Nadġr abdullayev

 
1 
 
NADĠR ABDULLAYEV 
 
 
 
 
 
NĠTQ MƏDƏNĠYYƏTĠNĠN 
ƏSASLARI 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
BAKI - 2013 
 

 
2 
 
Nadir ABDULLAYEV 
 
 
 
 
 
 
 
NĠTQ MƏDƏNĠYYƏTĠNĠN 
ƏSASLARI 
 
                                                     Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi  
                                              tərəfindən dərs vəsaiti kimi təsdiq  edilmişdir 
 
                                  Yenidən iĢlənmiĢ nəĢri 
 
 
 
 
 
 
                                    
BAKI - 2013 
 

 
3 
 
 
 
 
Elmi redaktor:                                  prof.Ə.Tanrıverdiyev 
                                                      
 
Rəyçilər:                                          prof.C.Cəfərov, prof.M.Təhləli, 
                                                        dos.A.Abdullayev, 
dos.B.Muradov,              
dos.S.Hüseynov 
                                                             
 
                                                                      
      
Abdullayev  Nadir  Əziz  oğlu.  Nitq  mədəniyyətinin  əsasları.  Dərs  vəsaiti.  Bakı, 
2013,    səh. 
 
Vəsait  nitq  mədəniyyətinin  əsasları,  problemin  tədqiqi  tarixi  və  nitq  mədəniyyətinə 
yiyələnməyin əhəmiyyətindən danışılır, mədəni nitqə verilən tələblər, şərtlər, nitqin ifadəliliyini 
təmin edən vasitələr və s. yığcam şəkildə şərh olunur. 
Burada,  həmçinin,  nəzakətli  danışmaq  savadlı  və  mədəni  adamın  başlıca  keyfiyyəti 
kimi qiymətləndirilir. Bu baxımdan nitqin etik normaları ilə bağlı bir sıra fikirlər, mülahizələr 
söylənilir, həyati faktlar, nümunələr gətirilir. 
Vəsaitdə yeri gəldikcə mədəni nitqə yiyələnməyin üsulları, yolları göstərilir, natiqlərə, 
mühazirəçilərə,  müəllimlərə,  söz  sənəti  ilə  məşğul  olan  mütəxəssislərə  və  başqalarına 
məsləhətlər verilir. 
Vəsait  ali  məktəb  tələbələri,  nitq  mədəniyyəti  və  natiqlik  sənəti  ilə  maraqlanan  geniş 
oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulmuşdur. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
4 
 
Azərbaycan  xalqının  dili  onun  milli      varlığını  müəyyən  edən 
başlıca amillərdəndir. 
                                                                              Heydər Əliyev 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
5 
 
 
Nitq  mədəniyyəti,  natiqlik  sənəti  sahəsində  görkəmli  tədqiqatçı, 
xeyirxah  və  nəcib  insan,  professor  Ağamməd  Abdullayevin  ruhuna  dərin 
ehtiramla. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
6 
G Ġ R Ġ ġ 
       
 
Nitq  mədəniyyəti  ümumi  mənəvi  mədəniyyətin  tərkib  hissələrindən 
biridir.  Xalqımızın  müstəqillik  və  suverenlik  əldə  etdiyi  indiki  dövrdə  hərtərəfli 
inkişaf etmiş şəxslərin tərbiyə olunması tələbi dil mədəniyyətini də vacib məsələ 
kimi  qarşıya  qoyur.  Azərbaycan  dili  hazırda  sözün  əsl  mənasında  dövlətimizin 
rəsmi  dilidir,  geniş  və  şəriksiz  ictimai  ünsiyyət  vasitəsidir.  Hər  cür  dəftərxana 
işləri, rəsmi sənədlər, mətbuat, radio və televiziya verilişləri və s. bu dildə aparılır. 
Xüsusən, radio və televiziya verilişlərində ayrı-ayrı ixtisas sahələrinə, müxtəlif dil 
duyumuna  mənsub  olan  adamlar  öz  arzu  və  istəklərini,  təklif  və  tövsiyələrini, 
xalqın ədəbiyyatı, tarixi, mədəniyyəti, dövlətimizin daxili və xarici siyasəti və s. 
ilə bağlı söhbətlərini öz ana dilində - Azərbaycan dilində şərh edir, söyləyirlər. 
Azərbaycan dili qrammatik quruluşuna görə türk dillərinin oğuz qrupuna 
daxil  olan qədim  və  zəngin  bir  dildir. Hazırda  Azərbaycanda və  ondan xaricdə  - 
İran, Rusiya, Gürcüstan, Orta Asiya, Avropa ölkələri və b. yerlərdə 40 milyondan 
artıq adam bu dildən ünsiyyət vasitəsi kimi istifadə edir. 
Azərbaycan dili sabit qrammatik quruluşa, zəngin söz və ifadə ehtiyatına, 
zərif səslənmə sisteminə malikdir. Elmi, siyasi, fəlsəfi fikirləri ifadə etmək, bədii, 
publisistik  təfəkkürün  gözəl  nümunələrini  yarada  bilmək  baxımından  dilimizin 
imkanları başqa dillərlə müqayisədə xeyli genişdir. Bu dildə müasir elmi-texniki 
proqresin ən incə və mürəkkəb anlayışlarını ifadə etmək mümkündür. 
Azərbaycan dilinin gözəlliyi, zənginliyi tarixən alimlərin, yazıçıların, icti-
mai xadimlərin, səyyahların və başqalarının diqqətini cəlb etmişdir. Onların çoxu 
Azərbaycan  dilini  öyrənməyə,  bu  dildə  danışmağa  səy  göstərmişdir..  Böyük  rus 
şairi  M.Y.Lermontov  1837-ci  ildə  məktublarının  birində  dostu  S.X.Rayevskiyə 
yazırdı:  “...dağlar  aşdım,  Şuşa,  Quba  və  Şamaxıda  oldum,  Azərbaycan  dilini 
öyrənməyə  başladım.  Bu  dil  burada,  ümumiyyətlə  Asiyada,  fransız  dilinin 
Avropada olduğu qədər zəruridir” (M.Y.Lermontov. Əsərləri, VI cild, M., 1957, 
s.440-441). 

 
7 
XIX  əsrin  ortalarından  başlayaraq  Azərbaycan  dili  məktəblərdə  elmi-
pedaqoji əsaslarla tədris olunmağa başlanmışdır. Milli ziyalılarımızdan A.Bakıxa-
nov,  M.Ş.Vazeh,  M.F.Axundov,  M.Ə.Vəzirov,  S.Ünsüzadə,  A.O.Çernyayevski, 
S.Ə.Şirvani,  F.Ağazadə,  B.Çobanzadə,  N.Nərimanov,  S.S.Axundov  və  başqa 
zamanın onlarca  qabaqcıl müəllimi, maarifçisi tərəfindən Azərbaycan dilinə dair 
dərslik, dərs vəsaiti, məqalə yazılıb çap olunmuşdur. Həmin əsərlərdən məktəblə-
rimizdə  uzun  müddət  tədris  vəsaiti  kimi  istifadə  edilmişdir  (bu  barədə  ətraflı 
məlumat almaq üçün bax: A.Abdullayev. Azərbaycan dilinin tədrisi tarixinə dair. 
Bakı, Azərtədrisnəşr, 1966). 
Sovet hakimiyyəti illərində Azərbaycan dilinin tədqiqi və tədrisi ilə bağlı 
böyük  işlər  görülmüşdür.  Dilimizin  ayrı-ayrı  sahələri  (orfoqrafiya,  orfoepiya, 
leksika,  frazeologiya,  sözyaradıcılığı,  fonetika,  morfologiya,  sintaksis  və  s. 
sahələri)  geniş,  hərtərəfli  tədqiq  olunmuş,  bu  sahələrə  aid  monoqrafiyalar,  dərs-
liklər, dərs vəsaitləri və məqalələr hazırlanıb nəşr edilmişdir. Lakin bütün bunlara 
baxmayaraq  xalqımızın  müstəqillik  və  suverenlik  əldə  etməsinə  qədər,  xüsusən, 
Sovet  hakimiyyəti  dövründə  Azərbaycan  dili  formal  şəkildə  dövlət  dili  hesab 
edilmiş, dilimiz konstitusiyada təsbit edilən hüquqa, imtiyaza  malik olmamışdır. 
Rəsmi tədbirlərdə, qurultaylarda, məclislərdə, dövlət idarələrində, əsasən, rus dili 
işlədilirdi.  Bu  dili  yaxşı  bilməyənlər  məsul  vəzifələrə  təyin  olunmurdu.  Hətta 
Azərbaycan dili problemlərinə həsr edilən və müdafiə olunan dissertasiya əsərləri 
belə rus dili mütəxəssisinin müsbət rəyindən verdikdən sonra təsdiq olunurdu. 
Respublikamız  yalnız dövlət müstəqilliyi əldə etdikdən sonra ana dilimiz 
həqiqi  mənada,  əməli  şəkildə  dövlət  dili  hüququnu  qazandı.  Müstəqil  Azərbay-
canın  1995-ci  ildə  ümumxalq  referendumunda  qəbul  edilmiş  Yeni  Konstitu-
siyasında Azərbaycan dili dövlət dili kini öz layiqli statusunu aldı. Burada (21-ci 
maddədə) göstərilir ki, Azərbaycan Respublikasının dövlət dili Azərbaycan dilidir 
və Azərbaycan Respublikası Azərbaycan dilinin inkişafını təmin edir. 
Müstəqilliyimizin  sonrakı  illərində  Respublika  prezidenti  H.Əliyev 
Azərbaycan  dilinin  Konstitusiya  hüququnun  həyata  keçirilməsinə,  onun  inkişa-
fına,  tətbiq  dairəsinin  genişləndirilməsinə  xüsusi  diqqət  və  qayğı  göstərmişdir. 

 
8 
“Bizim  birinci  nailiyyətimiz  o  olmalıdır  ki,  öz  dilimizi  Azərbaycanda  hakim  dil 
etməliyik. Hər bir azərbaycanlı  öz ana dilini bilməlidir, bu dillə səlis danışmalı və 
bu dili sevməlidir” (H.Əliyev). 18 iyun 2001-ci ildə “Dövlət dilinin tətbiqi işinin 
təkmilləşdirilməsi  haqqında”,  2  yanvar  2003-cü  ildə  “Azərbaycan  Respubli-
kasında  dövlət  dili  haqqında”  Azərbaycan  Respublikası  Qanununun  tətbiq 
edilməsi  barədə  Azərbaycan  Respublikası  prezidentinin  fərmanları  bu  qayğının 
parlaq  təzahürü  olmaqla,  dövlət  müstəqilliyimizin  başlıca  rəmzlərindən  sayılan 
Azərbaycan  dilinin  öyrənilməsi,  elmi  tədqiqinin  fəallaşdırılması,  dilimizin 
cəmiyyətdə tətbiqi dairəsinin genişləndirilməsi imkanlarını daha da artırmışdır. 
Belə  bir  şəraitdə  kütlələrlə  daima  təmasda  olan  natiqlərin,  xüsusən 
müəllimlərin üzərinə böyük vəzifələr düşür. Onlar əməli fəaliyyətində dildən yük-
sək səviyyədə istifadə etmək bacarıq və vərdişlərinə yiyələnməklə, bu keyfiyyəti 
gələcəyin qurucularına  – gənclərə də  aşılamalıdırlar. Bugünkü  natiq dərin  biliyə, 
hərtərəfli məlumata sahib olmaqla yanaşı, rəvan, aydın və cəlbedici, səfərbəredici 
bir  dillə  danışmağı  da  bacarmalıdır.  Xalqın  geniş  əksəriyyətinin  savadlı  olduğu, 
yeni  təfəkkür  tərzinin  formalaşdığı  müasir  dövrdə  gözəl  danışıq  qabiliyyətinə 
yiyələnməyi  zaman  özü  tələb  edir,  bu  iş  inkişafımızın  ümumi  ahəngi  ilə  bağlı 
olaraq  indi  daha  böyük  maraq  doğurur.  Cəmiyyət  üzvlərini  bir-birinə  bağlayan 
həyat tərzi, şüur, düşüncə, mənəvi yaxınlaşma, dostlaşma, mehribanlıq və s. kimi 
yüksək  milli  keyfiyyətlər  məhz  indi  nitqimizin  düzgünlüyü  və  gözəlliyi  qeydinə 
qalmağı həmişəkindən daha kəskin şəkildə qarşıya qoyur. Biz hər gün gözəl nitq 
nümunələrini – diktorların, aktyorların, həkimlərin, müəllimlərin, siyasətçilərin və 
başqalarının  danışığını  eşidirik.  Təəssüf  ki,  bunlar  azlıq  təşkil  edir,  indiki  dövr 
xalqın bütünlükdə yüksək nitq mədəniyyətinə yiyələnməsini tələb edir. Ona görə 
də  müasir  vətəndaş  daim  öz  nitqinin  zənginliyi  və  gözəlliyinin  qeydinə  qalmalı, 
onun  geyimi,  davranışı  ilə  yanaşı,  nitqi  də  bugünkü  yüksək  səviyyəyə  uyğun 
olmalıdır. İnsan gözəlliyindən bəhs edilərkən onun daxili və xarici aləminin bir-
birini tamamlaması  ən zəruri bir amil kimi nəzərə alınır. Nitqin gözəlliyi insana 
xas olan digər gözəlliklər içərisində başlıca yer tutur. Yüksək nitq mədəniyyətinə 

 
9 
sahib  olmaq  insanın  şan-şöhrətini,  ləyaqətini,  izzət  və  hörmətini  artıran 
amillərdəndir. 
Hal-hazırda  ali  məktəblərin  çoxunda  “Nitq  mədəniyyətinin  əsasları”  adlı 
fənn tədris olunur. Bu fənnin tədris məqsədi tələbələrdə öz fikirlərini həm yazılı, 
həm də şifahi formada düzgün, aydın, məntiqi, yığcam, səlis, zəngin, canlı, sadə, 
anlaşıqlı  bir  şəkildə  ifadə  edə  bilmək  bacarıq  və  vərdişləri  yaratmaqdır.  Nitq  və 
dil, dil və təfəkkür, nitq və nitq şəraiti, dil sisteminin normaları, üslub normaları, 
nitqin  üslubi  bütövlüyü,  dilin  leksik  vahidlərindən  yerində  və  məqsədəuyğun 
istifadəetmə bacarığı, nitqin etik normaları və s. bu fənnin predmetini təşkil edir. 
Fənnin  tədrisi    prosesində  tələbələrə  nitq  mədəniyyəti  haqqında  məlumat 
verilməli,  mədəni  nitqə  yiyələnməyin  daha  effektli,  səmərəli  üsul  və  vasitələri 
şərh olunmalı, onlardan düzgün istifadə yolları göstərilməlidir. Nitq mədəniyyəti 
problemi  ilə  bağlı  çoxsaylı  elmi-tədqiqat  işləri  aparılmasına  baxmayaraq  hələ  də 
bu sahəyə dair mükəmməl bir dərslik hazırlanıb istifadəyə verilməmişdir. Bunun 
başlıca  səbəblərindən  biri  istər  yazılı,  istərsə  də  şifahi  ədəbi  dilimizin  normala-
rının dilin müasir inkişaf səviyyəsinə uyğun əsaslı şəkildə işlənməməsi, dəqiqləş-
dirilib  təkmilləşdirilməməsidir.  Bu, nitq  mədəniyyətinin praktik cəhətdən işlən-
məsini və mənimsənilməsini çətinləşdirir. 
Ümumi  mədəniyyətimizin  ən  vacib  və  aparıcı  tərkib  hissələrindən  biri 
olan  nitq  mədəniyyəti  bütün  tədris  müəssisələrində  öyrədilməli,  onun  əsasları 
şagird və tələbələrə elmi şəkildə aşılanmalıdır. “...bu fənnin təkcə ali məktəblərdə 
deyil, bütün orta ixtisas və ümumtəhsil məktəblərində, xalq universitetlərində və 
başqa kütləvi auditoriyalarda tədris olunması xalqın nitq mədəniyyətinin yüksəl-
dilməsinə  çox  böyük  təkan  verə  bilər”  (17,  15).  Belə  bir  ehtiyacı  nəzərə  alaraq 
“Nitq mədəniyyətinin  əsasları” adı ilə həcmcə çox da böyük olmayan bu vəsaiti 
hazırlamağı məqsədəuyğun bildik. 
Məlum  olduğu  kimi,  “nitq  mədəniyyəti”  anlayışı  öz  həcminə,  əhatə 
dairəsinə görə olduqca genişdir. Bura mədəni nitqi şərtləndirən əsas amillər,  nitq 
mədəniyyəti  və  ədəbi  dil  normaları,  nitq  mədəniyyəti  və  danışıq  etikası,  mədəni 
nitqin ictimai və sosial-iqtisadi inkişafdakı rolu, nitq mədəniyyətinə yiyələnməyin 

 
10 
yolları,  üsulları  və  digər  məsələlər  daxildir.  Bu  vəsaitdə  mədəni  nitqin  vacib  
sayılan  ən  ümdə  problemlərindən  danışılır.  Kitab  üzərində  işlənilərkən  nitq 
mədəniyyəti  və  natiqlik  məharəti  məsələlərindən  bəhs  edən  əsərlərdən  yeri 
gəldikcə istifadə olunmuşdur. 
Vəsait qüsursuz da deyildir. Onun gələcəkdə təkmilləşəcəyinə kömək edə 
biləcək qeyd və təkliflərinə görə oxuculara əvvəlcədən razılığımı bildirirəm. 
                                                                                 
 
                                                                                                     Müəllif 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
11 
I  FƏSĠL 
NĠTQ MƏDƏNĠYYƏTĠNĠN TƏDQĠQĠ, ĠNKĠġAFI  
VƏ TƏBLĠĞĠ HAQQINDA 
 
Tarixi  qaynaqlardan  məlum  olur  ki,  lap  qədim  zamanlardan  məzmunlu, 
obrazlı,  aydın,  yığcam,  təsirli  nitqə  malik  olan  adamlar  cəmiyyət  tərəfindən 
həmişə  yüksək  qiymətləndirilmişdir.  Nitqin  gözəlliyi  və  ona  sahib  olmağın 
yolları, vasitələri böyük şəxsiyyətlərin daima diqqəti mərkəzində olmuşdur. 
Miladdan  əvvəl  Qədim  Misirdə,  Hindistanda,  Çində,  Babilistanda, 
Ərəbistanda və digər bir sıra yerlərdə görkəmli natiqlər yetişmişdir. Lakin natiqlik 
sənətinin,  gözəl  nitqin,  fəsahətli  və  bəlağətli    danışığın,  nitq  mədəniyyətinin  əsl 
vətəni  qədim  Yunanıstan  olmuşdur.  Natiqlik  də  bir  elm  kimi  Yunanıstanda 
meydana gəlmiş, inkişaf etmişdir. Qədim Yunanıstanın ictimai-siyasi həyatındakı 
mübarizələr, iqtisadiyyatda baş verən irəliləyiş, elmi tərəqqi və s. ilə bağlı Afina 
şəhər dövlətində natiqlik sənəti inkişaf etməyə, yüksəlməyə başlayır. Ölkəni idarə 
edənlər  ideyalarını  müdafiə  etmək,  məqsədlərini  kütlələrə  çatdırmaq,  onları  öz 
arxasınca  aparmaq  məqsədilə  sözdən,  natiqlik  sənətindən  təsirli  və  kəsərli  silah 
kimi  istifadə  etməyə  çalışırdılar.  Eramızdan  əvvəl  VII-IV  əsrlərdə  fəaliyyət 
göstərən yunan natiqlik məktəbi Aristotel, Antifont, Andokid, Lisiy, İsey, İsokrat, 
Molon,  Kvintilian,  Demosfen,  Hipeorid,  Likurq,  Esxil,  Dinarx  və  b.  kimi 
görkəmli  natiqlik  yetirmişdir.  Həmin  məktəblərdə  dərs  deyən  Aristotel,  Qorqiy, 
Frasimax, İsokrat, Demosfen, Esxin kimi görkəmli natiqlər bu sənəti həm nəzəri, 
həm  də  praktik  şəkildə  öyrənənlərə  aşılamışlar.  Bu  dövrdə  natiqlik  sənətinin 
nəzəriyyəsindən  bəhs  edən  “Ritorika”
1
  elmi  də  yaranıq  və  kamil  bir  şəkildə 
inkişaf  edir.  Dövrün  tarixi  şəraitindən  qaynaqlanan  natiqlik  sənəti  bizim  eradan 
əvvəl  V  və  IV  əsrlərdə  özünün  çiçəklənmə  dövrünü  keçirir.  Tisiy,  İsokrat, 
Andokid, Hiperid, Esxin, Dinarx, Likurq, Demosfen, Qorki, Koraks, Aristotel və 
b.  həmin  dövrün  görkəmli  şəxsiyyətləri,  alimləri,  ən  başlıcası  isə  natiqləri 
                                                 
1
 Gözəl  danışıq (bəlağət), natiqlik sənəti, bədii nəsr haqqında elm mənasında işlənən ritorika (rhetorike) e.ə.V 
əsrdə Qədim Yunanıstanda yaranmış, III-II əsrlərdə orada, e.ə.I əsrdə Romada sistemə düşmüşdür. Aristotel, 
Siseron, Kvintilian ritorikanın görkəmli nəzəriyyəçiləri olmuşdur. Sonralar ritorika termini zahirən qəşəng, 
dəbdəbəli, lakin məzmun və dil cəhətdən zəif, bəsit əsərlər, nitq, sözçülük mənalarında işlənmişdir. 

 
12 
olmuşlar. Onlar natiqlik sənətini, onun nəzəriyyəsini, təlimini qurmuş və sistemini 
yaratmışlar.  Qədim  yunan  ritorikası,  orada  işlədilən  terminlər  bu  gün  belə 
qiymətlidir, diqqəti cəlb edir və ixtisas sözləri kimi işlədilir. 
Antik yunan natiqlik sənətinin yaranması və inkişafında Aristotelin xüsusi 
rolu  olmuşdur.  Aristotel
1
 335-ci  ildə  “Ritorika”  adlı  əsərini  yazıb  natiqlik  sənət-
inin  elmi  əsaslarını  vermiş,  sənəti  insan  fəaliyyətinin  xüsusi  növü  kimi 
qiymətləndirmiş,  natiq  nitqinin  quruluşunu,  üslubunu,  orfoepiyasını,  ifadəlilik 
vasitələrini  və  s.  geniş  şəkildə  izah  etmişdir.  “Ritorika”  əsəri    üç  hissədən 
ibarətdir: 
a)  Nitqin tərtibi prinsipi; 
b)  Natiq üçün lazım olan şəxsi keyfiyyət və qabiliyyət; 
c)  Nitqin texnikası, vasitələri və priyomları. 
Aristotel  nitqin üsluba,  məqsədə  və  şəraitə  uyğun qurulmasına  daha  çox 
fikir  verir  və  göstərirdi  ki,  üslubun  əsas  mahiyyəti  onun  aydınlığı  ilə  bağlıdır. 
Üslub  nitqin    predmetinə  uyğun  olmalıdır.  Aristotel  natiqin  məharətinin  beş 
cəhətini xüsusi qeyd edirdi. 
1.  Materialın icadı və onun hazırlanması. 
2.  Planın tərtibi. Materialın plan üzrə müvafiq formaya salınması. 
3.  Həmin materialın öyrənilməsi və yadda saxlanılması. 
4.  Materialın şifahi şərhinin ədəbi-üslubi cəhətdən işlənməsi. 
5. Nitqin söylənilməsi, orfoepiya (ədəbi tələffüz), intonasiya,  emosiya və 
s. məsələlərin nəzərə alınması və onlara əməl olunması (30, 123). 
Aristotel  yaxşı  nitq  üçün  materialın  düzgün  seçilməsi,  planın  tutulması, 
onun  mükəmməl  öyrənilməsi,  söyləmə  zamanı  uyğun  üslubun  müəyyənləş-
dirilməsi,  orfoepik  və  intonasiya  qaydalarına  əməl  edilməsi,  emosiyaların 
özünəməxsus forma ilə verilməsini mühüm şərt sayırdı. 
                                                 
1
 Aristotel (Aristoteles) e.ə. 384-322 Qədim yunan filosofu və alimi. E.ə.367-ci ildə Afinaya gəlib Platonun şagirdi 
olmuş və 20 il Ploton akademiyasında iştirak etmişdir. E.ə.343-335-ci illərdə makedoniyalı İskəndərin tərbiyəçisi 
olmuşdur  (Makedoniya  çarı  Filippin  dəvəti  ilə).  E.ə.335-ci  ildə  yenidən  Afinaya  qayıtmış,  öz  məktəbini 
(Peripatetk)  yaratmışdır.  Dinə  qarşı  cinayətdə  təqsirləndirilən  Aristotel  təqibdən  qurtarmaq  üçün  Evbey  adasına 
qaçmış, bir ildən sonra vəfat etmişdir. K.Marks Aristoteli “qədim dünyanın böyük mütəfəkkiri”, onun təlimini isə 
qədim  yunan  fəlsəfəsinin  zirvəsi  hesab  etmişdir.  Geniş  və  çoxcəhətli  yaradıcılığa  malik  olan  Aristotel  məntiq, 
psixologiya,  təbiətşünaslıq,  etika,  siyasət,  tarix,  poeziya  və  ritorikaya  aid  əsərlər  (“Orqanon”,  “Fizika”, 
“Metafizika”, “Siyasət”, “Ritorika”, “Poetika”, “Məntiq”, “Böyük etika”, “Analitika”) yazmışdır.  

 
13 
Qədim    Yunanıstanda  natiqlik  sənətinin  inkişafına  güclü  təsir  göstərən 
səbəblərdən  biri  də  Solon  qanunları  olmuşdur.  Bu  qanunlara  görə  hər  bir  afinalı 
məhkəmədə  öz hüququnu  müdafiə  etməyi  bacarmalı  idi  . Belə  bir  tələb  əsasında 
afinalılar  hüquqi  biliklərə  yiyələnməyə,  həm  də  öz  hüquqlarını  müdafiə  etmək 
üçün  aydın,  təsirli,  məntiqli,  sübutlu,  rabitəli  danışa  bilməyə  xüsusi  səy 
göstərirdilər. Afinada məhkəmə proseslərini 501 nəfər münsiflər heyətindən ibarət 
olan  vətəndaş  aparırdı.  Kimin  müqəssir  olub-olmaması  əksəriyyətin  səs  verməsi 
yolu  ilə  müəyyənləşdirilirdi.  O  zaman  məhkəmədə  vəkillər  fəaliyyət  göstər-
mədiyindən  vətəndaşlara  loqoqraflar  kömək  edirdilər.  Loqoqraflar  hüquqi  təhsil 
almış adamlar idilər, onlar xüsusi muzdla məhkəmədə baxılacaq işin məzmun və 
mahiyyəti  ilə  bağlı  nitqlər  yazırdılar.  İşi  məhkəməyə  düşən  afinalı  həmin  nitqi 
əzbərləyir  və    məhkəmə  prosesində  özünü  müdafiə  edirdi.  Lisi,  Hiperid,  Esxin, 
Trasimax,  Demosfen  öz  dövrlərinin  görkəmli  loqoqrafları,  natiqləri  olmuşlar. 
Bunlardan  Demosfen
1
  antik  natiqliyin  yaranması  və  inkişafında  xüsusi  rol 
oynamışdır.  Onun  natiqlik  sənətinə  yiyələnməsi  heç  də  asan  yolla  olmamışdır. 
Nitq  orqanları  qüsurlu  olan  Demosfen  (onun  dili  bir  qədər  pəltək  imiş,  q  səsini 
düzgün  tələffüz  etmir,  danışanda  yersiz  əl-qol  atır,  sağ  çiynini  tez-tez  çəkirmiş)  
sözləri  daha    aydın  ifadə  edə  bilmək  üçün  ağzına  xırda  daşlar  alaraq  dəniz 
kənarında nitq söyləyər, danışarkən çiynini atmağı tərgitmək  üçün tavandan asılı 
cidanın altında durarmış. Səsini inkişaf etdirmək məqsədi ilə ucadan qışqırar, öz 
səsi  ilə  dalğaların  səsini  boğmağa  çalışarmış.  Uzunmüddətli  məşqlər  Demosfeni 
natiqlik  sənətinin  zirvəsinə  yüksəltdi.  Siseron  onun  haqqında  demişdir:  “Kim 
Demosfen olmaq istəmirsə, o natiq deyil”. 
Demosfen natiqlik sənəti nəzəriyyəçilərindən biri idi. O, ritorika ilə bağlı 
bir  sıra  əsərlər  yazmış,  bu  elmi  nəzəri  və  praktik  cəhətdən  şərh  etmiş,  faydalı 
fikirlər, mülahizələr söyləmişdir. Məsələn, ona görə, natiqlik sənətində aşağıdakı 
tələblərə əməl olunmalıdır: 1) materialın toplanması. 2) materialın məqsədəuyğun 
                                                 
1
 Demosfen (Demosthenes) e.ə. 384-cü ildə Afinada anadan olmuş, 322-ci ildə Kalavriyada vəfat etmişdir. qədim 
yunan natiqi və siyasi xadim olmuşdur. Demosfenə  aid edilən 61 nitq, 56 çıxış, 6 məktub qalmışdır. Demosfen  ilk 
nitqində  (e.ə.351)  II  Filippin  (Makedoniyalı  İskəndərin  atası)  Yunanıstanı  tabe  etmək  siyasətinə  Afinanın  passiv  
münasibətini tənid etmişdir. o zamandan Demosfen  yunanların Makedoniyaya  qarşı ittifaqının  yaranmasına  nail 
olmuşdur.  Latiya  uğrunda  gedən  döyüşdə  yunanların  məğlubiyyətindən  sonra  əsir  düşməmək  üçün  özünü 
zəhərləyib öldürmüşdür. Demosfenin yaradıcılığı dünya natiqlik mədəniyyətinin inkişafında mühüm mərhələdir. 

 
14 
söylənilməsi  üçün  planın  tərtibi.  3)  nitqin  məzmununun  öyrənilməsi,  mənim-
sənilməsi. 4) məzmunun dinləyicilər qarşısında söylənilməsi. 
Demosfenin  tələffüzü,  danışıq  tərzi  aydın,  anlaşıqlı  idi.  O,  özünün  dərin 
məntiqi, rəngarəng intonasiya çalarları, müraciət formaları, ritorik sualları və s. ilə 
dinləyiciləri cəlb edə bilirdi. Demosfen nitqlərində Afinanın satqın və fəaliyyətsiz 
hakimlərini  ifşa  edir,  onları  ədalətli  olmağa,  düzgün  siyasət  yeritməyə  çağırırdı. 
Məhz  bu  keyfiyyətlərinə  görə  afinalılar  böyük  ehtiras  və  inamla  danışan 
Demosfenin nitqinə həvəslə qulaq asır, onu axıra qədər dinləyirdilər. 
Afina  şəhər  dövlətinin  tənəzzülü  ilə  bağlı  yunan  natiqlik  sənətində  də 
geriləmələr  baş  verir.  Gözəl  nitq  öz  siyasi  xarakterini  itirir,  canlı,  konkret 
şəraitdən uzaqlaşır, daha çox təntənə nitqinə çevrilir. 
Yunan  natiqliyinin  tənəzzülündən  sonra  onun  mərkəzi  qədim  Romaya 
köçür. Roma demokratiyası üçün doğmatik deyil, günün tələblərinə cavab verən, 
canlı fəaliyyətdə olan natiqlik sənəti lazım idi. Bu ehtiyac Roma natiqlik sənətinin 
yaranması və inkişafına güclü təkan verirdi. 
Qədim dünyanın bu dövləti natiqlik sənətinə bir sıra görkəmli şəxsiyyətlər 
bəxş  etmişdir.  Katon  (b.e.ə.234-149),  Qrakxi  (b.e.ə.163-132),  Antoni  Mark 
(b.e.ə.83-30) kimi söz ustaları Roma natiqlik məktəbinin yetişdirmələri olmuşlar. 
Bunların içərisində bir natiq kimi dünya şöhrəti qazanmış görkəmli dövlət xadimi, 
ritorika alimi, mütəfəkkir Mark Tullii Siseron (b.e.ə.106-43) xüsusilə fərqlənirdi
1
. 
Siseron natiqlik sənəti ilə bağlı “Natiqlik haqqında”, “Brut, yaxud məşhur natiqlik 
haqqında”  və  “Natiq”  traktatlarını  yazmışdır.  Bu    üç  traktat  natiqlik  sənətinin 
tarixi,  üslubiyyat,  nitq  mədəniyyəti  məsələlərinin  nəzəri  və  praktik  şərhi 
baxımından  çox  əhəmiyyətlidir.  Bu  əsərlərdən  ikisində  (“Natiqlik  haqqında”, 
“Brut,  yaxud  məşhur  natiqlik  haqqında”)  Siseron  dövrün  məşhur  natiqləri    ilə 
aparılan  dialoqlarla  natiqlik  sənətinin  mahiyyəti,  onun  konkret  məsələləri,  bu 
                                                 
1
 Qədim Roma natiqi, vəkili, yazıçı və siyasi xadimi. Roma respublikalarının ideoloqu Siseron Mark Tullii özünün 
natiqlik istedadı sayəsində siyasi mübarizədə müvəffəqiyyət qazanmışdır. Sulla və Antoni əleyhinə çıxışlar etmiş, 
konsul  olarkən  (e.ə.63)  Kamilliananın  sui-qəsdinin  üstünü  açmışdı.  Siseronun  natiqlik  idealı  dinləyicini 
maraqlandıran,  inandıran  və  ardınca  yönəldə  bilən  bütün    vasitələrə  yiyələnməyi  nəzərdə  tuturdu.  Onun  58 
məhkəmə və siyasi nitqi, ritorikaya, fəlsəfəyə aid 19 traktatı, həmçinin bir çox məktubu latın danışıq dilinin abidəsi 
və  Romada  vətəndaş  müharibələrinə  dair  mənbə  kimi  saxlanılır.  Siseron  Avqustun  təqibləri  dövründə  həlak 
olmuşdur. 

 
15 
sənətin  fəlsəfəyə  münasibəti  və  s.  kimi  məsələləri  şərh  etmiş,  özünün  təsəvvür 
etdiyi ideal natiq surətini yaratmışdır. 
Üçüncü  traktatda  (“Natiq”  əsərində)  müəllifin  natiqlik  sənəti  barədə 
qiymətli fikirləri, mülahizələri söylənilmişdir: “Natiq olmaq üçün birinci və zəruri 
şərt təbiətin ona bəxş etdiyi istedaddır”. “Əgər istedad insanın gözəlliyidirsə, bu 
gözəlliyin rəngi natiqlikdir”. “Ancaq müdrik adam həqiqi natiq ola bilər, ... kim 
gözəl danışırsa, o, bütün xeyirxah cəhətləri özündə təcəssüm etdirir və buna görə 
də müdrikdir” (52, 201). 
Siseron nitqinin süjet xətti, ifadə tərzi və məqamına görə işlədilən natiqlik 
priyomları  diqqəti  cəlb  edir.    Xatırladaq  ki,    yunan  dilini  gözəl  bildiyi  üçün 
Demosfenin  nitqlərində  ritorika  məktəblərində  təbliğ  olunan  “attika  üslubu”ndan 
geniş istifadə etmişdir. Siseron eyni sxemliliyi, demək olar ki, gözləmişdir: giriş, 
təhkiyə  və  fikri  təsdiq  edən  sübutlar,  faktlar,  nəticə.  Natiq  nitqinin  təhkiyə 
hissəsini  daha  təsirli,  daha  maraqlı  qurmağa  çalışmış,  yeri  gəldikcə  tarixi 
lətifələrdən,  haqqında  danışdığı  hadisələrdən,  atalar  sözü  və  xalq  məsəllərindən, 
bədii sual, xitab və nidalardan, antitezislərdən məharətlə istifadə etmişdir (30, 40). 
Qədim Roma natiqlik məktəbinin nümayəndələrindən biri də Mark Fabiy 
Kvintilian  (42-118)  olmuşdur.  O,  natiqlik  nəzəriyyəçisi  kimi  tanınmışdır.  Acdığı 
ritorika  məktəbi  ona  şöhrət  gətirmişdi.  Kvintilian    “Natiqlik  təhsili”  adlı    12 
kitabdan ibarət əsər yazmışdı. Həmin kitablarda natiqlik sənətinin elementləri və 
ritorikanın  mahiyyəti,  nitq  üzərində  işin  mərhələləri  (mövzunun  seçilməsi, 
yerləşdirilməsi,  yadda  saxlanılması,  nəqli,  aydın  tələffüzü),    natiqlik  sənətinə, 
natiqlərin fəaliyyətinə verilən tələblər və s. məsələlər şərh olunmuşdur. 
Kvintilian  natiqlik  sənətinə  yiyələnməyi  təhsilin  zirvəsi  hesab  edirdi.  O, 
bunu obrazlı şəkildə belə ifadə  edirdi: “Şair doğulurlar, natiq isə olurlar. Natiqlik 
sənətinə isə təlimin  köməyi ilə yiyələnmək mümkündür” (55, 97). 
Qədim  Romada  natiqlik  sənətinə  böyük  maraq  göstərilirdi.  Adamlar 
məşhur söz ustalarının nitqini öyrənir, hətta çox halda əzbərləyirdilər. Danışanlar 
öz  fikirlərini  əsaslandırmaq  üçün  lazım  gəldikdə  natiqin  nitqindən  müəyyən 
parçaları nümunə kimi verir, ona istinad edirdilər. 

 
16 
Roma natiqlik sənətinin inkişafı üzün sürmür. Respublikanın süqutundan 
sonra natiqlik sənəti tənəzzülə doğru gedir. Diktatura, imperiya natiqliyin qarşısını 
alır, bu sənət din xadimlərinin əlində moizə söyləmək, dini qanunları, ehkamları 
təbliğ etmək vasitəsinə çevrilir. 
Natiqlik  sənətinin  tarixi  ilə  bağlı  eyni  vəziyyət  Rusiyada,  eləcə  də 
Azərbaycanda XVII, XVIII və XIX əsrlərə qədər davam etmişdir. 
Rusiyada natiqlik sənətinin inkişafı böyük alim, eyni zamanda mahir söz 
ustası  M.V.Lomonosovun  adı,  fəaliyyəti  ilə  bağlıdır.  O,  1748-ci  ildə    «Краткое 
руководство  краткоречи»  adlı  kitab  çap  etdirmişdir.  Bu  əsər  “Ritorika”nın 
əsasında  yazılmışdır.  Həmin  əsərdə  müdriklik  və  hazırcavablıq  natiqlik  sənəti 
üçün  başlıca  məziyyət  kimi  qiymətləndirilir.  Bu  keyfiyyətlərin  yaradılmasında 
natiqin  təbii  istedadı,  təcrübəsi,  dünyagörüşü,  elmi-nəzəri  hazırlığı,  mütaliəsi 
vacib  şərt  kimi    irəli  sürülür.  M.V.Lomonosova  görə,  natiq  dinləyicinin  hissiy-
yatına  təsir  etməlidir.  Bunun  üçün  o,  natiqliyin  təsirgöstərmə  vasitələrindən 
istifadə etməyi bacarmalıdır. 
Rus natiqlik sənətinin inkişafında XIX əsrdə yaşayıb-yaratmış yazıçıların, 
şairlərin,  filosofların,  siyasətçilərin,  din  xadimlərinin,  dilçi  alimlərin  və 
başqalarının da fəaliyyəti böyük olmuşdur. Ölkənin böyük şəhərlərində fəaliyyət 
göstərən  məhkəmələrdə  səslənən  nitqlər  də  rus  natiqlik  sənətinin  bu  dövrdə 
formalaşmasına  müsbət  təsir  göstərmişdir.  XIX  əsrin  60-cı  illərində  Rusiyada 
məhkəmə  islahatı  keçirilir.  Bu  islahata  əsasən,  məhkəmə  prosesində  iclasçıların 
iştirakı  təmin  olunur.  Məhkəmə  prosesi,  bir  növ,  demokratikləşdirilir.  Oradakı 
canlı  danışıq,  obrazlı  söylənilən  nitq  dövrün  məşhur  adamlarının  diqqətini  cəlb 
edir.  M.E.Saltıkov-Şedrin,  F.M.Dostoyevski,  A.P.Çexov  və  b.  tez-tez  məhkəmə 
salonlarına gedər, oradakı çıxışları dinləyərdilər. 
Natiqlik  sənətinə  qədim  mədəniyyət  tarixi  olan  Şərqdə  də  maraq 
yaranmış,  ritorika  elminə  insan  fəaliyyətinin  xüsusi  növü  kimi  yüksək  qiymət 
verilmişdir. 
Filosof,  siyasətçi,  qanunşünas,  böyük  islahatçı,  cəsur  sərkərdə,  islam 
dininin  banisi    Məhəmməd  Peyğəmbər  (ə.s.)  ədəb,  əxlaq,  iffət,  vicdan,  təvazö-

 
17 
karlıq,  təmizlik,  namuslu  olmaq  və  s.  insani  keyfiyyətlər  sırasında  natiqlik 
məharətinə  xüsusi  əhəmiyyət  vermiş,  göstərmişdir  ki,  natiqliyin  bəlağəti  bəzən 
cadu  və  sehr  təsiri  bağışlayır.  İnsanın  gözəlliyindən  biri  də  onun  aydın  və  gözəl 
danışmasıdır. 
İslamın  ikinci  böyük  şəxsiyyəti  olan  Həzrət  Əlinin  zəngin  irsində  təlim-
tərbiyə məsələləri ilə yanaşı, danışıq, onun etik qaydaları barədə ibrətamiz fikirlər 
söylənmişdir:  əqli  çox  olan  adamın    sözü  az  olar;  hər  bir  adam  öz  dilinin