalashda, qahramonlarga tavsif berishda o‘quvchilarning o‘z nutqida til 
vositalaridan o‘rinli foydalanish talab qilinadi. Til vositalaridan foydalanish 
uchun talab va vaziyat, ehtiyoj yaratish zarur. 
Ertak tilida shunday so‘z va iboralar borki, ular bolaga o‘zgacha ta'sir 
ko‘rsatadi. Masalan, „Yo‘lbars, Tulki va Bo‘ri" ertagida „Tog' echkisi siz