N. B. Adizova, R. X. Jumayev, R. A. Qo‘ldoshev, S. R. Ismatov ona tili o‘qitish metodikasi

o-lo:v, Ma:n-no:n
tarzidagi qo‘shimcha chiziqdan, 
bodring, do‘st
tipidagi bo‘g‘inlarda 
bo:d-ri:ng, 
to‘:r:t
tarzidagi qo‘shimcha chiziqlardan foydalaniladi. So‘zlarni o‘qishga 
o‘rgatishda bilib o‘qitishdan tashqari jadvallar ham yaxshi samara beradi: 
k
i 
l
a 
l
ar 
Umuman olganda, har bir o‘qish darsida, albatta, bo‘g‘in tuzilishi 
murakkab bo‘lgan so‘zlarni o‘qish mashqi o‘tkazilishi lozim. Bu usul 
o‘quvchilarda o‘qish malakasining takomillashuviga yordam beradi. 
O‘qishga o‘rgatishda so‘zlarni va gaplarni to‘ldirib o‘qish ko‘nikmalarini 
hosil qilish o‘quvchini gap tuzishga, tez fikrlashga yo‘naltiradi. O‘quvchi 
tushirib qoldirilgan harf va so‘zni rasmga qarab topadi, uning gap mazmuniga 
mos yoki mos emasligiga e’tibor beradi, o‘rtoqlariga nisbatan tez topib, 
o‘qituvchining rahmatiga sazovor bo‘lishga intiladi. 
“Alifbe” darsligidagi matnlarda turli tinish belgilari ishlatilgan. 
O‘quvchilar shularga mos ohang tanlashni, to‘xtam (pauza) qilish o‘rinlarini 
belgilab olishi zarur. Bunda ham o‘qituvchining tushuntirishi (birinchi uchragan 
tinish belgini izohlashi) va ifodali o‘qish namunasini ko‘rsatishi katta ahamiyat 
kasb etadi. Ifodali o‘qilgan matngina tushunarli tuziladi. 
Har bir predmetda bo‘lgani kabi o‘qish darslarida ham ta’lim-tarbiya 
birligiga e’tibor beriladi. O‘qish darslarida tarbiya o‘qilgan matnning ongli 
o‘zlashtirilishiga bog‘liq. Birinchidan, o‘quvchi matnda fikr nima haqida 

---

40 
borayotganini anglasagina, o‘zida shunday xislatlarni shakllantirishga harakat 
qiladi. Ikkinchidan, yaxshi inson bo‘lish uchun o‘qishning zarurligini anglaydi. 
Shuning uchun ongli o‘qishni ta’minlashda matn bilan unga ishlangan mazmunli 
rasmlar o‘rtasidagi bog‘lanishlarni aniqlashtirishga, matn yuzasidan savollar 
berishga diqqatni qaratish lozim. Bunda quyidagicha savol va topshiriqlardan 
foydalanish mumkin: 
1. Rasmni kuzating, matnda nima haqida gap boradi?
2. Rasmda nima tasvirlangan? Ular orasida bog‘lanish bormi?
3. Matn mazmunini rasmga qarab so‘zlab bering. 
4. Bolalar qaerga bordilar? Qizning ismi nima? Bolaning ismi-chi?
5. Ali, Lola nima qildi? Ular qanday lolalar terdilar? 
Demak, o‘qish o‘qilganlarni o‘zlashtirishga yo‘naltirilgan bo‘lishi lozim, 
shundagina matndagi asosiy fikr, ilgari surilayotgan g‘oya o‘quvchilar 
tomonidan o‘zlashtiriladi, so‘z va matnlar yod olingan taqdirda ham 
o‘quvchiniki bo‘lib qoladi. 
Savod o‘rgatishning birinchi kunlaridanoq o‘qish ongli bo‘lishi, bolalarni 
ongli o‘qishga o‘rgatish juda muhim. So‘roqlar yordamida o‘qilganlarni bola 
qanday tushungani aniqlanadi, tekshiriladi. O‘qishdan oldin o‘tkazilgan 
tayyorlov suhbati ham, o‘qilgan matn yuzasidan o‘tkazilgan suhbat ham shu 
maqsadga ongli o‘qishga xizmat qiladi. Sharoitga qarab, bolalarga nimanidir 
o‘qishni talab qiladigan muammoli holatni yaratish ham zarur. Bunday holat 
“Alifbe”dan yoki harf terish matosidan o‘qiladigan topishmoqdan foydalanib 
yoki muammoli savolni keltirib chiqaradigan taxminiy suhbat yordamida hosil 
qilinishi mumkin. Masalan, 
“Qishda qushlar qaerga uchib ketadilar?” (harf 
terish matosida: “Issiq o‘lkalarga uchib ketadilar”).
Mana shu kabi tayyorlov 
mashg‘ulotlari o‘qishning yuqori darajada ongli bo‘lishini ta’minlaydi. 
Ongli o‘qishni ifodali o‘qishdan ajratib bo‘lmaydi. Ammo analitik 
o‘qishning birinchi bosqichida ifodali o‘qish mumkin emas, chunki bolalar 
so‘zda urg‘uli bo‘g‘inni ajrata olmaydilar, tugallangan intonastiyani, so‘roq 
ohanggini, hatto, orfoepik to‘g‘ri o‘qishni ham bilmaydilar. Shuning uchun 

---

41 
analitik o‘qish bosqichida so‘zni yaxlit, orfoepik qayta o‘qish tavsiya qilinadi. 
Bunday qayta o‘qish to‘g‘ri intonastiyaga, ifodalilikka rioya qilib o‘qishga 
o‘rgatibgina qolmay, o‘qishning ongli bo‘lishiga ham yordam beradi. 
Savod o‘rgatishning birinchi darslaridayoq o‘quvchilarga tabaqalashtirib 
(differenstial) yondashish (bunda o‘quvchilarning o‘qishga tayyorgarliklaridagi 
fikrlar hisobga olinadi) amalga oshiriladi.
O‘qishning ongliligini va ta’sirchanligini ta’minlash uchun matn 
mazmunini o‘quvchilarning ko‘rgan-kechirganlari, taassurotlari bilan bog‘lash 
lozim. Shunda o‘quvchida o‘qishga, o‘rganishga qiziqish ortadi. 
Ongli o‘zlashtirishni amalga oshirishda lug‘at ustida ishlash ham muhim 
ahamiyat kasb etadi. So‘zlarning ma’nosi ustida to‘xtalish, birinchidan, fikrni 
oydinlashtirsa, ikkinchi tomondan matnni tushunishga ham yordam beradi. 
She’r, tez aytish, topishmoq, qo‘shiq, maqol, hikmatli so‘zlardan o‘qitish, 
yod oldirish ham o‘quvchilarning o‘qishga qiziqishini oshiradi, o‘qish 
malakasini shakllantiradi, xotirasini mustahkamlaydi. Boshlang‘ich sinflarda 
o‘qish darslarining uchdan ikki qismi o‘qishni mashq qilishga ajratilishi lozim. 
Yangi material o‘rganiladigan