N. M. AĞABƏyli
Yüklə 1,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Gilin xassələri. Keramika istehsalında gilin əsas xassələrinin:
plastikliyinin, yapışdırıcılıq qabiliyyətinin, yığışmasının, daş halına keçməsinin, odadavamlılığının və saxsılaşmasının böyük əhəmiyyəti vardır. Plastikliyi. Gili müəyyən miqdar su ilə qarışdırdıqda o, plastik- lik və yapışdırıcılıq qabiliyyətinə malik olan xəmir əmələ gətirir. Gil xəmirinin xarici qüvvələrin təsiri altında çat əmələ gəlmədən öz for- masını dəyişdirmək, qurudulma və bişirilmə zamanı həmin formanı saxlamaq qabiliyyətinə plastiklik deyilir. Müxtəlif keramik material və məmulatları stehsal etdikdə gilin plastikliyinin böyük əhəmiyyəti vardır. Gilin plastikliyi onun mineral və dənəli tərkibindən, dənələrinin formasından, gil xəmirindəki suyun miqdarından və digər amillərdən asılıdır. Inşaat keramikasının istehsalında mötədil plastiklikli gillərdən istifadə edilir. Az plastiklikli gillər pis qəliblənir, yüksək plastiklikli gillər isə quruduqda çatlayır. Gillərin plastiklikliyini nizamlamaq üçün onlara yavanlaşdırıcı materiallar və plastikləşdirici əlavələr qatırlar. Yapışdırıcılıq qabiliyyəti . Gilin qeyri-plastik materialların (qum, şamot və s.) hissəciklərini birləşdirmək və quruduqdan sonra kifayət qədər möhkəm material əmələ gətirməsi xassəsinə yapışdı- rıcılıq qabiliyyəti deyilir. Yapışdırıcılıq qabiliyyətinin əsas göstəricisi olaraq, gilə qatılan qumun elə miqdarı götürülür ki, həmin qum əsasında alınmış keramik kütlənin plastiklik ədədi 7-dən az olmasın. Gilin yığışması. Gildən hazırlanan çiy material və məmulatı qurutduqda və bişirdikdə onun xətti ölçüləri və həcmi kiçilir. Bu hadisəyə yığışma deyilir. Xətti və həcmi yığışma ayırd edilir. 51 51 Xətti yığışma gil nümunəsinin quruma və bişirmə zamanı ölçü- lərinin, həcmi yığışma isə həcminin azalmasını göstərir. Xətti və həc- mi yığışma ədədi qiymətcə faizlə ifadə olunub, nümunənin ölçülərinin yaxud həcminin ilkin ölçülərə yaxud həcmə görə nə qədər dəyişdiyini göstərir. Gilin yığışmasının iki növü vardır: havada və odda. Gil nümunəsini qurutduqda onun xətti ölçülərinin və həcminin azalmasına havada yığışma deyilir. Havada yığışmaya səbəb suyun buxarlanmasıdır. Gilin havada xətti yığışması onun dənəli tərkibindən, xüsusən, gil hissəciklərinin miqdarından asılı olaraq, 2 3 %-dən 10 12 %-ə qədər dəyişir. Gil nümunəsinin bişirilmə zamanı xətti ölçülərini və həcmini azaltmasına odda yığışma deyilir. Odda yığışmaya səbəb gilin bişiril- məsi zamanı onda olan asanəriyən maddələrin əriməsi və gil hissə- ciklərinin bir-birinə yaxınlaşmasıdır. Gilin tərkibindən asılı olaraq odda yığışma 2 8 % olur. Havada və odda yığışmadan başqa, onların cəbri cəmi olan tam yığışma da təyin edilir. Gilin tam yığışması 5 18 % olur. Gilin yığışması xassəsindən müəyyən ölçülü keramik material və məmulat hazırlandıqda istifadə olunur. Gilin bişirildikdə daş halına keçməsi. Gilin ən mühüm xas- sələrindən biri bişirmə zamanı onun daş halına keçməsidir. Gilə yük- sək temperatur təsir etdikdə onda ardıcıl olaraq, bir sıra fiziki-kimyəvi dəyişikliklər baş verir. 200 0 S-dək temperaturda gilin tərkibində olan sərbəst su və hiqroskopik nəmlik kənar olur. Gildəki kimyəvi birləşmiş su 450 0 S-də ayrılmağa başlayıb 600 0 S-də qurtarır. Bu zaman gil susuz metakaolinitə (Al 2 O 3 2SiO 2 ) çevrilir. 700 800 0 S temperaturda metakaolinit Al 2 O 3 və SiO 2 -yə parçalanır və gilin tərkibindəki üzvi qatışıqlar yanır. Temperaturun sonrakı artımında (900 0 S və daha yüksək) gilin tərkibində olan karbonatlar və sulfatlar CO 2 və SO 2 qazları ayıraraq parçalanır və sərbəst metal oksidləri əmələ gətirir. Həmin metal oksidləri gil maddəsinin parçalanma məh- sulları ilə (Al 2 O 3 və SiO 2 ) birləşərək yeni süni mineral mullit (3Al 2 O 3 2SiO 2 ) əmələ gətirir. Mullit keramik məmulata suyada- vamlılıq, möhkəmlik və termik davamlılıq xassəsi verir. Mullitin əmə- lə gəlməsi ilə yanaşı gildə olan asanəriyən maddələr əriyir və bütün kütləni sıxlaşdırır. Nəticədə gil möhkəm daş halına keçir. |