Nadġr abdullayev

sözlər:  akva`rium,  ekzo`tika,  qramma`tika,  orna`ment,  dikto`r,  konstitu`siya, 
gigiye`na,  nota`rius,  uro`loq  və  s.;  c)  vurğusu  son  hecada  deyilən  sözlər: 
aqreqa`t, bomba`, vitami`n, qarnizo`n, dialo`q, kiloqra`m, mane`vr, sovka`, foye` 
və s.  
Vurğusu  söz  əvvəli  və  ortasında  gələn  sözlərə  şəkilçi  artırıldıqda 
vurğunun  yeri  sabit  qalır,  dəyişilmir.  Məs.;  a`riya  –  a`riyalar,  le`ksika  – 
le`ksikaya, o`pera-o`peranın, Am`erika-ame`rikalılar, dikta`tor-dikta`torluq və s. 
Vurğusu son hecaya  düşən sözlərə şəkilçi (və ya şəkilçilər ) artırıldıqda 
vurğu axırıncı hecanın üzərində  tələffüz olunur. Məsələn: memua`r-memuarla`r, 
vitami`n-vitaminlə`r, benzi`n-benzinsi`z və s. 
Alınma sözlərin  dilimizin fonetik sisteminə uyğun gəlməyən bəzi spesifik 
cəhətləri  (sözlərdə  saitlərin  və  samitlərin  yanaşı  işlənməsi,  çoxhecalılıq,  heca  
vurğusunun  qeyri-sabitliyi  və  s.)  onların  yazılış  və  tələffüzünü  çətinləşdirir.  Bu 

 
162 
səbəbdən  nitqdə  bir    sıra  orfoepik  və  orfoqrafik  qüsurlara  yol  verilir.  Həmin 
qüsurları aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar. 
1.  Kitab tələffüzü ilə bağlı qüsurlar: orfoepiyası orfoqrafiyasından fərqli 
olan  sözlər  yazıldığı  kimi  tələffüz  edilir.  Məsələn,  morfologiya  (marfalogiya), 
poeziya  (paeziya),  postament  (pastament),  fonetika  (fanetika),  Odessa  (Adessa), 
akkordeon (akardiyon), qrammatika (qramatika) və s.  
2.  Sözlər  yerli dialektə  və  ya  adi  danışıq dilinə uyğun şəkildə yazılır və 
deyilir.  Məsələn;  oxtiyabr  (oktyabr),  Ukranya  (Ukrayna),  kərtof  (kartof),  işkaf 
(şkaf), qruppa (qrup), qosmos (kosmos), irezin (rezin), birqədir (briqadir) və s.  
3.  Bu  qrupa  aid  edilən  qüsurların  digər  qismi  heca  vurğusunun  düzgün 
deyilməməsi  ilə  bağlıdır.  Bu  özünü  iki  şəkildə  göstərir:  a)  vurğunu  sonrakı 
hecadan  əvvəlki  heca  üzərinə  keçirilməsi.  Məsələn,  fone`m,  morfe`m,  reji`m, 
pedaq`qoq  əvəzinə  fo`nem,  re`jim,  pedaqoq,    mo`rfem  deyilməsi;  b)  əksinə, 
əvvəlki  hecadakı  vurğunun  sonrakı  heca  üzərinə  keçirilməsi.  Məsələn;  ka`fedra, 
o`pera,  o`rden,  fi`zika,  fi`rma,  li`rika  o`fis,  meta`fora,  si`ntez  əvəzinə  kafe`dra 
ope`ra,  orde`n,  fizi`ka,  firma`,  liri`ka,  ofi`s,  metafo`ra,  sinte`z  kimi  tələffüz 
olunması.  
Alınma  sözlərin  tələffüzündə  (eləcə  də  yazılışında)  qüsurlara  yol 
verilməsi    nitqə  ümumi  bir  pozğunluq  gətirir,  onun    məzmunu    itir  və  ya  çətin 
anlaşılır, təsir gücü azalır. Qüsurlu tələffüz  yazıya da öz mənfi təsirini göstərir. 
Yazılı  işlərdə  alınmaların  nöqsanlı  deyilişindən  irəli  gələn    orfoqrafik  səhvlərə 
tez-tez  təsadüf  etmək  mümkündür.  Yazıdakı  bu    qüsurları  aradan  qaldırmaqdan 
ötrü, birinci  növbədə alınma söz və terminlərin nitqdə düzgün  deyilməsinə nail 
olmaq  lazımdır.  Bunun  üçün  yararlı    sayılan  vasitələrdən  biri  alınma  sözlərin 
düzgün yazılış və  tələffüz şəklini  göstərən sorğu kitabları, sözlüklər, lüğətlərdir. 
Bu  cür  vəsaitin    olmaması  nəticəsidir  ki,  danışanlar  çox  zaman  nə  cür  tələffüz 
etməyin düzgün  olduğuunu müəyyənləşdirməkdə çətinlik çəkirlər. Eyni  çətinlik 
alınma sözlərin yazılışında da özünü göstərir. Belə bir ehtiyac nəzərə alınaraq bu 
sətirlərin müəllifi  tərəfindən alınma sözlərin yığcam orfoepik  lüğəti tərtib  olun-
muşdur.  Oraya  nisbətən  çox  işlənən,  həm  də  yazılış  və  tələffüzündə  müəyyən 

 
163 
çətinliklərin  qarşıya  çıxa  bilməsi  ehtimal  olunan  sözlər,  terminlər,  coğrafi  yer 
adları,  məşhur  şəxsiyyətlərin  adları  və  s.  salınmışdır  (Bax:  Azərbaycan  dilinin 
müxtəsər orfoepiya lüğəti. Bakı, 2013). Lakin bu, nitq mədəniyyətinə yiyələnmək 
baxımından  kifayətləndirici  deyildi.  Dilimizin  orfoepiyası  ilə  bağlı  ciddi 
tədqiqatlar  aparılmalı,  düzgün  tələffüz  normalarını  əks  etdirən  monoqrafiyalar, 
populyar əsərlər, vəsaitlər, sözlüklər, lüğətlər, sorğu kitabçaları və s. nəşr olunub 
bu dildə danışanların istifadəsinə verilməlidir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
164 
VI  F Ə S Ġ L 
 
NĠTQĠN ÜSLUBLARI 
 
Mədəni nitqə yiyələnmək üçün dilin yalnız leksik-qrammatik normalarını 
gözləmək kifayət etmir. Bunun üçün nitq üslubi cəhətdən də düzgün qurulmalıdır. 
Yəni danışarkən  elə sözlər seçilməli, cümlələr  elə  qurulmalıdır  ki, fikir  dəqiq və 
aydın ifadə oluna bilsin. Danışan və ya yazan işlətdiyi hər bir sözün əhəmiyyətini, 
onun  nəzərdə  tutulan  fikrin  ifadəsi  üçün  nə  dərəcədə  yararlı,  dəqiq    olmasını 
nəzərə  almalıdır.  Həm  danışıq,  həm  də  yazıda  hər  hansı  bir  söz  öz  həqiqi 
mənasından  başqa,  digər  mənalarda  da  işlənilir.  Mənadan  doğan  forma  rənga-
rəngliyi  dilin  üslubi  imkanları  əsasında  yaranır  ki,  bütün  bunlar  dilin  üslubiyyat 
bəhsində öyrənilir (2, 204). 
Natiq  Azərbaycan  dilinin  fonetik,  leksik  və  qrammatik  imkanlarını  həm 
nəzəri,  həm  də  praktik  cəhətdən  öyrənməli,  nitqin  dəqiqliyi,  yığcamlığı,  ahəng-
darlığı,  bədiiliyi  üçün  üslubi  imkanlardan  yerində,  ünsiyyətin  tələblərinə  uyğun 
istifadə  etməyi,  ədəbi  dilimizin  ifadə  vasitələrindən  konkret  şəraitlə  bağlı  yarar-
lanmağı bacarmalıdır. 
Nitq üslubu danışanın (eləcə də yazanın) dil vasitələrindən, onun fonetik, 
leksik və qrammatik imkanlarından məqsəd və məqama uyğun istifadə edə bilmə 
tərzidir,  sistemidir.  Bu  istifadə  bir  sıra  amillərlə,  şərtlərlə  (ünsiyyətin  şəraiti, 
məqsədi,  müsahibin  marağı,  anlama  səviyyəsi  və  s.)  bağlı  olur  və  müxtəlif 
formalar kəsb edir. Bir halda danışan qarşısına müsahibindən nəyisə öyrənmək və 
ya ona hər hansı əşya, hadisə barədəsə məlumat vermək, başqa bir halda təbiət və 
cəmiyyətdəki  hadisələr,  qanunauyğunluqlarla  bağlı  biliklərini  şərh  etmək,  digər 
bir məqamda əşya və hadisənin  təsvirində müsahibin hisslərinə, duyğularına təsir 
göstərmək  və  sair  məqsədlər  qoyur.  Üslub  fərdidir,  danışanların  hər  birinin 
özünəməxsus nitq üslubu vardır. 
Dil  vahidlərinin  üslubi  keyfiyyətləri  müxtəlifdir.  Bu  keyfiyyətlər  dilin 
fonetikası, leksikası və qrammatikasının imkanları sayəsində yaranır, nitqə üslubi 

 
165 
çalarlıq gətirir, onu səlis, çevik, mənalı və kəsərli edir, estetik təsir gücünü artırır. 
Dil  vahidlərinin  üslubi  imkanlarından  danışarkən  prof.Ə.Dəmirçizadə  yazır: 
“Üslub dedikdə biz sözlərin, ifadələrin, qrammatik  vasitələrin və fonetik imkan-
ların  məqsədəuyğunluq əsasında seçilmiş vahidlər  sistemini başa düşürük” (18, 
32). “Nitq mədəniyyəti və üslubiyyatın əsasları” kitabında dil vahidlərinin üslubi  
imkanları eyni mövqedən qiymətləndirilir (37). 
Fonetik,  leksik,  morfoloji,  sintaktik  normalar  ədəbi  dilin  strukturu  ilə 
bağlı  olub  nitqin  düzgünlüyünü  təmin  edirsə,  üslub  normaları  leksik-qrammatik 
normaların  bir  növ  törəməsi  olub  nitqin  gözəlliyini,  ifadəliliyini,  dəqiqliyini 
artırmaqla ünsiyyəti asanlaşdırır, onun təsirli, cəlbedici olmasını, danışan,  oxuyan 
və  dinləyənin  ən  incə  məqamları,  mətləbləri  ifadə  və  dərk  edə  bilməsini  təmin 
edir. 
                          
                           FONETĠKANIN ÜSLUBI ĠMKANLARI 
 
Fonetik vasitələr nitq prosesində işlənmə yerinə, məqamına görə müəyyən 
üslubi  mahiyyət  kəsb  edir  ki,  onlardan  ən  başlıcası  ahəngdarlıqdır.  Ahəngdarlıq 
nitqin  səlisliyi,  gözəlliyi,  onun  dinləyənə  xoş  təsir  bağışlamasıdır.  Dilimiz  öz 
təbiətinə,  səslənməsinə  görə  ahəngdar  dillərdən  biridir.  Bu  ahəngdarlığı  yaradan 
bir  sıra  vasitələr,  xüsusiyyətlər  vardır  ki,  onlardan  ən  başlıcası  lüğət  tərkibinə 
daxil  olan  sözlərin  özünəməxsus  strukturudur,  başqa  sözlə,  səsdüzümüdür. 
Məlumdur  ki,  saitlər  tonun,  samitlər  küyün  iştirakı  ilə  yaranır.  Saitlər  samitlərlə 
müqayisədə  daha  ahəngdardır.  Samitlərdən  sonorlar  sədalı  olduğu  üçün  saitlərə 
yaxındır.  Bunlar  nitqdə  avazlı,  müsiqili  səslər  hesab  olunur.  Sait  və  samitlərin 
sözlərdəki  ahəngdar  düzümü  tələffüzdə  asanlığı,  səlisliyi  təmin  edir,  harmoniya 
yaradır. Dilimizdəki təkhecalı, eləcə də çoxhecalı sözlərin müəyyən bir qismi son 
hecadakı səsə görə həmqafiyə olur. Məsələn: 
Təkhecalı sözlər: Aş, baş, daş, yaş, qaş; al, əl, val, lal, qol, sel, bel; nar, 
qar, tar, tər, tor; qaz, az, yaz, taz, toz, tez, bez, göz, söz və s. 

 
166 
Çoxhecalı  sözlər:  dəniz,  əkiz,  bəniz,  bəyaz,  Araz;  oğlan,  aslan,  tərlan, 
mehman; halal, maral, mahal, kamal və s. 
Bəzən söz birləşmələrinin tərəfləri də eyni səslə başlayıb həmahəng olur. 
Məsələn:  taxıllı  tarlalar,  yamyaĢıl  yamaclar,  sapsarı  salxımlar,  dərin-dərin 
dərələr,  ağır-ağır  addımlar,  ağıllı  adamlar,  Ģəkərdən  Ģirin,  incədən  incə, 
günlərin bir günündə və s. 
Ədəbi tələffüzdə özünü göstərən bir sıra fonetik dəyişmələr: bəzi alınma 
sözlərdə  saitlərin  uzun  tələffüzü  (məmur,  elan,  əla  və  s.),  ədəbi  dil  baxımından 
məqbul sayılan səsdəyişmələri (vətəndən-vətənnən, şənbə-şəmbə, başlayır-başlıyır 
və  s.),  səsartımı  (ailə-ayilə,  şair-şayir,  şer-şeyir  və  s.),  tələffüzdə  ağırlıq  yaradan  
fonemin ixtisar olunması (səsdüşümü) (dost köməyi – dos köməyi, güzəşt etmək–
güzəş  etmək  və  s.),  dilimizə  məxsus  sözlərdə  iki  saitin,  iki  və  üç  samitin  söz 
daxilində  yanaşı işlənə bilməməsi, çoxhecalı sözlərin sonunda cingiltili samitlərin 
karlaşaraq  tələffüz  olunması  (uşaq  bağçası-uşax  baxçası,  kənd  həkimi-kənt 
həkimi,  tüfəng  səsi-tüfənk  səsi  və  s.),  kar  samitlərin  cingiltiləşərək  deyilməsi 
(hətta-hətda,  dəftər-dəfdər,  bitki-bitgi,  təşəkkür-təşəkgür  və  s.),  həmcins  üzvlü 
nəqli  cümlələrdə  şəkilçilərin  və  hissəciklərin  ixtisarı,  tabesiz  mürəkkəb 
cümlələrdə axırıncı xəbərin ixtisarı (məs.; gül gülü çağırır, bülbül bülbülü), ahəng 
qanunu,    vurğu  və  s.  fonetik  faktorlar  nitqdə  ahəngdarlığı    yaradır.  İntonasiya, 
fasilə, vurğu, temp, tembr  və s. də nitqdə ahəngdarlığı, ritm və bölgüləri yaradan 
vasitələrdir.  Bunlar  nitqin  təsirini  artırır,  onu  daha  ifadəli,  emosional  edir.  Belə 
nitq  müsiqi  kimi  səslənir.  Bu  cür  ahəngdarlıq    yaradan  vasitələrdən  biri  də 
alliterasiyadır. Alliterasiya ifadəni, cümləni təşkil edən sözlərin əvvəlində və ya 
ortasında  eyni,  yaxud  yaxın  samitlərin  işlənməsidir.  Bu  cür  səs  düzümünün 
yaratdığı  musiqi,  ahəng  söz  birləşmələri,  atalar  sözləri,  frazeoloji  vahidlərin 
deyilişində özünü daha çox göstərir, başqa sözlə, həmin ifadələrin, bədii mətnlərin 
yaranmasında da eyni səslərin təkrarından əmələ gələn fonetik hadisənin mühüm 
rolu  olur.  Məsələn,    Sən  ağa,  mən  ağa,  inəkləri  kim  sağa;  Gedər  bağlar  qorası, 
qalar  üzlər  qarası;  Uma-uma  döndüm  muma;  Qalan  yerə  qar  yağar;  Qaz  vur 
qazan doldur; Su sənəyi suda sınar və s.  

 
167 
Səslərin,  kəlmələrin  uyğunluğunun  nitqin,  şeirin,  gözəl  səslənməsindəki 
rolundan  bəhs  edərkən  fransız  şairi,  ədəbiyyat  nəzəriyyəçisi  Bualo  “Poeziya 
sənəti” adlı kitabında yazırdı: “Ahəngdar kəlmələrin münasib uyğunluğunu yarat 
ki,  şeir  bütövlükdə  gözəl  səslənsin;  unutma  ki,  samitlərin  kobud  səslənməsi  və 
nahamar  düzülüşü  ikrah  hissinə  səbəb  olur.  Şeirdəki  fikir  oldu,  söz  gözəlliyi 
olmadı,  sözlər  və  səslər    qulağı  dəldi,  belə  şeiri  heç  kəs  oxumaz  və  dinləmək 
istəməz”.  
Alliterasiya  bir  poetik  üslubi  priyom  kimi  klassik,  eləcə  də  çağdaş 
poeziyamızda  çox  geniş  yayılmışdır.  Məsələn,  Səyavuş  Məmmədzadənin  bir 
şeirindən aşağıdakı parçanı nümunə kimi göstərək. 
 
Qatar gedir, qaranlığı yara-yara, 
Qatar gedir yollarını yora-yora, 
Qatar gedir, köhlən qatar, qatır qatar, 
Qaranlığı qabağına qatır qatar. 
Qatar qaçır, qatar uçur, alov saçır, 
Gələcəyin toranında yollar açıq. 
O qatarda biz gedirik, 
Az gedirik, üz gedirik, 
Dərə-təpə, düz gedirik. 
 
Bu  şeirin  məzmunu  məlumdur,  amma  oxucunu  cəlb  eləyən  həm  də 
şeirdəki  alliterasiyadır,  eyni  samit  səslərin  –  daha  çox  q  səsinin  sanki  qatarın 
gedişinə uyğun  bir-birini təqib etməsi, nizamla işlədilməsidir. 
Eyni  sözün  təkrarı  (eləcə  sə  sinonimlərin  işlədilməsi)  nitqdə,  xüsusən 
bədii  əsərlərdə,  şeirdə  ahəngdarlığı  yaradan  vasitə  olur.  Bunu  müşahidə  etmək 
üçün S.Məmmədzadənin şeirindən başqa bir parçanı nəzərdən keçirək: 
 
Şuşanı qar gördüm, qar gördüm, 
Elimi var gördüm, var gördüm. 

 
168 
Səslədim ötən günləri, 
Daşları kar gördüm, kar gördüm. 
Bağları dağ gördüm, dağ gördüm,  
Həmişə sağ gördüm, sağ gördüm. 
Bir bulaq aynasında 
Saçımı ağ gördüm, ağ gördüm. 
 
Səslərin, sözlərin təkrarından yaranan ahəngdarlıq, ritm bu şeir parçasında 
öz  musiqisini,  nəğməsini  də  oxucuya  diqtə  edir.  Səslərin  yaratdığı  ahəngdarlıq 
təkcə  şeirlərdə  deyil,  nəsr  üslubunda  yazılan  mətnlərdə  də  özünü  göstərir.  Nəsr 
əsərlərində  eyni  və  ya  yaxın  səslərin  sözlərin  əvvəlində  və  ya  ortasında  ardıcıl 
düzümü  üslubi  effekt  yaradır.  Aşağıdakı  parçada  Ģ  samitinin  alliterasiyası 
dediklərimizə nümunə ola bilər:  
“Sona  şamı  yandırdı.  Şamın  işığı  foroşəklin  üstünə  düşdü  və  Gülağanın 
gözləri o şam işığında işıldadı” (Elçin). 
Yaxud, m, n səslərinin yaratdığı ahəngdarlıq: “Indi mən nə edim, Qəmər? 
Axı  sən  mənim  sirdaşım,  dar  günümdə  harayım  idin.  Sən  məni  çox  dardan 
çıxarmısan. Sən mənim ürəyimdən keçənləri balaca bir işarədən başa düşürdün” 
(İ.Şıxlı).  
Hər  iki  nümunədə  səs  düzümündən  məharətlə  istifadə  edilərək  ifadəlilik, 
ahəngdarlıq  yaradılmışdır.  
Natiq nitqdə ahəngdarlığı yaradan vasitələr, xüsusən ədəbi tələffüz haqda 
geniş linqvistik məlumata malik olmalı, həmin bilikləri öz nitq praktikasına tətbiq 
edə bilməlidir. 
Leksikanın  üslubi  imkanları.  Sinonim  vasitələr.  Danışıq  zamanı  üslubi 
effekt və səlislik yaratmaq, lüzumsuz təkrarlara yol verməmək, fikin daha təsirli, 
ifadəli və dəqiq ifadə edilməsi məqsədilə rəngarəng sinonimlərdən istifadə olunur 
ki,  onlar    nitqin  təsir    gücünü  artırır,  emosionallıq  və  ekspressivlik    yaradır  ki,  
onlar  incə  məqamları  ifadə  etmək  üçün    geniş  və  rəngarəng  üslubi  imkanlara 
malikdir. Danışan fikir və hisslərini daha  dəqiq ifadə etmək üçün sinonim cərgə-

 
169 
yə  məxsus  lazımi    sözü  yerli-yerində  elə  işlədir  ki,  bu,  nitqdə  dəqiqliyi  yaradır, 
eyni  zamanda  ahəngdarlıq  təmin  edir.    Bu  baxımdan  Ulu öndər  H.Əliyevin nitqi 
təsirli  və  zəngin  olmuşdur.  Onun  dilində  həyəcan-narahatlıq,  arzu-istək,  kömək-
qayğı-mənəvi  dayaq,  bilikli-savadlı,  hörmət-ehtiram-minnətdarlıq,  fikir-duyğu-
istək  və  s.  kimi  ifadələrə,  sinonimlərə  tez-tez  rast  gəlmək  mümkündür  ki,  bu  da 
onun dilinin leksik cəhətdən zəngin olduğunu göstərir.  
Leksik  vasitələrdən,  o  cümlədən  sinonimlərdən  istifadə  şifahi  nitqə  bir 
növ yaradıcı xarakter verir. Natiqlər, müəllimlər və başqaları hərə öz bacarığı, nitq 
tutumu  və  lüğət  ehtiyatının  səviyyəsi  dairəsində  sinonimlər    işlətməyə  çalışırlar. 
Sinonimlər  vasitəsilə  yaranan  rəngarənglik  nitqi  maraqlı  edir,  dinləyicilər  belə 
danışıq  tərzini  rəğbətlə  qarşılayırlar.  Dilimizin  leksikası  sinonimlik    baxımından 
olduqca  zəngindir:  qoçaq, igid, cəsur, qorxmaz, qəhrəman;  güc, qüvvə, taqət;  el, 
vətən, diyar, yurd, oba, ocaq; keçid, aşırım; dünya, aləm, cahan, kainat; üz, sifət, 
bəniz, camal, surət; xoşbəxtlik, səadət;  iftixar, qürur; söz, deyim; gələcək, istiq-
bal; ayrılıq, hicran; incə, zərif, nəfis, lətif; tək, tənha; od, atəş; səs, səda, avaz və s. 
Nümunələrdən göründüyü kimi, sinonim cərgələri əmələ gətirən kompo-
nentlərin  hər  biri  öz  semantik  dairəsinə  görə  digərlərindən  fərqləndiyi  üçün 
mənaca tam üst-üstə düşmür. Onların hər biri həmin cərgədəki əsas sözü müəyyən 
cəhətdən aydınlaşdırır, dəqiqləşdirir. 
Nitqdə sinonimlərdən aşağıdakı məqsədlərlə istifadə olunur: 
a)  nəzərdə  tutulmuş  fikrin  daha  təsirli,  emosional,    dəqiq  və  incə  məna 
çalarında dinləyiciyə çatdırılması; 
            b)məzmundan  asılı  olaraq  müəyyən  məna  koloriti  (məsələn,  komiklik, 
liriklik və s.) yaratmaq; 
c)  nitqin  etik  normalarını  gözləmək,  dil  vahidlərindən  ictimai  nəzakət 
qaydalarına  uyğun  istifadə  etmək,  kobud,  qaba,  eyibli  sözlərin  (vulqarizmlərin) 
işlənməsinə yol verməmək; 
             ç) nitqdə lüzumsuz təkrarlardan qaçmaq. 
Sinonimlərdən  istifadə,  hər  şeydən  əvvəl,  sözlərin  yersiz  təkrarından 
yaranan  nitq  qüsurunun  (məsələn,  yazıçı-yazıçıdır.  Bu  qədər  özbaşınalıqdan 

 
170 
təkbaşına baş çıxarmaq olmaz; Qısa hazırlıq tam şəkildə hazırdır; İşin sonunda iş 
sona  çatdı;  Qiymətlə  qiymətləndirildi,  döyüşlərdə  döyüşmək,  yazı  yazmaq, 
geyimləri  geymək,    yeni  bir  yenilik,  nüfuzdan    düşmüş  nüfuz,  xəbərdən  xəbəri 
yoxdur,  layihəni  həyata  keçirmək  üçün  layihə  hazırlamaq,  atəşkəsi  kəsmək  və  s. 
kimi)  qarşısını  alır.  Bəzən  dil    kasıblığı,  söz  ehtiyatının  məhdudluğu  üzündən 
danışan, eləcə də  yazan eyni sözü, ifadəni (məsələn, deyir, deyir ki, demək, deyə, 
xüsusilə,  təbii  ki  və  s.)  cümlələrdə    təkrarlayır  ki,  bu  da  nitqin  ağırlaşmasına, 
təsirinin azalmasına səbəb olur. Belə halda sözün  sinonimlərindən istifadə edilsə 
(məsələn;  deyir,  söyləyir,  bildirir,  açıqlayır,  göstərir,  qeyd  edir,  buyurur,  bəyan 
edir və s.), nitq daha yaxşı səslənər və aydın dərk olunar. 
Sinonim  vasitələrdən  istifadə  natiqlik  sənətində  xüsusi  əhəmiyyət  kəsb 
edir.  Müşahidələr  göstərir  ki,    kifayət  qədər  söz  ehtiyatına  malik  olan,  sözləri 
yerindən  işlətməyi  bacaran  şəxsin  nitqi  aydın,  cazibədar  və  təsirli  olur.  Dilin 
sinonimik  imkanları,  üslubi  funksiyalarını  yaxşı  mənimsəyən  natiq  nəzərdə  tut-
duğu  fikri  dinləyiciyə  çatdırmaq  üçün  söz  seçməkdə  çətinlik  çəkmir,  zəngin, 
emosional və ekspressiv ifadə vasitələrindən bacarıqla istifadə edə bilir ki, bu da 
nitqin təsir gücünü artırır. 
Natiq  öz  danışığında  (eləcə  də  yazısında)  leksik  sinonimlərlə  yanaşı, 
sinonim  frazeoloji  vahidlərdən  də  istifadə  etməyi  bacarmalıdır.  Məsələn:  dili 
dolaşmaq  –  dili  topuq  vurmaq,  gözə  gəlmək  –  göz  dəymək,  evinə  od  vurmaq  –
külünü  göyə  sovurmaq,  rəhmətə  getmək  –  dünyasını  dəyişmək,  ürək-göbəyi 
düşmək – bağrı yarılmaq, başını itirmək – çaş-baş düşmək, hörmətdən düşmək –
nüfuzunu  itirmək  və  s.  sinonim  frazeoloji  vahidlər  nitqin  emosionallığını,  təsir 
gücünü, ifadəliliyini artırır, onun xəlqiliyini təmin edir. 
Antonim  sözlər.  Nitq  prosesində  təzadlı,  ziddiyyətli  hadisə  və  əşyaları 
qabarıq,  obrazlı  bir  şəkildə  təsvir  etmək,  qiymətləndirmək,  nəzərə  çarpdırmaq 
məqsədilə  antonimlərdən  istifadə  olunur.  Bədii  təsvir  vasitəsi  kimi  antonimlər 
nitqdə  lakoniklik,  konkretlik,  obrazlılıq  yaradır.  Antonimlərdən  dilin  bütün 
üslublarında  istifadə  olunsa  da,  onlar  üslubi  vasitə  kimi  bədii  ədəbiyyatda, 
poeziyada daha geniş şəkildə işlədilir: 

 
171 
Mən yaşıd qardaşam qocayla, gənclə, 
Sirli bir aləməm bütün aləmdə. 
Nifrət məhəbbətlə, sevinc kədərlə, 
Baş-başa uyuyur mənim sinəmdə. 
                                                    N.Xəzri 
 
Bu parçada lirik qəhrəmanın dünyaya, insanlara münasibəti, ümumiyyətlə, 
bədii portreti qoca-gənc, nifrət-məhəbbət, sevinc-kədər kimi  antonimlərlə qabarıq 
şəkildə nəzərə çatdırılır. 
Antonim  sözlərdən  əşya  və  hadisələrin  qarşılaşdırılması,  müqayisə  yolu 
ilə  təzadlı  lövhələrin  yaradılması  məqsədilə  istifadə  olunur.  Bu  baxımdan 
aşağıdakı nümunələrə diqqət edək:  
 
Sən mənim qəribə qismətim, payım, 
Gecələr gündüzüm, gündüzlər ayım. 
Güneydə-quzeyim, qışda yazımsan, 
Sən mənim həmişə əlçatmazımsan. 
                                                B.Vahabzadə 
 
Mən bir xarabalıqla bir gülüstanın, 
Mən xəzanla baharın, qocayla gəncin, 
Mən ölümlə həyatın, qəmlə sevincin 
Arasında qurulmuş böyük bir körpüyəm. 
                                                  M.Müşfiq 
       
Burada  gecə-gündüz,  güney-quzey,  qış-yaz,  xarabalıq-gülüstan,  xəzan-
bahar,  qoca-gənc,  ölüm-həyat,  qəm-sevinc  kimi  antonimlərlə  təzadlı  lövhələr 
yaradılmışdır.                           
Natiqlik  təcrübəsində  danışan  bəhs  etdiyi  əşya  və  hadisələrin  kəmiyyət, 
keyfiyyət,  zaman  və  məkan  məzmunlarının  əks  və  ziddiyyətli  cəhətlərini  ifadə 

 
172 
edərkən daha uyarlı və təsirli antonim sözlərdən istifadə etməyi bacarmalıdır. Bu 
məqsədlə  antonimlər  məntiqi  vurğu  ilə,  nəzərə  çarpacaq  bir  tərzdə  tələffüz 
olunmalıdır.  
Obrazlılıq yaradan, fikri, mətləbi məntiqi çalarlarla diqqətə çatdıran ifadə 
vasitələri kimi nitq mədəniyyətində, natiqlik sənətində frazeologizmlərin – idiom, 
ibarə, hikmətli söz, atalar sözü, zərbi-məsəl, metafora, metonimiya, sinekdoxa və 
sairənin də rolu böyükdür. 
Frazeoloji  birləşmələr.  Nitqin  emosionallığını,  obrazlılıq  və  ifadəliliyini 
yaradan  ən  təsirli  vasitələrdən  biri  frazeoloji  birləşmələrdir.  Məcazi  məna  kəsb 
edən  bu  birləşmələrin  nitqdə  yaratdığı  canlılıq,  obrazlılıq  onların  qarşılığı  olan 
leksik  sinonimlərdən    qat-qat  qüvvətlidir.  Müqayisə  edək:  danışmaq-söz  açmaq; 
doğulmaq-dünyaya  gəlmək;  ölmək-dünyasını  dəyişmək;  incimək-üz  çevirmək; 
çaşmaq-özünü  itirmək;  gedib-gəlmək-ayaq  döymək;  yoxlamaq-ağzını  aramaq; 
tutulmaq-ələ keçmək; yaşamaq-ömür sürmək; dirçəlmək-baş qaldırmaq və s.  
Dilimizdə  frazeoloji birləşmələr forma və məzmunca olduqca zəngindir. 
Danışıq  prosesində  onlardan  bütövlükdə  nitqi  qüvvətləndirmək,  məna 
rəngarəngliyi  və  ifadəlilik  yaratmaq  məqsədilə  tez-tez    istifadə  olunur.  Məsələn, 
ağzına  dil  atmaq,  canını  boğazına  yığmaq,  kirpiyi  ilə  od  götürmək,  Çin  səddi 
qoymaq, qayğı göstərmək, milləti satmaq, aranı qarışdırmaq, danışıqları pozmaq, 
quşu  gözündən  vurmaq,  quşu  quş  ilə  tutmaq,  toydan  sonra  nağara,  qabağına 
kötük itələmək və s.  
Dinləyici ilə təmasda olan natiq (müəllim)  öz nitqinin, danışığının digər 
cəhətlərilə  yanaşı,  məcazi  söz  və  ifadələrlə  zəngin  olması  qayğısına  da  qalmalı, 
dilimizin  ayrı-ayrı  funksional  üslublarına  –  bədii,  ictimai-siyasi,  publisistik, 
məişət, adi danışıq üslublarına aid  frazeoloji birləşmələri məqsədəuyğun şəkildə 
işlətməyi  bacarmalıdır.Bu  birləşmələr  nə  qədər  yerli-yerində  işlədilsə,  nitq  bir  o 
qədər  zəngin,  əlvan  və  rəngarəng  olar.  Ulu  öndərimiz  Heydər  Əlıiyevin  nitqi  bu 
baxımdan  nümunəvi  idi.  “Ümumiyyətlə,  Heydər  Əliyevin  nitqlərində,  çıxışla-
rında,  məruzələrində  çox  az  cümlə  tapmaq  olar  ki,  orada  frazeoloji  vahidlər 
işlənməmiş olsun” (32, 103). 

 
173 
Söz ustaları nitqlərində dilin bu ifadəlilik vasitəsinin sinonim cərgəsindən 
də  istifadə  edirlər.  Məsələn;  Onlar  bu  yolda  böyük  əziyyətlər  çəkmiş,  gecəni-
gündüzə qataraq işləmiş, alın təri axıtmış, əllərindən gələni əsirgəməmişlər:  Bu 
tipli  cümlələrdə  və  ya  mətnlərdə  sinonim  cərgəni  təşkil  edən  frazeoloji  vahidlər 
bir-birini  tamamlayır, nitqdə ifadəlilik, aydınlıq və bütövlük yaradır.