Nadġr abdullayev

3.  Nitqin  təmizliyi.  Mədəni  nitqə  verilən  əsas  tələblərdən  biri  də  onun 
təmizliyidir.  Bu  o  deməkdir  ki,  ədəbi  dilin  normalarına  uyğun  gəlməyən  dil 
vahidləri  (sözlər,  ifadələr,  frazeologizmlər,  cümlələr  və  s.)  nitqdə  işlədilmə-
məlidir. Nitqin təmizliyi digər mədəni keyfiyyətlər kimi, danışanın təhsili, mədə-
niyyəti və tərbiyəsi ilə bilavasitə əlaqədardır. 
Dilin təmizliyini qoruyub saxlamaq üçün aşağıdakılara əməl olunmalıdır: 
1)  Nitqdə  məhəlli  dialektlərə,  yerli  şivələrə  məxsus  danışıq  tərzinə  yol 
verilməməlidir:     
Məlumdur  ki,  əhalinin  böyük  hissəsi    ədəbi  dildən,  müəyyən  qismi  isə 
dialekt  və  şivələrdən  istifadə  edir,  ayrı-ayrı  dialekt  şəraitində  yaşayanlar  sözləri 
həmin  yerin  danışıq  tərzinə  uyğun  işlədirlər.  Çox  halda  bu  danışıq  savadlı 
təbəqənin – ziyalıların da nitqində özünü büruzə verir. Məsələn; əyərlərim (əgər), 
hasannıxnan  (asanlıqla),  bajı  (bacı),  genə  (yenə),  getirib  (gətirib),    gəlmeg 
(gəlmək),  meytəp  (məktəb),  heysab  (hesab),  dərmən  (dərman),  manıt  (manat), 
qırıx  (qırx),  əmeg  (əmək),  münasibat  (münasibət),  təyyin  (təyin),  şikil  (şəkil), 
tənyarı  (təyyarə),  basarıq  (bacarıq),  nöş  (nə  üçün),  olacoux  (olacağıq),  qərdeş 
(qardaş), oxarta (o qədər), cıqqan (lap az), mını (bunu), yanı (yəni), deməginən, 
yumurtda,  incəvara,  qalxızmaq  və  s.      Bu  cür  dialektizmlərin,  şivə  sözlərinin 
işlənməsi nitqi korlayır, danışığa xələl  gətirir. 
2) Əcnəbi sözlər lüzumsuz işlədilməməlidir.  Bəzi hallarda natiqlər heç bir 
ehtiyac  olmadan  nitqlərini  çətin,  mənası  çoxları  üçün  aydın  olmayan  terminlərlə 
doldururlar ki, nəzərdə tutulan fikir, məzmun bu terminlərin kölgəsində itib-batır, 
mətləb dinləyici üçün aydın olmur. Son zamanlar kütləvi informasiya vasitələrinin 
–  radio  və  televiziya  verilişlərinin,  eləcə  də  müxtəlif  sahələr  üzrə  yazılmış 
dərsliklərin,  məqalələrin,  elmi  mətnlərin  dilində  ağırlaşma  müşahidə  olunur. 
Məsələn,  “Azərbaycan  qloballaşan  dünyada”  adlı  bir  jurnal  məqaləsində  belə 
sözlər,  terminlər,  ifadələr  işlənmişdir:  praktik  rassionalizm,  paternalist  icma, 
obsolyut universal dəyərlər, difurkasiya (haçalanma), restepizasiya, develop-
mentarizm,  abbeviatur  təfəkkür,  respondentlərin  dispozisiyası,  sinerqizm, 
sosial  akkumilyasiya  və  s.  Geniş  oxucu  kütləsi  üçün  nəzərdə  tutulan  əsərin, 

 
43 
məqalənin və sairin dilini akademizm xatirinə həm mənası, həm də tələffüzü çətin 
olan  belə  ifadələrlə,  terminlərlə  “zənginləşdirmək”  fikrin  ifadəsi,  informasiyanın 
ötürülməsi baxımından məqbul sayılmır. Belə şərhetmə üsulundan daha çox fikir 
yoxsulluğunu və  mənasızlığını  pərdələmək üçün bir vasitə kimi istifadə olunur. 
Lakin  bu    heç  də  o  demək  deyildir  ki,  təmizlik  və  saflıq  xatirinə  elm,  texnika, 
sosial  və digər  sahələrin  inkişafı  ilə  bağlı  son  zamanlarda  dilimizə  keçmiş  və  ya 
dilimizdə  yaranmış  söz  və  terminlərdən  imtina  edilməlidir.  Onların  bir  çoxu 
(məsələn; dəstək, bilgi, dəyərləndirmək, durum, anlam, dönüm, bölgə, öncə, olay, 
yetərsay,  özəl,  önəmli,    açıqlamaq,  öndəm,  çeşidli  və  s.)  ifadə  etdiyi  məna, 
səslənmə, dilə, tələffüzə  yatımlıq  baxımından  uyarlıdır, ünsiyyətdə  geniş  istifadə 
olunur.  Lakin    bununla  belə  son  zamanlar  illərlə  işlətdiyimiz,  hamı  tərəfindən 
anlaşılan sözlərin ehtiyac olmadan başqa söz və ifadələrlə əvəz edilməsinə tez-tez 
təsadüf olunur. Məsələn; yaşam (həyat), mesaj (sifariş), yolçu (sərnişin), yapmaq 
(etmək), uçaq (təyyarə), yazar (yazıçı), oba (vətən), düzənləmək (keçirmək, təşkil 
etmək),  toplantı  (yığıncaq),  baş  yazar  (baş  redaktor),  mutlu  (xoşbəxt),  yaşam 
təcrübəsi (həyat təcrübəsi), tanıtım keçirmək (təqdim etmək), yazıqlar ki, (təəssüf 
ki),  təpki  (təzyiq),  mintalitet  (ruh),  öyrənci  (şagird),  qərarı  əngəlləmək  (qərara 
qarşı  çıxmaq),  bu  günlərim  (bu  gün),  sabahlarım  (sabah),  salamatçılıq 
(salamatlıq),  xoşbəxtçilik (xoşbəxtlik), piyadaçı (piyada) və s. Bu və bu qəbildən 
olan digər sözlərin, ifadələrin uyarlı qarşılığı olduğu halda, dilə gətirilməsi bütün 
hallarda məqbul sayılmamalıdır. “Əlbəttə, biz dünya dillərindən, o sıradan qardaş   
xalqın  dilindən  söz  almağın  əleyhinə  deyilik.  Onsuz  da  son  10-15  il  ərzində 
Türkiyə  türkcəsindən  dilimizə  keçmiş  çoxlu  sayda  sözlər  var  ki,  bu  gün  onları 
böyük  məmnuniyyətlə  işlədirik.  “Öncə”,  “öncül”,  “öndər”,  “özəl”,  “özəllik”, 
“özəlləşdirmək”,  “dönəm”,  “çağdaş”,  “yüzillik”  kimi  sözlər  artıq  dilimizdə 
vətəndaşlıq  hüququ  qazanmışdır.  Lakin  dildə  mövcud  olan  sözü  zorla  başqa  bir 
sözlə əvəz etmək  bu dildən istifadə edənin arzusu və təşəbbüsü ilə başa gəlmir. 
Dil  dəniz  kimidir.  Zaman  keçdikcə  o,  öz-özünü  təmizləyir,  işləklik  dairəsi 
daralmış  sözləri  arxaik  fonda  keçirir,  yenilərini  qəbul  edir.  Bu  proses  əksər 

 
44 
hallarda köhnəlmiş və yeni sözlərin bir müddət dildə paralel işlənməsindən sonra 
baş verir” (“Kredo”, 3 noyabr, 2007). 
Çox  zaman  bir  sıra  əşyanın  (eləcə  də  hadisənin)    dilimizdə  uyarlı  adı 
olduğui  halda,  o,  alınma  sözlərlə  adlandırılır.  Məsələn,  xolodilnik  (soyuducu), 
pılesos (tozsoran), lineyka (xətkeş), kley (yapışqan), krışa (dam), patalok (tavan), 
polka  (rəf),  sideniya  (oturacaq),  rubaşka  (köynək),  zajiqalka  (alışqan),  lyustra 
(qəndil,  çılçıraq),  slesar  (çilingər),  dokumemnt  (sənəd),  punkt  (bənd),  çaşka 
(fincan), port (liman), aeroport (hava limanı), komplekt (dəst), banka (bərni) və s. 
Artıq neçə ildir ki, xalqımız öz müstəqilliyini qoruyur, möhkəmləndirir. Dilimiz 
sözün  həqiqi  mənasında  dövlət  dili  kimi  fəaliyyət  göstərir.  Müəssisə,  küçə, 
xiyaban  və  s.  yerlər  dilimizə  məxsus  sözlərlə,  ifadələrlə  adlandırılmışdır.  Buna 
baxma-yaraq, danışıqda yenə də keçmiş adlar işlədilir. Məsələn: Nizami küçəsi – 
torqovli,  hökümət  evi  –  domsovet,  8-ci  kilometr  –  vosmoy,  Şamaxı  yolu  – 
Şamaxinka,  6-cı  Mikrorayon  –  şestoy,  dəniz  limanı  -    morvağzal,  M.Nağıyev 
adına xəstəxana – Semaşko, Zeynalabdin Tağıyev qəsəbəsi – Nasosnı və s. kimi 
adlandırılır.  Bu  cür  ifadələr  hər  kəsin  şəxsiyyətinə,  millətinə  təhqir  kimi 
qiymətləndirilməlidir. 
Yeri  gəlmişkən  qeyd  edək  ki,  əhalinin  elita  deyilən  təbəqəsi  rus  dilində 
danışmağa  üstünlük  verir.  Məmurların  bəzisi  öz  dilində  sərbəst  danışmaqda 
çətinlik  çəkir.  Televiziya  verilişlərində  yarı  Azərbaycan,  yarı  rusca  danışanlara 
tez-tez  təsadüf    olunur.  Restoranların,  şadlıq  evlərinin,  mağazaların  adları, 
reklamlar əcnəbi dildə yazılır. “Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında” 
Azərbaycan  Respublikası  qanununun  tətbiq  edilməsi  barədə  Azərbaycan 
Respublikası  prezidentinin  2  yanvar  2003-cü  il  tarixli  fərmanında  göstərilir  ki, 
zəruri  hallarda  reklam  və  elanlarda  (lövhələrdə,  tablolarda,  plakatlarda  və  s.) 
dövlət  dili  ilə  yanaşı,  digər  dillər  də  istifadə  oluna  bilər.  Lakin  onların  tutduğu 
sahə  Azərbaycan  dilindəki  qarşılığının  tutduğu  sahədən  böyük  olmamalı  və 
Azərbaycan  dilindəki  yazıdan  sonra  gəlməlidir  Şəhərimizin  reklam  örtüyündə 
qanunun  bu  tələbinə  lazımı  dərəcədə  əməl  olunmaması  millətin  ən  böyük  sərvə-
tinə göstərilən bu sayğısızlıq, biganəlik hər bir kəsi ciddi şəkildə düşündürməlidir. 

 
45 
Hansı səbəbdən olur-olsun dilimizdə eyni mənanı verən sözün əvəzində alınmanın 
işlədilməsi  dili  korlamaqdır,  onun  gözəlliyini  pozmaqdır,  ümumiyyətlə,  dilimizə 
biganəlikdir,  hörmətsizlikdir.  Əsrlərdən,  nəsillərdən  bizə  gəlib  çıxmış  dilimizi, 
kəlmələrimizi  qoruyub  saxlamalı,  unudulmasına,  itməsinə  yol  verməməliyik.  Bu 
məsələ ilə bağlı qədim bir Azərbaycan bayatısı yada düşür: 
 
                                          Dilim-dilim, 
                                          Kəs qovun dilim-dilim. 
                                          Mən dilimdən vaz keçməm, 
                                          Doğra, kəs dilim-dilim. 
 
Cəmiyyətin  müxtəlif  sahələrində  baş  verən  yeniliklər,  dünya  ölkələri  ilə 
əlaqələrin,  münasibətlərin  yaranması,  genişlənməsi  prosesində  dilimizə  başqa 
dillərdən  çoxlu  sayda  söz  və  termin  keçir  ki,  bunların  əksəriyyəti  aktiv  işlənir, 
ünsiyyətə  xidmət  edir.  Əcnəbi  sözlərin  dilə  gətirilməsinin  təbii  və  qanuna-
uyğunluğu ilə bağlı vaxtilə Həsən bəy Zərdabi demişdir: 
“...Dil elə bir şeydir ki, onu öz halında saxlamaq mümkün deyil. Elə ki, 
qaranlıq otağın qapısı açıldı, qeyri tayfalar ilə gediş-gəliş artdı, artıq şeylər ələ 
gəldi  və  adətlər  dəyişildi,  təzə  sözlərin  qədri  də  günü-gündən  artacaqdır.  Belə 
sözlərin  artmağının  dilə  zərəri  yoxdur,  xeyri  var.  Çünki  o  sözlər  tərəqqi  etməyə 
səbəb olurlar” (Q.Məhərrəmli. Mediyada işlənən alınma sözlər. Bakı, 2008, s. 4). 
Alınma  sözlərin  dilə,  xüsusən,  ekranlara,  qəzet-jurnal  səhifələrinə  gətirilməsinə 
hədsiz tələbkarlıqla yanaşılmalı, bunun üçün xüsusi prinsiplər gözlənilməlidir. 
Əcnəbi söz və terminlərin işlədilməsi o zaman məqbul sayıla bilir ki, onun 
mənası əhalinin böyük hissəsi tərəfindən başa düşülsün, ikincisi də, həmin sözün 
qarşılığı dildə olmasın. B.Q.Belinski göstərir ki, qüvvədə olan iki sözdən (əcnəbi 
və  ana  dilinə  məxsus  sözlərdən)  biri  kimi  əcnəbi  sözü  işlətmək  sağlam  ağılı  və 
sağlam  zövqü  təhqir  etmək  deməkdir.  Bəli,  dilimizi  sevməliyik,  qorumalıyıq,  
yaşatmalıyıq.  İngilis  dramaturqu  C.Uebesterin  söylədiyi    bir  fikir  bu  baxımdan  

 
46 
xarakterikdir:  “Varlığımı  talan  edin,  bircə  dilimə  toxunmayın,  çox  keçməz  yenə 
hər şeyi özümə qaytararam”. 
Ədəbi  dilimizin  mühafizəçiləri  olan  ziyalılar  əcnəbi  sözlərdən  sui-
istifadəyə qarşı ardıcıl və prinsipial mübarizə aparmalıdırlar. 
3)  Tüfeyli sözlərlə bağlı qüsurlar aradan qaldırılmalıdır. Bəziləri danışıq 
zamanı  qurmaq  istədikləri  cümlələri  tamamlaya  bilmir  zəruri  sözləri  tapmaqda 
çətinlik  çəkirlər.  Bu  səbəbdən    danışan  yersiz  fasilələr  etmək  məcburiyyətində 
qalır,  mətnlə  əlaqəsi  olmayan  sözlər,  ifadələr  işlətməli  olur:  əsas    etibarilə, 
deməli, məsələn, türkün məsəli, zaddı, ən azı, ona görə ki, Ģeydi, beləliklə, adı 
nədir,  adını  sən  de,  hansı  ki,  haradasa,  canım  sənə  desin,  baxanda  baxıb 
görürük  ki  və  s.  Belə sözlər  nitqi  zibilləyir,  onda  qırıqlıq, uyğunsuzluq, rabitə-
sizlik əmələ gətirir, dinləyicilərdə xoşagəlməz bir duyğu və təəssürat yaradır. 
4)  Jarqon sözlərin və ifadələrin  işlədilməsi (məsələn; znaçit, voobşe, tem 
bolli, mejdu proçim, niçeqo sebe, kakraz, toçno və s. kimi) nitqin təmizliyinə xələl 
gətirir, onun keyfiyyətini aşağı salır. 
5)  Mədəni  danışıqda  başqasını  təhqir  etmək,  heysiyyətinə  toxunmaq 
məqsədini  daşıyan  söyüş  və  qarğışlara,  ədəbsiz,  təhqiramiz,  qeyri-etik  sözlərə, 
ifadələrə  (anqırmaq,  bağırmaq,  soxuşdurmaq,  xosunlaşmaq,  donqullanmaq, 
burcutmaq, qatıqlamaq, qanmaq, tülkü, ayı, eşşək, qoduq, heyvərə, alçaq, tupoy, 
qanmaz, gəbərtmək, qırıldamaq, burnunu söxmaq,  kəllən haqqı, çərənləmək, başı 
girməyən  yerə  bədənini  soxmaq,  hırıllamaq,  hürkmək,  xoruzlaşmaq  və  s.)  yer 
verilməməlidir.  Belə  sözlərlə  ifadə  olunan  alçaldıcı  ekspressiyanı  ünvanlanan 
adamlar təhqir kimi qəbul edirlər. İctimai yerlərdə belə sözlərin işlədilməsi heç bir 
mənada  xoş  təsir  bağışlamır.  Təhsilin  humanistləşdirilməsindən  söhbət  getdiyi 
indiki  vaxtda  xüsusən  müəllimlərin  nitqində  şagird,  tələbə  və  başqalarına  qarşı 
vulqar  xarakterli  söz  və  ifadə  işlədilməməlidir.  Vulqarizmlər  dili  zibilləyir, 
onların nitqdən kənarlaşdırılması uğrunda həmişə ciddi iş aparılmalıdır. 
“Bəli, dil təmizlik sevir, gözəllik sevir. Bu gözəllik onun bütün təbiəti ilə 
bağlıdır,  necə  təmiz,  sərin,  bulaq  suyu  qayadan  qaynayıb  çıxır,  elə  də  hər  söz 
insanın  ürəyindən  gəlməlidir.  Dilin  bütün  daxili  gözəlliyini  əks  etməlidir.  Belə 

 
47 
olmadıqda  dil  korlanır,  kobudlaşır,  mənasına  xələl  gəlir,  daxili  gözəlliyini  itirir. 
Dil  onu  pozan,  korlayan  hallara  isə  ciddi  müqavimət  göstərir,  onları  rədd  edir, 
insanın bədəni yad ünsürləri rədd edən kimi” (M.İbrahimov). 
4.  Nitqin  düzgünlüyü.  Nitqin  bu  keyfiyyətindən  bəhs  olunarkən  çox 
zaman  göstərilir  ki,  düzgünlük  həm  yazılı,  həm  də  şifahi  nitqdə  qrammatik 
qaydalara  əməl  etməkdir.  Lakin  nitqin  düzgünlüyü  üçün  təkcə  qrammatik 
qaydaları  gözləmək  kifayət  deyildir.  Qrammatikanı  yaxşı  bilən  adamlardan 
elələrinə  təsadüf  edilir  ki,  onların  nə  yazdıqlarını  oxumaq,  nə  də  danışığını 
dinləmək, anlamaq mümkündür. Belələrinin nitqi cansız, təsirsiz və  qüsurlu olur. 
Düzgün  nitqə  yiyələnmək  üçün  qrammatikanın  qaydalarını  bilməkdən  əlavə, 
ədəbi  dilin  digər  normalarına  da  riayət  etmək  lazımdır.  Bunun  üçün  cümlələr 
məntiqi cəhətdən düzgün qurulmalı, oradakı fikirlər aydın olmalı, münasib sözlər 
seçilməli, həmin sözlər düzgün tələffüz edilməli, canlı sözün təsir gücünü artıran 
vasitələrdən  yerində  və  məqsədəuyğun  istifadə  olunmalıdır.  Nitqin  düzgünlüyü 
üçün  başlıca  şərtlərdən  biri  ifadə  edilən  fikrin  reallıqla  bağlılığı,  gerçəkliyin 
hadisə  və  predmetlərini  olduğu  şəkildə  əks  etdirməsidir.  Reallıqdan  uzaq,  ona 
söykənməyən nitq hansı mövzuda olursa-olsun maraqsızdır, təsirsizdir, sönükdür.   
Nitqə  verilən  tələblərdən  biri  də  onun  səmimiliyidir.  Natiq  öz  çıxışı  ilə 
onu  dinləyənləri  inandıra,  onların  ürəyinə  yol  tapa  bilməlidir.  Bu  o  zaman 
mümkün  olur  ki,  nitq  həyat  həqiqətləri,  real  hadisələr  əsasında,  qarşı  tərəfin 
mənafeyinə  uyğun  qurulsun,  onu  razı  salsın.  Bu  baxımdan  ulu  öndərimiz 
H.Əliyevin çıxışlarını, söhbətlərini nümunə kimi göstərmək olar. Dərin məntiqə, 
mənaya əsaslanan bu çıxışlar cazibəli, sadə, səmimi idi. O, xalqla onun öz dilində  
danışardı.  Çıxışlarında  “xalq  hər  şeyi  bilməlidir,  xalqdan  heç  nəyi  gizlətmək 
olmaz”  kimi  prinsipləri  rəhbər  tutaraq  dinləyiciləri  inandıra,  qəlblərə  yol  tapa 
bilir,  izahedici  nitqi  ilə  insanları  müstəqilliyimiz    uğrunda  mübarizə  aparmağa, 
nailiyyətlər əldə etməyə səsləyir və buna nail olurdu. 
 Nitqdə  reallıqdan  uzaqlaşma,  əsasən,  iki  səbəbdən  irəli  gəlir:  birincisi, 
mühazirəçinin  bilərəkdən  faktları,  hadisələri,  onların  səbəb  və  nəticələrini  təhrif 
olunmuş  şəkildə  şərh  etməsi.  Məsələn,  məktəb  direktorunun  çıxışında  mənim-

 
48 
səmənin yüksək faizlə göstərilməsi, layiq olmadan edilən təriflər, nöqsanların ört-
basdır  edilməsi  və  ya  onların  səbəbinin  bu  işlə  daha  az  əlaqəsi  olan  amillərlə 
bağlanması və s. nitqin düzgünlüyünə xələl gətirən hallardır. 
“Fikrimizcə,  bu  gün  nitq  mədəniyyətinin  səviyyəsi,  hər  şeydən  qabaq, 
ifadə  olunan  fikrin  həqiqiliyi,  doğru-düzgünlüyündən  çox  asılıdır.  Əlbəttə,  nitq 
mədəniyyəti  baxımından  ədəbi-tənqidi  fikrin  ifadə  tərzi  hər  cəhətdən  gözəl, 
nümunəvi  olmalıdır.  Lakin  zahirən  sığallı,  hamar,  axıcı,  rəvan,  sirayətedici  nitq 
yalanı  həqiqət  adına  ifadə  edirsə,  bu  cür  nitq  mədəniyyəti  səviyyədən  uzaqdır” 
(17, 109). 
Nitqdə  reallıqdan  uzaqlaşmanın  digər  səbəbi  danışanın  nitq  predmeti 
haqqında səthi məlumata sahib olmasıdır. Məsələn, müasir təlim texnologiyaları, 
onların məktəbdə tədrisinin mövcud problemlər (interaktiv, innovativ təlim və s.) 
barədə  aydın  təsəvvürü,  ətraflı  məlumatı    olmayan  rəhbər  maarif  işçisinin 
müəllimlər qarşısında çıxışı istənilən effekti verə bilmir. Yaxud ölkəmizin xarici 
siyasəti  haqqında  səthi  məlumatı  olan  mühazirəçinin,  icmalçının,  şərhçinin  və 
başqalarının çıxışı maraqsız olur, yaxşı dinlənilmir. 
Nümunəvi  nitqin  mühüm  şərtlərindən  biri  də  cümlələrin    düzgün  qurul-
masıdır. Bu cəhətdən natiqin nitqi başqalarından  fərqlənməlidir. O, dinləyicilərlə 
ünsiyyətin bütün  formalarında fikrini dolğun, sanballı, aydın və təsirli cümlələrlə 
ifadə  etməyi  bacarmalıdır.  Danışıq  prosesində  yaxşı  cümlə  qurmaq  məqsədilə 
fikirləşmək və nümunəvi cümlələr düzəltmək mümkün deyildir və buna ehtiyac da 
yoxdur.  Belə  bacarıq  xüsusilə  natiqlərdə  möhkəm  nitq  vərdişinə  çevrilməli, 
nəzərdə tutulan fikir özünəmüvafiq forma ilə verilməlidir. 
Natiqin  nitqi,    hər  şeydən  əvvəl,    bədii  təsvir  vasitələri  -  sinonimlər, 
frazeoloji birləşmələr, atalar sözləri, zərbi-məsəllər,  həkimanə sözlər, aforizmlər 
və s. ilə zəngin olmalıdır. Danışan bu vasitələrlə ən incə mətləbləri dinləyicilərinə 
çatdıra  bilməlidir.  Belə  obrazlı  ifadələr    yerində,  məqamında    işləndikdə  nitq 
xoşagəlimli olur, onun  bədiiliyi, təsir gücü artır. 
Natiq öz cümlələrində şey, zad, uje, mejdu proçim və s. kimi artıq sözlər 
işlətməkdən çəkinməlidir. Eləcə də deməli, haradasa, mənə belə gəlir, elə bil ki, 

 
49 
məsələ  burasındadır  ki,  təbii  ki,  göründüyü  kimi  söz  və  ifadələr  təkrar-təkrar 
işləndikdə nitq ağırlaşır,  dinləyicinin diqqəti fikrin məzmunundan yayınır. Belə 
danışıq tərzi çox vaxt rişxəndə və gülüşə səbəb olur. Ədəbi dilin tənzimləyici və 
yayıcıları  sayılan  ziyalıların,  xüsusən  müəllimlərin  nitqində  bəzən  bu  cür 
qüsurlara yol verilməsi təəccüb və təəssüf doğurur. 
Auditoriyada,  ictimai  yerlərdə,  rəsmi  məclislərdə  nitqin  daha  dəbdəbəli, 
təmtəraqlı  olması  üçün  çox  zaman  qəlib  xarakterli,  çeynənmiş  sözlərdən, 
cümlələrdən  istifadə  olunur.  məqsədyönlü  iş,  görkəmli  nailiyyətlər  qazanmaq, 
yüksək əmək nümunələri göstərmək, yüksək nəticələrə nail olmaq, önəmli addım, 
təşkil  etmək,  diqqəti  çəkən  məsələ,  qısa  zaman  kəşiyində,  prizmadan  baxmaq, 
dəstəkləmək,  yeni  münasibətlər  müstəvisində,  bu  istiqamətdə  fəaliyyət  və  s.  tipli  
ifadələrin  tez-tez  işlədilməsi  nitqə  quruluq  gətirir,  onu  canlılıqdan  məhrum  edir. 
Natiq nitqində həmin ifadələrin uyarlı qarşılığından istifadə olunmalıdır. 
Şifahi  nitqin  (eləcə  də  yazılı  nitqin)  qüsurlarından  biri  də  cümlələrin 
məntiqi,  qrammatik  baxımdan  düzgün  qurulmamasıdır.  Məsələn,  “Bu  məqalə 
oxucu  kütləsi  üçün  nəzərdə  tutulmuşdur.  Onun  sözünə  baxıb,  onun  abidəsini 
qoydular.  Xalq,  əhali  belə  düşünürlər.  Orada  beş  yüzdən  artıq  qocalarımız 
yaşayır;  Tamaşalarımız  çox  yaxşı  kiçikyaşlılar  tərəfindən  qarşılandı.  Hər 
məntəqədə  artıq  səs  verəcək  seçiciləri  gözləyirdilər;  Çox  təəssüf  ki,  bu  xeyirxah 
işdə mən tək deyiləm  və s. Radio və televiziya verilişlərinin dilindən alınmış bu 
cür qüsurlu cümlələrə bəzən natiqlərin, mühazirəçilərin, müəllimlərin nitqində də 
təsadüf etmək mümkündür. Natiq cümlə qurmaq bacarığının təkmilləşdirilməsi ilə 
bağlı  müəyyən  sistemlə,  müntəzəm  şəkildə  iş  aparmalı,  həmin  keyfiyyətə  tam 
şəkildə    yiyələnməlidir.  Onun  nitqində  uzun,  dolaşıq,  təmtəraqlı  cümlələrə  yol 
verilməməli,  fikirlər  aydın,  sadə  şəkildə  ifadə  edilməlidir.  Burada  iş  cümlələrin 
düzgün qurulması ilə bitmir. Həmin cümlələr həm də dinləyicini qane edəcək bir 
tərzdə  söylənilməlidir.  Bu  zaman  ədəbi  tələffüz  qaydaları  gözlənilməli,  normal 
diksiyaya, nitq fasiləsinə, tonuna, məntiqi vurğuya və sairəyə əməl olunmalıdır. 
Cümlə  qurmaqla  bağlı qüsurun  bir  səbəbi  də  nitqdə,  xüsusən məruzə  və 
mülahizələrdə həcmcə böyük cümlələrin işlədilməsidir, Belə cümlələr çox zaman 

 
50 
nitqi  ağırlaşdırır,  məzmunun  dinləyiciyə  çatmasını  çətinləşdirir.  Məlumdur  ki, 
danışan öz fikrini təkcə sadə və ya mürəkkəb cümlələrlə ifadə edə bilməz. Fikrin 
hansı  cümlə  növü  ilə  ifadə  olunması  onun  məzmunundan  asılıdır.  Mürəkkəb 
fikirlər,  şübhəsiz  ki,  daha  çox  özünəuyğun  forma  ilə  -  mürəkkəb  cümlələrlə 
deyilməli  və  ya  yazılmalı,  bu  cümlələr  fikrin  məzmununa  və  məntiqinə  uyğun 
qurulmalı, artıq, lüzumsuz sözlərə, ifadələrə, təkrarlara yol verilməməli, sözlərdən 
qənaətlə  istifadə  edilməlidir.  Prof.A.Abdullayevin  təbirincə  desək,  cümlələrdə 
sözlərin yeri dar, fikirlərin yeri isə geniş olmalıdır. 
5.  Nitqin  zənginliyi.  Bu,  nitqdə  işlənən  dil  ünsürlərinin  müxtəlifliyi, 
rəngarəngliyi  və  çoxluğudur.  Nitqin  zənginliyi  üçün  başlıca  meyar  danışanın 
(yazanın)  geniş  söz  ehtiyatına  malik  olmasıdır.  İnsan  təfəkkürünün  hüdudu 
sonsuzdur,  dildə  sözlərin  miqdarı  bununla  nisbətdə  məhduddur.  Natiq  bu  cəhəti 
nəzərə  almalı,  hər  hansı  bir  mətləbi  aşkarlayarkən  daha  münasib  sözlərdən  – 
sinonimlərdən, antonimlərdən, frazeoloji birləşmələr və ibarələrdən, digər məcaz-
lardan, intonasiya, üslubi vasitələr və sairədən məharətlə istifadə etməyi bacarma-
lıdır. Müəyyən rabitəli mətndə nə qədər çox müxtəlif və təkrarlanmayan söz, ifadə 
və cümlə işlədilərsə, həmin nitq o qədər də zəngin olar, maraqla dinlənilər, yaxşı 
təsir  bağışlayar,  asan  dərk  olunar.  Söz  ehtiyatı  zəngin  olan,  işlətdiyi  hər  söz  və 
ifadənin  mənasını  yaxşı  anlayan  adam  həmişə  öz  fikirlərini  çətinlik  çəkmədən 
sərbəst şəkildə ifadə edə bilir. Lüğətin zənginliyi məsələsi insanın məşğul olduğu 
işin  xarakterindən,  yaşadığı  mühitdən,  mütaliəsindən,  dünyagörüşündən  asılıdır. 
Görüş  dairəsi  və  mütaliəsi    geniş,  savadı  mükəmməl  adamların  söz  ehtiyatı  da 
zəngin  olur.  Belələri  öz  çıxışlarında  (adi  söhbətlərində  də)  dilimizin  söz 
xəzinəsindən  bacarıqla  istifadə  edirlər.  Bu  gün  ali  məktəb  auditoriyalarında 
mühazirə  oxuyan    müəllimlərin  bir  çoxunun  nitqi  bu  baxımdan  nümunəvidir. 
Tələbələr onları maraqla dinləyir, nitqin ifadə tərzindən xüsusi zövq alırlar. 
Hər  bir  savadlı  və  mədəni  şəxs  daima  öz  lüğət  ehtiyatının  artırılması 
qayğısına  qalmalıdır.  Bunun  üçün  ən  səmərəli  vasitə  radio  və  televiziya  veri-
lişlərini  dinləmək  və  mütaliəni  genişləndirməkdir.  Diktor,  aktyor,  söz  ustaları, 
natiqlərin  və  başqalarının  danışıqlarını  müntəzəm  olaraq  dinləmək,  sözlərin, 

 
51 
ifadələrin,  cümlələrin  ifadə  tərzinə  diqqət  yetirmək,  nitqin  bu  baxımdan  məziy-
yətlərini mənimsəmək yolu ilə lüğəti genişləndirmək və zənginləşdirmək olar. 
Lüğətin artırılması üçün digər və ən səmərəli yollardan biri də mütaliədir. 
Bədii, elmi-kütləvi, publisistik, fəlsəfi və s. əsərlərin müntəzəm şəkildə mütaliəsi 
söz  ehtiyatının  artırılmasına  səbəb  olur.  Natiq  (mühazirəçi,  müəllim)    nitqində 
mənası  onun  özü  üçün  naməlum  və  ya  az  məlum  olan  bir  dənə  də  söz,  termin 
işlətməməlidir. Əgər belə sözləri işlətməyə ehtiyac olarsa, onların mənası və geniş 
izahı  ilə  bağlı  sorğu  kitablarına  –  lüğətlərə,  ensiklopediyalara  və  s.  baxmaq, 
mühazirə mətnində müəyyən qeydlər aparmaq məsləhət görülür. 
Nitqin  zənginliyi  və  emosionallığını  təmin  edən  amillərdən  bir  də