N muradullaev, Q. R. Rahmonov, T. S. Burxonov, N. Sh. Umarov yer monitoringi

Kirish 
 
O‟zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1998 yilda qabul qilingan “Yer 
kodeksi” va 2000 yil 23 dekabrda qabul qilingan “Yer monitoringi to‟g‟risidagi 
Nizom” va boshqa qonunlarni amalga oshirish uchun soha mutaxassisilari 
tomonidan katta hajmdagi ishlarni bajarish talab qilinadi. Bu vazifani amalga 
oshirish uchun 5620700-“Yer tuzish va yer kadastri” ta‟lim yo‟nalishi bo‟yicha 
tahsil olayotgan talabalarni yuqori malakali bakalavrlar bo‟lib yetishishi zarur. 
O‟zbekiston Respublikasida joriy etilayotgan yer monitoringi barcha yer 
fondining mavjud holati to‟g‟risida, uni baholash, o‟z vaqtida sifat va miqdor 
o‟zgarishlarini aniqlash, yerdan foydalanishda ro‟y berishi mumkin bo‟lgan salbiy 
oqibatlarni bartaraf qilish bo‟yicha kuzatuvlar tizimini o‟z ichiga oladi. 
“Yer monitoringi” fani respublikamizning yer fondidan foydalanishda yerning 
mavjud holatini kuzatib borish, salbiy oqibatlarning oldini olish va bashoratlash 
ishlarini amalga oshirishni hamda zarur axborotlar bilan ta‟minlashni o‟rganadi. 
Mazkur o‟quv qo‟llanmada yer monitoringini yuritish maqsadi, tizimi, tartibi 
va usullari keltirilgan bo‟lib, ularni amalga oshirishda qo‟llaniladigan asboblar, 
tekshirish hamda natijalarini taxlil qilish va bajarilishini o‟rganish uchun yordam 
beradi. 
Tabiiy resurslar orasida yer ayniqsa katta ahamiyatga ega. O‟zbekiston 
Respublikasi Yer resurslari, geodeziya, kartografiya va davlat kadastri davlat 
qo‟mitasining ma‟lumotlariga asosan mamlakatimizning umumiy yer maydoni 2005 
yil 1 yanvar holatiga ko‟ra 44410,3 ming. ga ni tashkil etadi. Ushbu maydonning 90 
foizdan ortig‟i davlat tomonidan egalik qilish, foydalanish, mulk va ijara asoslarida 
turli qishloq hamda noqishloq xo‟jalik korxona va tashkilotlarga, shuningdek 
fuqarolarga biriktirilgan. Ular ushbu maydonlarda o‟z faoliyatlarini to‟liq amalga 
oshiradilar. 
O‟zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 55-moddasida qayd qilinadiki, 
yer resurslari respublikaning milliy boyligidir. Ulardan oqilona va samarali 
foydalanish zarur. Bu esa ko‟p jihatdan yerning eng muhim xossalari va 
xususiyatlari qanchalik chuqur va har tomonlama o‟rganilganligiga bog‟liq. Bu eng 

---

5 
avvalo, yerdan oqilona foydalanishga yo‟naltirilgan, ilmiy asoslangan tadbirlar 
majmuini ishlab chiqishga izchillik bilan yondoshish va amalda to‟plangan 
tajribalarga suyangan holda tashkil etilishi mumkin. 
O‟zbekiston Respublikasi 1998 yil 29 apreldagi Oliy Majlis Kengashlarida 
qabul qilingan "Yer kodeksi", "Qishloq xo‟jalik kooperativi (shirkati) to‟g‟risida", 
"Fermer xo‟jaligi to‟g‟risida", "Dehqon xo‟jaligi to‟g‟risida"gi, 1993 yil 6 maydagi 
"Yer solig‟i to‟g‟risida" gi, 1998 yil 30 avgustdagi "Davlat yer kadastri 
to‟g‟risida"gi, 2000 yil 31 dekabrdagi ”Davlat yer kadastrlari to‟g‟risida” qonunlari 
hamda Vazirlar Mahkamasining 1996 yil 17 iyuldagi "O‟zbekiston Respublikasida 
Davlat kadastrlarining yagona tizimini yaratish to‟g‟risidagi Nizomini tasdiqlash 
to‟g‟risida", 1998 yil 31 dekabrdagi 543-sonli "O‟zbekiston Respublikasida davlat 
yer kadastrini yuritish tartibi to‟g‟risida"gi qarorlari va boshqa qator me‟yoriy 
xujjatlar yerlardan foydalanishni tashkil etishga yo‟naltirilgan asosiy davlat tadbiri 
hisoblangan yer monitoringiga bo‟lgan munosabatni tubdan o‟zgartirib yubordi. 
Natijada yerdan foydalanishda yangi shakllar vujudga keldi hamda yer 
uchastkalariga bo‟lgan huquqlar doirasi kengaydi. 
Yerni har tomonlama yaxshilash, uning unumdorligini va iqtisodiy 
samaradorligini oshirish - bu iqtisodiyot tarmoqlarini, jumladan qishloq xo‟jaligini 
yuritishning ilmiy tizimi asoslari va yerdan yuqori mahsuldorlik bilan 
foydalanishdir. Yerdan to‟g‟ri foydalanish, zamon va makonda har xil o‟simlik 
turlarining ilmiy asoslangan ketma-ketligini joriy etish, tuproqqa ekologik "toza" 
ishlov berish usullarini qo‟llash, o‟g‟itlash, qulay agrotexnik muddatlarda amalga 
oshirish, o‟simliklarni kasallik va zararkunandalardan himoya qilish, tuproq 
eroziyasiga qarshi kurash kabi muayyan elementlar aniq qonunchilik yo‟li bilan 
boshqarishni talab qiladi. Bunda ham yer kadastri yer resurslaridan foydalanishni 
boshqarishning muhim richagi sifatida namoyon bo‟ladi. 
O‟zbekiston Respublikasi Yer kodeksining 15-moddasiga muvofiq, davlat yer 
kadastri yerlarning tabiiy, xo‟jalik va huquqiy tartibi, ularning toifalari, sifat 
ko‟rsatkichlari va qiymati, yer uchastkalarining joylashgan o‟rni va o‟lchamlari 
to‟g‟risidagi, yer uchastkalarini yerdan foydalanuvchilarga taqsimlash to‟g‟risidagi 

---

6 
zarur, ishonchli ma‟lumotlar va xujjatlar tizimidan iborat. 
Davlat yer kadastri yer munosabatlarini tartibga solish, yerdan oqilona 
foydalanish va uni muhofaza qilish, yer tuzish ishlarini tashkil etish, yer tuzish, yer 
uchun to‟lanadigan haq miqdorlarini asoslash xo‟jalik faoliyatiga baho berish 
maqsadida O‟zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasini, mahalliy davlat 
hokimiyati organlarini, manfaatdor yuridik va jismoniy shaxslarni yer to‟g‟risidagi 
ma‟lumotlar bilan ta‟minlashga mo‟ljallangandir. 
Davlat yer kadastri muhim iqtisodiy va ijtimoiy ahamiyatga ega. Uning 
ma‟lumotlaridan iqtisodiyot tarmoqlarining turli masalalarini hal qilishda, jumladan 
yer solig‟ini joriy etish, yer maydonlariga ijara haqi miqdorlarini belgilash, qishloq 
xo‟jalik ekinlari hosildorligini rejalashtirish, yer tuzish va umuman yerdan 
foydalanish bilan chambarchas bog‟liq bo‟lgan barcha masalalarni hal qilishda keng 
qo‟llaniladi. 
Respublikamizda davlat yer kadastrini yuritish Yer resurslari, geodeziya, 
kartografiya va davlat kadastri davlat qo‟mitasining tuman, shahar, viloyatlar va 
Qoraqalpog‟iston Respublikasidagi xizmatlari tomonidan amalga oshiriladi. 
Yerlardan oqilona foydalanishni tashkil etishda, yer tuzish ishlarini ilmiy 
asoslangan holda bajarish yer kadastrining ahamiyatini hisobga olgan holda 
mamlakatimizning sug‟oriladigan hududlarida joylashgan qishloq xo‟jalik 
korxonalarida yer tuzuvchi mutaxassis lavozimi joriy qilingan. Respublikamizning 
qator oliy o‟quv yurtlarida yer kadastri ixtisosligi bo‟yicha bakalavrlar va magistrlar, 
o‟rta maxsus kasb-hunar kollejlarida esa maxsus bilimga ega bo‟lgan mutaxassislar 
tayyorlanmoqda. 
Yer kadastri ilmiy fan sifatida yerni iqtisodiy tarmoqlarda ishlab chiqarish 
vositasi ekanligi to‟g‟risidagi ta‟limotga, rivojlanayotgan demokratik jamiyatning 
yer munosabatlariga hamda dunyoni bilishning dialektik uslubiyatiga asoslanadi. 
Yer kadastrini o‟rganish u bilan chambarchas bog‟langan ilmiy fanlar (iqtisodiyot 
nazariyasi, qishloq xo‟jaligi iqtisodi, yer huquqi, yer tuzish va yer munosabatlari, 
yer tuzishning nazariy asoslari, yer tuzishni loyihalash, kartografiya, yer resurslarini 
boshqarish, davlat kadastri asoslari, yer monitoringi, tuproqshunoslik, melioratsiya 

---

7 
va boshqalar)ning nazariy, uslubiy va amaliy ishlanmalariga tayanadi. Yer resurslari 
to‟g‟risidagi ma‟lumotlarni to‟plash, qayta ishlash va tahlil qilishda matematik, 
statistik, geodezik, fotogrammetrik va kartografik uslublaridan foydalaniladi. 
Bundan tashqari u kitobxonlarni xorijiy mamlakatlarda yuritilayotgan yer 
kadastrining ilg‟or tajribalari bilan tanishtiradi. 
Ushbu o‟quv qo‟llanma “Yer tuzish va yer kadastri”, “Geodeziya, 
kartografiya va kadastr”, Kasb ta‟limi: “Yer tuzish va yer kadastri” yo‟nalishlari 
bo‟yicha bakalavrlar tayyorlash uchun tayyorlangan bo‟lib, davlat ta‟lim 
standardlari, namunaviy o‟quv dasturlariga mos holda yozilgan o‟quv qo‟llanma 
mamlakatimizda davlat yer kadastrini tashkil etish va yuritishning hozirdagi mavjud 
ilg‟or tajribalarini yoritadi. Ushbu kitobdan yuqorida qayd qilingan yo‟nalishlar 
o‟quv qo‟llanmadan “Yer tuzish va yer kadastri” magistratura mutaxassisligi 
bo‟yicha tayyorlanayotgan magistrantlar, sohaning ilmiy xodimlari, loyiha 
institutlari mutaxassislari ham foydalanishlari mumkin.