N uzoqov, X. A. Alimov,B. X. Yunisov

rasm "Biblis" atom elektrstantsiyasi (Germaniya):

a - birinchi konturningprintsipial sxemasi; b - blok sxemasi;
1 - reaktor; 2 - Bug’ generatori; 3 - birinchi konturnining tsirkulyatsion nasosi; 4 - ishchi jism-suvi xajmini tartibga solish chog'ida suv kiritish va uni olish; 5 - favqulodda holatda qoldiq issiqlikni olib tashlash; 6 - barboter; 7 - gazlarni chiqarib tashlash; 8 - kompensator; 9 - komponentlar hajmi; 10 - turbina; 11 - seporator; 12 - bug’ o’ta qizdirgich; 13 - BQni tozalash qurilmasi; 14 - supero'tkazuvchi kondensatli sovutgich; 15 - tuzsizlantirish bo'linmasi; 16 - aralashtiruvchi; 17 - tozalovchi sovutgich.
Buyuk Britaniyada atom elektrstansiyasining gazli sovutgichli reaktorlari bilan gazli sovutgichli bloklarning issiqlik konstruktsiyalari keng qo'llanilgan hamda AQSh, Fransiya va boshqa mamlakatlarda alohida bloklar qurilgan. Buyuk Britaniyada, o'tgan asrning 60-yillaridan boshlab, gazni sovutish qurilmasi bo'lgan tabiiy uranda ishlovchi uran-grafitli reaktor bo'lgan bir qator atom stansiyalari ishga tushirildi. Ularning prototipi umumiy quvvati 184 MVt bo'lgan “Calder- Hall” AESidir.
Har biri 23 MVt quvvatga ega bo'lgan ikkita turbine, to'rtta bug’ generatoridan iborat bo’lgan tortta reaktorli to’rtta to'rtta blokdan iborat. Reaktor karbonat angidrid bilan sovutiladi va uning tsurkulyatsiyasi yopiq konturda amalga oshadi. Gaz bosimi taxminan 0.7 MPa deb tanlangan, reaktorga kirishdagi harorat 135 ° C, chiqishda esa 336 ° C edi. Bug ' generatorida ikkita bosim hosil bo'ladi.
Konturdagi yuqori bosim 1,45 MPa, bug’ o’ta qizdirgichdagi bug’ning harorati 313 ° C ni tashkil qiladi; Konturdagi past bosim parametrlari 0.36 MPa va 185 ° C ga teng. Past va yuqori bosimli qabul qiluvchilarda bug ' barcha bug’ qozonidan birliklaridan olinadi. Turbinadan rejenerativ qizdirgchlarga otbor bug’ olinmayditanlovlar mavjud emas va ta’minot suvi va qo'shimcha suvni inert gazlardan tozalash vakuum deaeratorlarida amalga oshiriladi.
Atom elektrostantsiyasi asosan plutonyum ishlab chiqarishga mo'ljallangan (harbiy maqsadlar uchun), elektrenergiyasi bu erda qo’shimcha mahsulot hisoblanadi.Reaktorning issiqlik quvvati 180 MVt; Elektr generatorlar 46 MVtni ishlab chiqaradi, ulardan 7 MVt elektrenergiyani o’z ehtiyoji uchun ishlatadi. Shunday qilib, stansiyaning samaradorligi brutto FIKi 25,6% ni, netto FIKi - 21,6% ni tashkil etadi.
Buyuk Britaniyadagi Calder-Hall AES turidagi yana bir nechta elektr stantsiyalari qurildi. Ularning hammasi ikkita reaktor bilan loyihalashtirilgan. Avvalambor, har bir bunday elektrostantsiyaning umumiy elektr quvvati 275-300 MVt va undan keyin 500-550 MVtni tashkil etadi. Reaktorning issiqlik quvvati uning hajmini oshirib, issiqlik tashuvchining bosimini oshiradi va faol zonani yaxshilaydi.
Karbonat angidridning bosimi 2 MPa ga oshadi va oxirgi reaktorlarda reaktorning diametri 20-22 metrga etdi, bunday qurilmalar faqat payvandlash texnologiyasida sezilarli yaxshilanish natijasida yaratilishi mumkin. Shu bilan birga bug' parametrlari ham oshadi.Ushbu turdagi barcha reaktorlarda magniyli qotishma yonilg'i elementi qoplamasi sifatida ishlatiladi.Ushbu qoplama bilan reaktor chiqishidagi gaz harorati 400 - 420 ° C gacha oshirilishi mumkin.
Ikkita tsikl uchun bug’ning yuqori bosimi 4-5 MPa bosim ostida ishlab chiqarilishi mumkin. Haddan tashqari qizdirilgan bug’ning harorati 390 - 400 ° C gacha bo'lishi mumkin. Shu bilan birga, tarmoqning energiya samaradorligi taxminan brutto FIKI 30% ga etadi.
Chexoslovakiyada tabiiy urandan foydalanuvchi ishchi jismmi gaz bo’lgan reaktor atom elektr stantsiyani qurildi.Biroq, grafit o'rniga moderator sifatida og'ir suv tanlangan. Issiqlik tashuvchi sifatida korbonat anggidrid gazidan foydalanilgan uning bosimi 6 MPa ni tashkil etadi. AES ning umumiy quvvati 150 MVt.
Yonilg'i elementlarini qoplash uchun berilyum yoki zanglamaydigan po'latdan foydalanilsa va yoqilg'i sifatida boyitilgan uran dioksidi ishlatilsa, bu qoplamalar temperaturasini sezilarli darajada oshirib, o'ziga xos va umumiy reaktor quvvatini oshirishi mumkin, shuningdek, elektr stantsiyasining samaradorligini oshirishi mumkin.

21. 
    rasmda Yuqori haroratli gaz bilan sovutilgan reaktor (AQSh) bo’lgan AES qurilmasining soddalashtirilgan sxemasi ko'rsatilgan. Atom elektr stantsiyasining umumiy quvvati 2320 MVt. Atom elektrstantsiyasi ikkita blokdan iborat bo'lib har biri reaktorlardan tashkil topgan bo’lib, oltita bug' qozonlari va ikki quvvati 580 MVt bo’lgan turbine o’rnatilgan.
    

Reaktor, gaz generatori va gaz shamollatgichi keng tarqalgan steril beton konstruktsiyaga joylashtiriladi. Reaktorning faol zonasi tsilindrik kamerada markazida joylashtirilgan, bug’ qozoni va gaz shamollatkichi aktiv zonadan tashqari qismda joylashgan. Korpus ichki karbonli po'lat bilan qoplangan.Beton yuqori haroratdan himoya qilinishi uchun issiqlik izolyatsiyasi bilan qoplangan. Korpusni tashqi tomondan sovutish uchun quvurlar uning tashqi yuzasiga o'rnatiladi.
Temir-beton qoplamasining devorlari, qurilmaning normal ishlashida, shuningdek, yuzaga kelishi mumkin bo'lgan baxtsiz hodisalar yuzaga kelganda, ular biologik himoya bilan ta'minlanadi.
Reaktor boyitilgan uran toriy bilan ishlaydi, moderator sifatida grafit va issiqlik tashuvchi ishchi jism sifatda geliy moddasi ishlatiladi. Reaktor faol zonasi 73 qismga bo'linadi.Geliy faol zonaning kanallari orqali tarqatiladi, shunda har bir uchastkadan chiqishda uning harorati bir xil bo'ladi. Qoida, ishga tushirish va ishga tushirish vaqtida, gazli vanalar bilan amalga oshiriladi.
Issiqlik tashuvchi ishchi jism olti asosiy aylanish davrida aylanadi. Har bir konturda gaz shamollatkich quvurlar bilan o’rnatilgan. Gaz shamollatkichdan chiqishidagi gaz bosimi 4,8 MPa, reaktorga kirishdagi harorat 340 ° C, chiqishdagi harorat esa 760 ° C ni tashkil qiladi.

20. 
    rasm. Yuqori haroratli gaz bilan sovutilgan reaktorli blok sxemasi.
    

1.