N. X. Ermatov, N. M. Avlayarova, D. G’. Azizova, A. T. Mo’minov, M. X. Ashurov

I-bob. Gaz va gazkondensat konlarini ishga tushirishga tayyorlash 
1§. Gaz va gazkondensat konlari (uyumlari) tasnifi 
1.1. Tabiiy gazlarning tarkibi va klassifikatsiyasi 
Tabiiy yonuvchi gazlar yer qa‘rida alohida uyumlar shaklida uchrab, gaz 
konlarini tashkil etadi yoki neft uyumlari bilan birga uchraydi. Gazning bu turi 
yo‘ldosh gaz bo‘lib, neft bilan birga olinadi. 
Neft gazi C
n
H
2n+2
tarkibli to‘yingan uglevodorodlar aralashmasi hisoblanadi. 
Bularga metan, etan, propan, butan mansub. To‘yingan uglevodoroddagi metan 
miqdori 98% ni tashkil etadi. Goho gaz tarkibida og‘irroq uglevodorodlar 

pentan, 
geksan va geptanning bug‘lari ham uchraydi. Kamroq to‘yingan uglevodorodlar 
tarkibida shuningdek, karbonat angidrid gazi (CO
2
), azot (N
2
), ozroq miqdorda noyob 
gazlar (geliy, argon, neon), vodorod sulfidi (H
2
S) va shu kabi gazlar bo‘ladi. 
Tovar sifati bo‘yicha neft gazlari shartli ravishda quruq, yog‘i kam va yog‘li 
gazlarga bo‘linadi. Tarkibi 90% metan, 3-6% og‘ir uglevodorodlar, 1,5-3,0% 
karbonat kislotasidan iborat, zichligi havoga nisbatan 0,75 g/sm
3
. 
Yog‘i kam gaz tarkibi 73% gacha metan, 22% gacha yuqori uglevodorodlar, 
5% gacha karbonat kislotasidan iborat. Zichligi havoga nisbatan 0,9-1,0 g/sm
3
. 
Yog‘li gaz tarkibi 32-55% metan, 28-68% yuqori uglevodorodlardan iborat. 
Zichligi havoga nisbatan 1,15-1,4 g/sm
3
. 
Sof gaz konlari Gazli (bo‘r yotqiziqlarida), Gajak (yura davri ohaktoshlarida), 
Setalantepa (quyi bo‘r davri terrigen yotqiziqlarida), Rossiya Federatsiyasining 
Shebelinka (quyi perm yotqiziqlarida) va boshqa konlarda ochilgan. Bu konlarning 
gazi asosan metandan (93-94,8%) iborat.
Uglevodorod gazlari kuchli portlash xususiyatiga ega. Portlash paytidagi 
yoqish reaktsiyasi juda tez o‘tadi. Uglevodorod gazlarining juda oz miqdori ham 
havoda portlashi mumkin (havo bilan gaz shovqinli aralashma hosil qiladi). 
Portlashning eng past va eng yuqori chegaralari tegishlicha (% da) havo tarkibida 
metan uchun 5 va 15, propan uchun 2,4 va 9,5; og‘irroq uglevodorodlar bug‘lari 
uchun bunday miqdor yanada kam. Neft gazlari kimyo sanoatida va maishiy 
ehtiyojlar uchun juda qimmatli xom ashyo hisoblanadi. 

---

9 
Tabiiy gaz uglevodorodlarining C
n
H
2n+2
va uglevodorod bo'lmagan gazlar, 
azot - N
2
, is gazi - CO
2
, nordon gaz - H
2
S, argon - Ar, geliy - Ne ning fizik 
aralashmasidir. Tabiiy gaz tarkibida metan - CH
4
miqdori 85% va undan yuqori 
bo'ladi, uglevodorodlar molekulasida uglerod atomlari soni 
n
17-40 gacha yetishi 
mumkin. Metan (CH
4
), etan (C
2
H
6
) va etilen (C
2
H
4
) normal sharoitda (P=0,1 MPa 
va T=273 K ) real gaz hisoblanadi. Propan (C
3
H
8
), propilen (C
3
H
6
), izobutan (i-
C
4
H
10
), normal butan (n-C
4
H
10
), butilen (C
4
H
8
) lar atmosfera sharoitida bug‘ (gaz) 
holatida, yuqori bosimlarda esa suyuq holatda bo'ladi. Ular suyuq uglevodorod gazlar 
tarkibiga kiradi. Izopentan (i-C
5
H
12
) dan boshlab uglevodorodlar atmosfera sharoitida 
suyuq holatda bo'ladi. Ular benzin fraksiyalari tarkibiga kiradi. 18 va undan ortiq 
uglerod atom mavjud uglevodorodlar (C
18
H
38
) atmosfera sharoitida qattiq holatda 
bo'ladi. Tabiiy gazlar tarkibida 0,05 % dan yuqori miqdorda geliy bo‘lsa, u ham 
ajratib olinishi shart. Chunki geliy xalq xo‘jaligining juda ko‘p tarmoqlari uchun 
asosiy xom - ashyo sifatida ishlatiladi.
Quyidagi jadvalda quruq gaz, suyultirilgan gaz va gaz benzini tarkibi 
berilgan.
Quruq gaz, suyultirilgan gaz va gaz benzini tarkibi . 1.1–jadval.