Nafas olish fiziologiyasi

Gazlarning  qon  bilan  tashilishi.  Qonning  organizmdagi  eng  muhim 

vazifalaridan biri gazlarni (kislorodni) o'pkadan to’qima va hujayralarga va aksincha 

to’qimalardan  o'pkaga  toshishdir.  O'pkada  alveola  havosi  bilan  venoz  qon  o’rtasida 

gaz    almashinar  ekan,  ma’lum  miqdordagi  karbonat  angidrid  venoz  qondan  alveola 

havosiga  o’tkaziladi,  shu  vaqtning  o’zida  venoz  qon  alveola  havosidan  o’tadigan 

kislorod  bilan  tegishli  darajagacha  to’yinadi.  Shunday  qilib,  o'pkada  venoz  qon 

kislorod  bilan  to’yinib,  arterial  qonga  aylanadi  va  kislorodni  organizmning  barcha 

hujayralariga  yetkazib  beradi.  To’qimalarda  esa,  arterial  qon  bilan  hujayralar 

o’rtasidagi  gaz  almashinuvi  tufayli,  arterial  qondan  ma’lum  miqdordagi  kislorod 

hujayralarga o’tadi, shunda arterial qon hujayralardan karbonat angidrid gazini olib, 

shu bilan to’yinadi va venoz qonga aylanadi, so’ngra o'pka tomon harakat qiladi. Qon 

o'pkada  karbonat  angidridni,  to’qimalarda  esa  kislorodni  o’zidan  hech  vaqt  to’la 

bermaydi.  Qonda  ma’lum  miqdordagi  kislorod,  karbonat  angidrid  doimo  organizm 

bo’ylab  aylanib  yuradi.  Qonning  gazlari  deganda  ham  qonda  bo’ladigan  ana  shu 

gazlar  nazarda  tutiladi.  Organizmda  kechayotgan  oksidlanish  jarayonlari  muqarrar 

ravishda  kislorodning  o’zlashtirilishi,  sarflanishi  va  karbonat  angidridning  ajralib 

chiqishi  bilan  birga  davom  etadigan  bo’lgani  uchun  qondagi  ana  shu  gazlarni 

o’rganish  nihoyatda  katta  ahamiyat  kasb  etadi.  I.M.Sechenov  o’tgan  asrdayoq 

qonning gaz tarkibini o’rganish sohasida katta ishlar qildi va oqibatda birinchi bo’lib 

arterial  va  venoz  qonlaridagi  kislorod,  karbonat  angidrid  va  azot  miqdorini  to’g’ri 

aniqladi.  Keyingi  paytlarda  qonning  gaz  tarkibini  boshqa  bir  qator  olimlar  ham 

o’rgandi.  Hozirgi  kunda  buni  fiziologiyadagi  eng  yaxshi  o’rganilgan  masalalardan 

biri desa xato bo’lmaydi. 

        Kislorodning qon bilan tashilishi. Qonda kislorodning bir qismi qon plazmasida 

erigan  holda,  asosiy  qismi  esa  eritrotsitlardagi  gemoglobinga  birikkan  holda  (bunda 

oksigemoglobin  hosil  bo’ladi)  tashiladi.  Kislorodning  plazmada  nechog’li  erishi, 

shuningdek  gemoglobin  bilan  birikib,  oksigemoglobin  hosil  qilishi  parsial  bosimga 

ko’p jihatdan bog’liq. 

Gemoglobinning  ajoyib  xususiyatlaridan  biri  shuki,  u  kislorodni  parsial  bosimi 

baland joyda –o’pkada juda yengil biriktiradi, parsial bosim past joyda –to’qimalarda   

---

 

115 

esa    uni  o’zidan  osonlik  bilan  ajratib  chiqaradi.  Bir  gramm  gemoglobin  to’liq 

oksigemoglobinga  aylanganda  1,34ml(dm

3

)  kislorodni  biriktiradi.  Agarda  turli 

qishloq  xo’jalik  hayvonlarining  qonida  o’rtacha  13-15gr.%gemoglobin  bo’lishini 

xisobga  olsak,  o'pkada  100ml  qondagi  gemoglobin  to’liq  oksigemoglobinga 

aylanganda  qancha  kislorod  biriktirib  olishini  aniqlay  olamiz.  100ml  qondagi 

gemoglobinning  to’la  oksigemoglobinga  aylanishi  uchun  zarur  bo’lgan  kislorod 

miqdoriga qonning kislorod sig’imi deyiladi. 

Qonning  kislorod  sig’imi  turli  hayvonlarda  o’rtacha17,32-20,0sm

3

  ni  tashkil 

qiladi.  Qonning  kislorod  sig’imini  bilgan  holda  qon  tomirlaridan  endigina  olingan 

qon  tarkibidagi kislorod  miqdorini  aniqlab, bu  qonning    kislorod bilan  qay  darajada 

to’yinganligi  to’g’risida  fikr  yurita  olamiz.  Kislorodning  parsial  bosimi  bilan 

gemoglobinning 

oksigemoglobinga 

aylanishi 

o’rtasidagi 

munosabatni, 

oksigemoglobinning dissotsiatsiya egri chizig’iga qarab kuzatsa bo’ladi(28-rasm).