Nadġr abdullayev

 
 
 
 
 

 
119 
V  F Ə S Ġ L 
ƏDƏBĠ DĠL, ONUN NORMALARI 
 
Nitq  mədəniyyətinin  nəzəri  əsaslarından  danışılarkən,  adətən,  ədəbi  dilin 
normaları öz plana çıxır. Dildə (eləcə də nitqdə) norma tənzimləyici, nizamlayıcı 
funksiyanı  yerinə  yetirir.  Nisbi  sabitliyi  yaradır.  Ədəbi  dilin  normaları  mütləq 
deyil, dəyişkəndir, müəyyən tarixi şəraitdən asılı olaraq bu və ya digər  dərəcədə 
dəyişikliyə uğrayır. Bu hal dilin orfoqrafik və leksik normalarında daha çox özünü 
göstərir.  Orfoqrafiya  qaydalarında  dəfələrlə  edilən  dəyişikliklər,  onlarla  sözün 
yeni  qaydalara  uyğun  yazılması,  eləcə  də  dilin  lüğət  tərkibində  bir  sıra  sözlərin 
ünsiyyətdən  çıxması,  yeni  sözlərin  dilə  gəlməsi  halları  bu  dəyişikliyə, 
yeniləşməyə sübutdur. 
Ədəbi  dilin  normaları  kütləvi  xarakterdədir.  Yəni    hamı  tərəfindən 
anlaşılan, hamının dil ünsiyyəti üçün yararlıdır. “Ədəbi dilin normalaşdırılması o 
deməkdir ki,  onun lüğət tərkibi ümumxalq dilinin zəngin söz xəzinəsindən seçilir, 
ayrılır,  sözlərin  mənası  və  işlənmə  məqamları,  tələffüz  tərzi  və  yazılış  qaydası 
müəyyən  prinsiplərə  tabe  edilir,  sözdüzəltmə  ümumi  ənənəvi  qaydada  aparılır, 
ədəbi dil dialektlərə, loru dilə, jarqonlara qarşı qoyulur” (12, 104). 
Ədəbi  dilin  normalarını    pozanlar  ictimaiyyət  tərəfindən  məzəmmət 
olunurlar. Fransa, Latviya və digər inkişaf etmiş ölkələrdə dil qanunlarını pozanlar 
hətta  cəzalandırılır.  Məhz  bu  normaların  sayəsində  nitqin  bütün  şəraitində  - 
məişətdə,  istehsalatda,  ictimai-siyasi  mühitdə,  təhsildə  və  s.  yerlərdə  dil  özünün 
müxtəlif ünsiyyət fəaliyyətini lazımi səviyyədə yerinə yetirə bilir. 
Ədəbi  dilin  normaları  onun  bütün  səviyyəsini  əhatə  edir:  fonetik 
normalar,  leksik  normalar,  qrammatik  normalar,  orfoqrafik  normalar,  orfoepik 
normalar,  üslub  normaları.  Bu  normalardan,  xüsusilə  dilin  leksik  vahidlərindən 
yerində,  məqamında  məqsədəuyğun  istifadə  edildikdə  mədəni  nitqə  nail  olmaq 
mümkündür. 
“Danışan  və  yazan  şəxs  öz  fikirlərinin  ifadəsində  dil  vasitələrindən 
məqsədəuyğun  ifadə  edirsə,  onun  nitqi  aydın,  dəqiq,  məntiqi,  təsirli,  zəngin, 

 
120 
düzgün  olacaqdır.  Nitq  fəaliyyətində  dil  normalarının  və  məqsədəuyğunluq 
normasının  ittifaqı  nitqdə  aşağıdakı  üslubi  keyfiyyətləri  yaradır:  düzgünlük, 
dəqiqlik, aydınlıq,  məntiqilik, ardıcıllıq, ifadəlilik, məqamlıq, ahəngdarlıq. Məhz 
bu keyfiyyətlərə malik olmaqla dil öz funksiyasını (anlaşma, məlumat vermək və 
təsir  göstərmək)  lazımi  səviyyədə,  üslubi  meyarlara  uyğun  şəkildə  yerinə  yetirə 
bilər” (48, 167). 
Fonetik  normalar.  Ədəbi  dilin  səs  sistemi  də  normalar  əsasında 
tənzimlənir.  Səslərin  sözlərdə  müəyyən  düzülüş  forması  və  ünsiyyətdə  məqbul 
sayılan  fonetik  dəyişmələrə  uyğun  variantları  və  ənənəvi  deyiliş  forması  norma 
kimi qəbul olunur. Məsələn, dilimizin ahəng qanununa görə şəkilçilər sözlərin son 
hecasının  ahənginə  uyğun  olaraq  onlara  qoşulur.  Əgər  binalar,  anam,  almaq, 
gəlmək kimi sözlərdə şəkilçilər bunalər, anəm, almək, gəlmax şəklində işlədilirsə, 
bu,  fonetik  normaya  görə  qüsur  sayılır.  Başqa  bir  misal:  dilimizdə  şəkilçi 
tərkibində e, o, ö saitləri işlənmir. Yerli dialektdə sözlər aton, nənön, gəler, alacek 
kimi  işlədilirsə,  deməli,  burada  da  fonetik  norma  pozulmuş  olur.  Azərbaycan 
dilinə məxsus sözlərdə vurğu, əsasən, sözün son hecası üzərinə düşür. Bəzilərinin 
danışığında sözlər o`xu, da`ha, ba`şla, a`rzu, i`sim, si`fət kimi tələffüz olunursa, 
yaxud mənəvi, mavi, vadar (etmək) kimi sözlərin birinci hecasındakı qısa tələffüz 
olunursa  bu  da  fonetik  normadan  uzaqlaşmadır.  Dilimizin    orfoepik  qaydaları 
fonetik normalara əsaslandığından təkrara yol verməmək üçün bu barədə (fonetik 
normalar  barədə)  ədəbi  tələffüzlə  bağlı  hissədə  bir  qədər  geniş  söhbət  açmağı 
lazım bildik. 
Leksik  normalar  sözlərin incəlik, zəriflik, rəvanlıq  cəhətdən  daha  geniş 
işlənməsi,  mənasının  asan  dərk  olunması  və  s.  baxımından  uyarlısının 
müəyyənləşdirilməsi və  ədəbi dilə gətirilməsinə  xidmət  edir.  Bu normalara görə 
sözlərin ədəbi dildə işlənməsi aşağıdakı hallarda məqbul sayılmır:  
a) sözlərin yerli şivə və dialektlərdə işlənən və ümumiyyət tərəfindən az 
anlaşılan  variantları:  məs.:  cəviz  (qoz),  sərək  (ağılsız),  soruq    (döşəkağı),  qəlbi 
(hündür), tumo (zökəm) və s. 

 
121 
b) köhnəlmiş, ünsiyyətdə az işlənən sözlər. Bura tarixizmlər və arxaizmlər 
daxildir.  Məsələn,  çuxa,  əba,  xış,  badya  (qab),  dünğ,  kəndxuda,  suç,  çuar  (su 
çuarı) və s.  
c)  loru  sözlər  və  ifadələr.  Məsələn,  zırpı  (böyük),  lələş,  qağa,  fışqırıq, 
dürtmək, anqırmaq, bağırmaq, böyürmək  və s.  
 ç)  sözlərin  yerində  işlənilməməsi.  Məsələn,  Azərbaycan  xalqı  yaxşı 
yaşamağa  məhkumdur  (layiqdir  əvəzinə);  Biz  bunlara  müdaxilə  göstərməyə 
(etməyə əvəzinə) çalışdıq; Adama necə də həzz verirdi (ləzzət verirdi əvəzinə). Bu 
il  havaların  pis  keçməsilə  bağlı  qəbahət  (çətinlik  əvəzinə)  yaranmışdır;  İcazə 
verin sizdən bir sual soruşum (sual verim əvəzinə) və s.  
e) söyüş xarakterli sözlər, ifadələr.  
Qrammatik  normalar.  Dilin  qrammatik  quruluşunun  nitq  prosesində 
fəaliyyətini  nizamlayır.  Bu  normalara  dilin  öz  təbiəti,  qanunauyğunluğu,  dildə 
axıcılıq,  rəvanlıq,  ardıcıllıq  və  s.  tələblərin  gözlənilməsi  baxımından  məqbul  
sayılan  əlaqə  formaları,  şəkilçilərin  ardıcıllığı,    sözlərin  sıralanması,  qrammatik 
kateqoriyaların işlənməsi və s. ilə bağlı qaydalar daxildir. Qrammatik normalara 
aşağıdakıları  misal  göstərək.  Söz  kökündən  sonra  əvvəlcə  sözdüzəldici  (söz 
yaradan),  sonra  isə  sözdəyişdirici  şəkilçi  (qrammatik  funksiyanı  yerinə  yetirən) 
işlənir.  Məsələn;  arı-çı-lıq-dan,  sənət-çi-lər  və  s.  Miqdar  və  qeyri-müəyyən 
sayından sonra işlənən isim cəm şəkilçisi qəbul etmir: beş qələm, xeyli adam, dörd 
göz otaq  əvəzinə  beş  qələmlər,  xeyli adamlar,  dörd göz  otaqlar  demək   düzgün 
sayılmır.  Nitq  kommunikasiyasında  sözlər  müəyyən  düzülüş  qaydasına  malik 
olur:    mübtəda  cümlənin  əvvəlində,  xəbər    sonunda,  təyin  isim  və  isimlə  ifadə 
olunan üzvdən əvvəl, tamamlıq ismi və feli xəbərin, zərflik xəbər, xəbər qrupunun 
əvvəlində işlənir. 
Bir  qrammatik  qaydaya  görə  cümlədə  və  ya  abzasın  əvvəlində  işlənilən 
isimlər  sonra  gələn  cümlədə  (eləcə  də  abzasda)  şəxs  əvəzlikləri  və  ya  münasib 
sözlərlə, ifadələrlə əvəz olunmalıdır. Bu eyni söz və ya  ifadənin təkrarını aradan 
qaldırmaqla  nitqin  ahəngdarlığını  təmin  edir.  Amma  bu  qaydaya  həmişə  əməl 
olunmur.  Məsələn,  M.M.Nəvvabın  pedaqoji  görüşləri  ilə  bağlı  yazılmış  avtore-

 
122 
feratda yanaşı gələn iki səhifədəki on beş abzasın hamısı “M.M.Nəvvab” sözü ilə 
başlanır. Belə hal, heç şübhəsiz ki, yazılı nitq üçün qüsur sayılır. 
Deyilənlərdən  əlavə  digər  kateqoriyaların,  məsələn,  mənsubiyyət,  hal, 
dərəcə,  zaman,  şəxs  və  sairənin  ədəbi  dildə  işlədilməsi  ilə  bağlı  qrammatik 
normalar mövcuddur. 
Həm  yazılı,  həm  də  şifahi  nitqdə  qrammatik  normalardan  uzaqlaşma 
halları tez-tez müşahidə olunur. Məsələn; 
a)  Uzlaşma əlaqəsinin pozulması ilə bağlı qüsurlar: 
1.  Bir neçə maşın torpaqları həyətə tökdülər. 
2.  G.Aslanov 12 nəfərlik ailəsi ilə beton döşəmənin üstündə yaşayırlar. 
3.  Hər bir ailə qurmaq istəyən gənclər uçota götürülür. 
b) İdarə əlaqəsinin pozulması ilə bağlı qüsurlar: 
1.  Ustalar 1400 oturacaq stullar təmir etdilər. 
2.  Bir çox ölkələrin müşahidəçilər seçkidə iştirak etdilər. 
Birinci cümlədə stullar, ikinci cümlədə müşahidəçilər sözləri  müəyyən 
təsirlik halında işlənməlidir. 
c)  Yanaşma əlaqəsinin pozulması ilə bağlı qüsurlar: 
1.  Azərbaycanın  bütün  həyatının  sahələri  Avropaya  inteqrasiya  olunur 
(olmalıdır: həyatının bütün sahələri). 
2. Bizim daha da dostluğumuz artdı (olmalıdır: daha da artdı). 
ç) Eyni və ya yaxınmənalı sözlərin təkrar olunması ilə bağlı qüsurlar: 
1. Ona müvəffəqiyyət uğuru arzu edirəm. 
2. Bu fəaliyyət XX əsrin əvvəlində daha da fəallaşdı. 
3. Kompüterdə kompüteri öyrənirəm  
4. Yaşarın yazdığı yazını oxudum və s. 
Orfoqrafik  normalar.  Orfoqrafiya  yunan  sözü  olub  orhos  doğru, 
düzgün,  qraphos  yazıram  deməkdir.  Bu,  orfoqrafiyanın  lüğəvi  mənasıdır.  Onun 
bir  termin  kimi  mənası  söz  və  qrammatik  formaların  vahid  və  sabit  yazı 
qaydalarının  məcmusu,  toplusu  deməkdir:  “Orfoqrafiya  –  yazılı  dil  vahidlərinin 
yazılışını təmin edən qaydalar sistemidir” (18, 226). Milli dilimiz üçün cəmiyyət 

 
123 
tərəfindən  qəbul  edilən  orfoqrafik  qaydalar  xalqa,  milyonlara  xidmət  edir.  Bu 
qaydalar dövlət tərəfindən təsdiq olunur, onun tələblərinə əməl etmək hamı üçün 
vacib sayılır. 
Dilimizin  orfoqrafiyası  cəmiyyətdə  baş  verən  ictimai-siyasi  hadisələrlə 
bağlı dəfələrlə yeniləşmiş, köhnə, dildə əsası qalmayan ünsürlər atılmış, bu yolla 
yazı qaydaları dürüstləşdirilmiş və təkmilləşdirilmişdir. Orfoqrafiyamızın təkmil-
ləşdirilməsi  istiqamətində  aparılan  dəyişikliklər,  yeniliklər  hər  dəfə  layihə 
şəklində  respublikanın  ali  və  orta  məktəblərində,  yazıçıların,  mətbuat    orqan-
larının və  digər  əlaqədar  təşkilatların  yığıncaqlarında  geniş  bir  şəkildə  müzakirə 
olunmuş,  bu  müzakirələrdə  söylənilən  faydalı,  elmi  təkliflər  nəzərə  alınaraq, 
orfoqrafiyada  müəyyən  dəyişikliklər  aparılmışdır.  Bu  dəyişikliklərlə  bağlı 
orfoqrafiya  lüğətlər  də  hər  dəfə  yenidən  tərtib  edilərək  nəşr  olunmuşdur.  İlk 
orfoqrafiya lüğəti 1929-cu ildə (1925-ci ildə qəbul edilmiş orfoqrafiya qaydaları 
əsasında)  nəşr  edilmişdir.  1939-cu  ildə  yeni  əlifbaya  keçməklə  əlaqədar  orfo-
qrafiya qaydalarında xeyli dəyişikliklər edilmiş, həmin dəyişikliklər 1940-cı ildə 
nəşr olunan orfoqrafiya lüğətində öz əksini tapmışdır. Bu lüğətə 21 mindən artıq 
söz  daxil  edilmişdir.  1958-ci  ildə  qəbul  olunmuş  orfoqrafiya  qaydaları  əsasında 
1960-cı ildə növbəti lüğət (üçüncü lüğət) nəşr olunmuşdur. Lüğət 58  minə qədər 
sözü  əhatə  edir.  Bu  lüğət  dilimizin  müasir    leksikasını  əks  etdirə  bilmək 
baxımından,  təbii  ki,  köhnəlmişdir.  Lüğətin  tərtibindən  keçən  vaxt  ərzində  elm, 
texnika  və  mədəniyyətin  inkişafı,  ictimai  quruluşun  dəyişilməsi,  sosial  həyatın 
digər sahələrindəki tərəqqi və yeniliklərlə əlaqədar dilimizin lüğət tərkibi də xeyli 
zənginləşmişdir.  Dildə  bunun  əksinə  də  proses  baş  vermişdir:  bir  sıra  söz  və 
terminin işlənmə tezliyi zəifləmiş, onların bir çoxu ünsiyyətdən çıxmışdır. Bütün 
bu hadisələr yeni tərtib olunacaq orfoqrafiya lüğətində öz əksini tapmalı idi. 
Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin 26 may 2004-cü il tarixli qərarı 
ilə  Azərbaycan  Respublikası  Nazirlər  Kabinetinin  təsdiq  etdiyi  yeni    orfoqrafiya 
qaydaları bu sahədəki ehtiyacı ödəmək baxımından olduqca önəmli bir rol oynadı. 
Hal-hazırda yeni orfoqrafiya qaydaları  əsasında tərtib olunmuş orfoqrafiya lüğəti 
çapdan  çıxmışdır.  Lüğət  öz  həcminə,  tutumuna,  sözlərin  sayına  görə  fərqlənir. 

 
124 
Belə  ki,  1975-ci  ildə  kiril  əlifbası  ilə  çap  edilmiş  sonuncu  “Azərbaycan  dilinin 
orfoqrafiya lüğəti” (artırılmış və təkmilləşdirilmiş üçüncü nəşri) cəmi 58.000 sözü 
əhatə edirdisə, latın qrafikası ilə nəşr olunan yeni orfoqrafiya lüğətində 80.000-ə 
yaxın sözün düzgün yazılışı göstərilmişdir. 
Dildə,  xüsusilə  onun  lüğət  tərkibində  otuz  ilə  yaxın  müddət  ərzində  baş 
vermiş  yeniliklər,  dəyişikliklər    yeni  orfoqrafiya  lüğətində  öz  əksini  tapmışdır. 
Şübhəsiz, dil daimi inkişaf edir, onda yeni sözlər yaranır və ünsiyyət prosesində 
istifadə  olunur.  Bu  sözlərin  də  tərtib  olunacaq  növbəti  lüğətə  salınması  zəruri 
hesab  edilir.  Təsadüfi  deyil  ki,  Azərbaycan  Respublikasının  Prezidenti,  ümum-
milli liderimiz H.Əliyevin 2 yanvar 2003-cü il tarixli fərmanı ilə qüvvəyə minmiş 
“Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında” Azərbaycan Respublikasının 
Qanunu”nun 13-cü maddəsinin 2-ci bəndində yazılır: “Müvafiq icra hakimiyyəti 
orqanı 5 ildə bir  dəfədən  az  olmayaraq  yazı dili  normalarını  təsdiq  edən  lüğətin 
(orfoqrafiya lüğətini) nəşr olunmasını təmin edir”. 
Dilimizin  tətbiqi  dairəsinin  günü-gündən  genişləndiyi  indiki  zamanda  
yeni  orfoqrafik  qaydaların  təsdiqi,  ona  müvafiq  təkmil  lüğətin,  dildə  hər  gün 
yaranan  və  kənardan  daxil  olan  söz  və  ifadələrin  yazılışını  göstərən  yeni  sorğu 
kitabları “Yeni sözlərin orfoqrafiya lüğəti”, “Necə yazılmalıdır?”, “Bitişik, yoxsa 
ayrı?”,  “Biz  düzmü  yazırıq?”,  “Orfoqrafiyamızda  mübahisəli  məsələlər”  və  s. 
başlıqlar altında nəşr olunub istifadəyə verilməlidir. Belə vəsaitlər orfoqrafiyadakı 
dəyişiklikləri, yenilikləri operativ şəkildə diqqətə çatdırmaq, göstərmək baxımın-
dan əhəmiyyətli, vacib sayılmalıdır. 
Orfoqrafiya qaydaları tərtib olunarkən üç prinsip əsas götürülür: fonetik, 
morfoloji və tarixi-ənənəvi prinsip. 
Fonetik  prinsip – Orfoqrafiyanın əsas və başlıca prinsipidir. Bu prinsipə 
görə  sözlər  eşidildiyi  kimi,  tələffüzə  uyğun  şəkildə  yazılır.  Dilimizdəki  sözlərin 
böyük  bir  hissəsinin  yazılışında  bu  prinsip  əsas  götürülür.  Məs.:  qardaş,  bacı, 
adam, idman, qərənfil, qalın, qırmızı, yaşıl, altı və s. Fonetik prinsip yazıda həm 
asanlığı, həm də demokratikliyi təmin edən prinsipdir. Ona görə asandır ki, yazan 
tələffüzü  əsas  tutur,  sözü  necə  eşidir  və  ya  deyirsə,  elə  də  yazır.  Demokratikdir, 

 
125 
ona görə ki, bu prinsip yazını canlı dilə, xalq dilinə yaxınlaşdırır, yazılışla deyiliş 
arasındakı  ayrılığa,  uyğunsuzluğa  yol  vermir.  Lakin  bununla  belə,  təkcə  fonetik 
prinsipə  əsaslanıb  söz  və  qrammatik  formaları  tələffüzə  uyğun,  səsləndiyi  kimi 
yaza  bilmərik.  Çünki  bir  sıra    söz,  yaxud  şəkilçi  dildə    müxtəlif  şəkildə  tələffüz 
olunur. Məs.: asan, asand, hasan, hasant; ev, əv, öy; pendir, pəndir, pənir; deyil, 
degil,  dögül,  dəyil;  pəncərə,  pencərə;  darvaza,  dərvaza  və  s.  Eləcə  də  bəzi  
şəkilçilər  adi  danışıq  dilində  yazıldığından  fərqli  şəkildə  tələffüz  edilir.  Məs.;  -
lar/-lər  şəkilçisi:  -zar/-zər  (qızzar,  dənizzər);  -dar/-dər  (atdar,  işdər);  -nar/-nər 
(adamnar, gəlinnər) və s. Yaxud sifət  düzəldən –lı, -li, -lu, -lü şəkilçisi qoşulduğu 
sözün  son  səsindən  asılı  olaraq  bir  neçə  formada  tələffüz  olunur.  Məs.:  -qarrı 
(qarlı), addı (adlı), şannı (şanlı), qazzı (qazlı) və s.  
Bu cür söz və şəkilçilər müəyyən bir orfoqrafik qaydada deyil, hər kəsin 
tələffüz  etdiyi  şəkildə  yazılarsa,  bu,  yazıda  hərc-mərcliyə,  anarxiyaya  gətirib 
çıxarar.  Vaxtilə  görkəmli  metodist  alim  Mahmudbəy  Mahmudbəyov  bu  məsə-
lədən danışarkən yazırdı: “Dilin orfoqrafiyası üçün tələffüz əsas ola bilməz, çünki 
hər  bir  yerdə,  hər  bir  rayonda  bir  cür  tələffüz  vardır.  Əgər  tələffüzü  orfoqrafiya  
üçün əsas tutsaq onda meydana 40-50 cür orfoqrafiyamız çıxa bilər ki, bu da az-
çox  inkişaf tapmağa  başlayan  maarif,  mətbuat  və tədris işlərinə  xeyli  zərər vura 
bilər”  (M.Mahmudbəyov.  “İmlamız”,  Bakı,  1911,  səh.2).  Buna  yol  verməmək 
üçün  fonetik  prinsipin  çatışmayan  cəhətini  tamamlayan  başqa  bir  prinsipə  - 
morfoloji prinsipə əsaslanmaq zərurəti meydana çıxır. 
 Morfoloji prinsip yazıda sözlərin qrammatik tərkibini əsas götürür, sözün 
və ya şəkilçinin bir tələffüz forması yazı üçün düzgün sayılır, qalan  formalar ona 
tabe  edilir,  sözün  kökü  və  şəkilçisi  vahid  bir  formada  yazılır.  Məs.:  adi  danışıq 
dilində ayaq-əyaq, qəbul-qabul, kənar-kanar, xəmir-xamır, pencək-pəncək, bıçaq-
pıçaq,  bütöv-pütöv  və  s.  kimi  iki    variantda    işlənilən  sözlərin  birinci  tələffüz 
forması orfoqrafiyada düzgün sayılır. Yaxud,  -lar/-lər,  -dar/-dər,  -zar/-zər,  -nar/  
-nər formalarında  işlənən kəmiyyət şəkilçisinin bir şəkli –lar/-lər yazılı dildə əsas 
götürülür. 

 
126 
Orfoqrafik  qaydaların  tərtibində  nəzərə  alınan  başqa  bir  prinsip  tarixi-
ənənəvi prinsipdir. Bu prinsipə görə sözün müasir danışıq  dilində (ədəbi danışıq 
dilində)  səslənməsindən  asılı  olmayaraq,  onun  vaxtilə  mövcud    olduğu  yazılış 
şəkli saxlanılır, əsas götürülür. Dilimizdə yazılışı ədəbi tələffüzündən fərqli olan 
sözlərin  müəyyən  bir qismi (məs.: dəftər, Səttar, səkkiz, doqquz, müəllim, növbə, 
şənbə, vicdan, uşaq, palıd, ailə və s.)  tarixi-ənənəvi prinsip əsasında yazılır. Belə 
sözlərin vaxtilə ola bilsin ki, yazılışı ilə tələffüzü arasında fərq olmamışdır. Həmin 
sözlərin tələffüz tərzi tədricən dəyişmiş, ünsiyyətə daha yararlı, asan olan bir şəkil 
almış,  bu səbəbdən də  yazılı dildə    bir  sıra  sözlərin  orfoqrafiyası və orfoepiyası 
arasında  uyğunsuzluq  yaranmışdır.  Belə  bir  uyğunsuzluq  sözlərin  yazılışının 
mənimsənilməsində müəyyən çətinliyə səbəb olur. Lakin bununla belə, bu prinsipi 
kənara  atıb  müəyyən  sözləri  müasir  tələffüzə  uyğunlaşdırıb  yazmaq  da  mümkün 
deyildir.  Belə  dəyişiklik    yazıda  ümumi  bir  dola-şıqlığa,  savadsızlığa  gətirib 
çıxarar. 
Tarixi-ənənəvi prinsipin başqa bir tələbinə görə alınma sözlər mənbə dilin 
orfoqrafiya  qaydalarına  uyğun  şəkildə  yazılmalıdır.  Məsələn,  protokol,  motor, 
konsert,  komanda,  orfoepiya  və  s.  kimi  sözlər  alındığı  dilin  orfoqrafiya 
qaydalarına uyğun şəkildə (yuxarıda göstərilən kimi) yazılır. Əslində isə bu sözlər 
şifahi  nitqdə  həm  alındığı  dilin  orfoepik  qaydası,  həm  də  dilimizin  ümumi 
ahənginə  müvafiq  olaraq  yazıldığından  fərqli  şəkildə    (pr(a)t(a)kol,  m(a)tor, 
k(a)nsert, k(a)manda, (a)rf(a)epiya şəklində ) tələffüz edilir. 
Lakin  bununla  belə  bir  sıra    alınmalar  dilimizin  fonetik  sisteminə  - 
tələffüzünə  uyğun  olaraq  mənbə  dildən  fərqli  şəkildə  yazılır.  Məsələn,  vokzal  – 
vağzal, nomer-nömrə, stakan-stəkan, çemodan-çamadan, metall-metal, şosse-şose, 
proqramma-proqram və s. 
Orfoqrafiyamızın tərtibi prinsipləri ilə bağlı  deyilənlərdən belə bir nəticə 
hasil  olur  ki,  fonetik  prinsip  yazımızda  əsas  və  başlıca,  morfoloji  prinsip  isə 
köməkçidir.  Qalan  digər  prinsiplər  (tarixi-ənənəvi  və  alınma  sözlərin  yazılışı 
prinsipləri)  orfoqrafiya  qaydalarının  bəzi  maddələrində  əsas  götürülür.  Yazılı 

 
127 
nitqdə  orfoqrafiyamızın  prinsiplərindən  vəhdət  şəklində  istifadə  olunur  ki,  bu, 
yazımızın inkişafını, yeniləşməsini, qaydaların asan mənimsənilməsini təmin edir. 
Nitqin  yazılı  formasından  istifadə  ilə  bağlı  bir  sıra  qüsurlar  vardır  ki, 
onların böyük bir qismi düzgün tələffüzün təsiri ilə baş verir, başqa sözlə, yazılışı 
düzgün  tələffüzündən  fərqli  olan  sözlər,  qrammatik  formalar  deyildiyi  kimi 
yazılır. Bu qüsurları aşağıdakı şəkildə qruplaşdırmaq olar:  
a)  düzgün tələffüzün təsiri ilə baş verən orfoqrafik səhvlər; 
b) qüsurlu tələffüzün – adi danışıq dili və yerli şivəyə məxsus tələffüzün 
təsiri ilə baş verən səhvlər. 
Birinci qrup səhvlərin özünü də aşağıdakı qruplara ayırmaq olar: 
1. Hərfburaxma  
            a) sözün vurğusuz hecasında zəif tələffüz olunan ı, i, u, ü saitləri buraxılır. 
Məsələn, inqlab (inqilab), qzmar (qızmar), məktəbmiz (məktəbimiz), əsəbləşmək 
(əsəbiləşmək),  hamsı  (hamısı),  öznü  (özünü),  səlqəli  (səliqəli),  ərzə  (ərizə),  iksi 
(ikisi), yubley (yubiley), tsbağa (tısbağa), xalqmız (xalqımız) və s.; 
b) eyni qoşasamitli bir sıra sözlərdə (vurğusu qoşa samitdən sonra vurulan 
sözlərdə)  həmin  samitlərdən  biri  yazılmır.  Məsələn,  atestat  (attestat),  qramatika 
(qrammatika), kəşfiyat (kəşfiyyat), teror (terror), ədəbiyat (ədəbiyyat) və s.; 
c)  ədəbi  tələffüz  qaydasına  görə  iki  kar  samitlə  bitən  sözlərə  samitlə 
başlanan  şəkilçi  artırıldıqda,  sözün  sonundakı  qoşa  samitdən  biri  düşür  və  ya 
başqa səslə əvəz olunur. Bu tələffüz qaydasının təsiri ilə yazıda səhvə yol verilir. 
Məsələn,  güzəşsiz  (güzəştsiz),  dosluq  (dostluq),  nefççi  (neftçi),  növbəççi 
(növbətçi) və s.  
2. Hərfartırma  
             a)  samitlə  sonor  samitin  yanaşı  işləndiyi  sözlərdə.  Məsələn,  höküm 
(hökm), hökümdar (hökmdar), rəhimdil (rəhmdil), dövür (dövr), kəsir (kəsr) və s.; 
b)  müxtəlif  qoşasaitli  sözlərdə  qoşa  samitlərin  arasında.  Məsələn,  ayilə 
(ailə), poyema (poema), duyet (duet), arteziyan (artezian) və s.; 

 
128 
c)  müxtəlif  samitin  yanaşı  işləndiyi  sözlərdə. Məsələn, noyabır  (noyabr), 
kıran//krant (kran), Hüseyin (Hüseyn), pisxoloq (psixoloq), valideyin (valideyn), 
Birtaniya (Britaniya), Şekispir (Şekspir) və s.  
3. Hərflərin əvəz olunması ilə bağlı qüsurlar 
            a) alınma sözlərin vurğusuz hecasında o  əvəzinə tələffüzə uyğun olaraq a 
yazılması.  Məsələn,  fantan,  paraxod,  mantyor,  prakuror,  marfalogiya,  kansert, 
kamanda və s.; 
b)  sözün  ikinci  hecasında  saitin  tələffüzə  uyğun  yazılması.  Məsələn, 
mühüt (mühit), münbüt (münbit), müdür (müdir) və s.; 
c) kar samitlərin cingiltili samitlərlə əvəzlənməsi. Məsələn, dəfdər, asdar, 
hətda, əlbətdə, kəşviyyat, şafdalı, resbublika, Müşviq, bitgi və s.; 
ç)  sözlərdə  cingiltili  samitlərin  kar  samitlərlə  əvəz  olunaraq  yazılması. 
Məsələn,  armut, palıt, qoçax, əhənk, həsət, kənt, qənt, aftomat, aftobus, şüphəsiz 
və s.; 
d) söz ortasında cingiltili samitlərin əvəzlənməsi. Məsələn, təmbəl, şəmbə, 
gümbəz, görümməz, mümbüt (münbit) və s.; 
e) sözlərin ortasında kar samitdən əvvəl gələn q samitinin k ilə yazılması. 
Məsələn, rəks (rəqs), iktidar (iqtidar), məksəd (məqsəd), nöksan (nöqsan), Oktay 
(Oqtay) və s.  
Adi danışıq dili və yerli şivəyə xas olan qüsurlar:  
a)  adi  danışıq  dilinə  məxsus  qüsurlar.  Məsələn;    pılan,  hərif,  tərbiyyə, 
heysab, haçar (açar), zülüm, məhşur, istəkan, hökmət, doğurdan, təcürbə, hasan 
(asan), hindi (indi), əvəl (əvvəl), qüvət, işqaf, ustul (stul), telfun, şikil, sutun və s. 
b)  yerli  şivəyə  məxsus  olan  orfoqrafik  səhvlər.  Məsələn;  mişar,  aton, 
nənön,  ineg,  boba,  qalistok,  kinova,  alıtımış,  tusbağa,  midalyon,  xüsüsi,  manıt, 
qırıx  (qırx),  tırp,  hayva,  dəyil,  bajı,  dəyşət,  öysürmək,    çərçin  (gərqin),  dəgirmi 
(dəyirmi), səhrəd (sərhəd), ürdək, cüclü (güclü) və s.  
Yuxarıdakı  qəbildən  olan  və  qeyd  etmədiyimiz  digər  səhvlərə  (məsələn,  
xüsusi isimlərin, mürəkkəb sözlərin yazılışı, sözün sətirdən-sətrə keçirilməsi və s.) 
yol  verməmək,  dilimizin  yazılı  formasından  qüsursuz  istifadə  edə  bilmək  üçün 

 
129 
yazan  orfoqrafiya    normalarına  –  vahid  və  sabit  yazı    qaydalarına  düzgün  riayət 
etməyi bacarmalıdır. Bu normalar barədə yığcam söhbət açaq.