Nağdsız hesablaşma formaları

NAĞDSIZ PÜL HESABLAŞMALARIMN MAHİYYƏTİ VƏ ONLARIN APARILMASI ŞƏRTLƏRİ

Nağdsız pul hesablaşmaları şəraitində ödəmələr bankdakı hesablar vasitəsilə bir hesabdan digər hesaba keçirilməkiə baş verir. Yəni pul vəsaitləri köçürmə yolu ilə ödəyicinin hər hansı bankdakı hesabmdan alıcının həmin və ya digər bankdakı hesabına köçürülür. Nağd hesablaşmalardan fərqli olaraq nağdsız hesablaşmalarda pul vəsaitlərini nezarətdən və vergiyə celb olunmaqdan gizlətmək mümkün deyildir.

Banklar müəssise ve təşkilatlara, firma ve şirkətlərə, fiziki şəxslərə malik pul vəsaitlərini onlara məxsus hesablarda saxlayır, həmin hesablara yeni daxil olan vəsaitləri qəbul edir. Müştərinin sərəncamlanna əsasən pul vəsaitlərini həmin hesablardan digər hesabiara köçürür, həmin hesablardan vəsaitlər verir və digər bank əməliyyatlarını icra edirlər.

Nağdsız hesabiaşmalar hesablaşma sənədi əsasmda həyata keçirilir. Hesablaşma sənədi nədir? Bu pul vəsaitinin nağdsız qaydada bank vasitəsi ilə köçürülməsi barədə kağız üzrə yazılı şəkildə (kağız daşıyıcı) və ya elektron formasmda rəsmiləşdirilən tapşırıqdır.

Nağdsız hesablaşmalarda kağız üzrə (kağız daşıyıcı) rəsmi- ləşdirilən sened ödeniş tapşmğıdır. Bu, ödəyicinin (müşterinin) ■ onun hesabına xidmət gösteren banka hesabındakı pul vəsaitini bu ve ya başqa bankda ödeyicinin gösterdiyi şəxsin hesabma köçürülməsinə dair tapşınğıdır.

Nağdsız hesablaşmalar hal-hazırda həm də elektron daşıyıcılar vasitəsilə də həyata keçiriiir.

Nağdsız hesablaşmalar hansı formada həyata keçirilməsindən asılı olmayaraq bir çox şərtlərin mövcud olduğu şəraitdə baş verir. Bu şərtlər əsasən aşağıdakılardan ibarətdir;

pul vəsaitlərinin aiıcılan apanlmış əməliyyat nəticəsində, sənədlər və müqavilələr əsasında onlara çatası pul vəsaitlərinin məbləğini müəyyən edir, qanunla nəzərdə tutulmuş qaydada həmin vəsaitləri almaq üçün ödəyiciyə sənədlər təqdim edir. ödəyici həmin sənədlər əsasında ödəmələri həyata keçir- məlidir;

ödəyici öz növbəsində ya təqdim olunmuş sənədləri qəbul edərək, onlann əsasında ödəmələri həyata keçirir, ya da ki, qanunla və müqavilə ilə nəzərdə tutulan hallara yol verdikdə təqdim olunmuş sənədlərin ödənilməsindən ya tam, ya da ki, hissə-hissə imtina edir;

nağdsız hesablaşmalar həyata keçirilerkən məcburi ödeməler istisna olunmaqla, ödəyicinin hesabından vəsaitlərin silinməsinə onun icazəsi olmadan yol verilmir;

- vəsaitlərin ödənilməsi ödəyicinin xüsusi vəsaitləri hesabına həyata keçirilir, ödəyici sərbəst vəsaitlərə malik olmadıqda ödəmələr kreditlər və ya digər mənbələrdən cəlb olunmuş vəsaitlər hesabma edilə bilər;

alıcının hesablaşma hesabma vəsaitlər o vaxt qəbul edilir ki, onlar ödəyicinin hesabından artıq silinmiş olsun;

nağdsız hesablaşmalar apanlarkən mütləq pul vəsaitlərinin və pul sənədlərinin ölkənin Mərkəzi Bankı tərəfindən qəbul olunmuş dövriyyəsi qaydalanna riayət olunmalıdır;

nağdsız hesablaşmalar hər bir ölkədə müəyyən edilmiş qaydalarda və sənəd nümtmələri əsasmda həyata keçirilir.

Ötən əsrin 90-cı illərinədək Azərbaycanda və bütün postsovet məkanmda ödəmələrin seçmə növbəliliyi mövcud idi. Apanlan təsərrüfat əməliyyatlannm xarakterindən asılı olaraq, ödəmələr 5 qrupa aynlırdı. Hər bir qrap üzrə ödəmələr əwəlki qrup üzrə ödəmələr qurtardıqdan sonra başlayırdı. Belə növbəlilik ödəmə intizammı möhkəmlədə bilmədi. Çünki ödəyicilər ilk növbədə öz ehtiyaclanm, əmək haqqı üzfə borclannı və büdcəyə ödəmələri həyata keçirirdilər. Bu halda digər müştərilərin, yəni malgöndərənlərin və kommunal xidmət sahələri müəssisələrinin problemləri vaxtmda ödənmirdi. 1990- cı ildən başlayaraq ödəmələr təqvim növbəliliyinə keçirildi. Bu prinsipə əsasən hesablaşma hesabına daxil olan vəsaitlər təqvim üzrə ödəməyə təqdim olunmuş sənədlərin tarixi əsasmda həyata keçirilirdi. Belə halda isə müəssisə və təşkilatlar əmək haqqmı almaq üçün həmin dövrə qədər olan bütün borclan ödəməli olurdular. Bu isə real deyildir.

Bir çox postsovet respublikalannda 1992-ci ildə, Azər- baycanda isə 1993-cü ildə təqvim növbəliliyi ləğv edildi və növbəliliyin müəyyən edilməsi müştərilərin özlərinə həvalə olundu. Belə qaydanın müəyyən edilməsi zahirən bazar münasibətlərinə uyğun olaraq müəssisə və təşkilatlara müstə- qillik verilməsi ilə əlaqədar olsa da, onun qüsurlan da var idi. Hər bir ödəyici hər hansı bir alıcıya üstünlük verərək, digər kontragentlərinə zərər vura bilirdi. Bu uzunmüddətli kreditor borclannın yaranmasma səbəb olurdu.

Azərbaycan Respublikasında ödəmə intizamını qaydaya sənədləri üzrə hesabdan silinmə həyata keçirilir.

Qeyd etmək lazımdır ki, bir növbəyə aid tələblər üzrə vəsait sanədlərin daxil olmasmm təqvim ardıcıllığı qaydasında hesabdan silinir.

Azərbaycan Sovetlər Birliyinin tərkibinə daxil olduğu illər ərzində bütün birliyə daxil olan respublikalarda nağdsız hesablaşmalann həyata keçirilməsində aşağıdakı formalardan istifadə olunurdu:

Ödəniş tapşırıqları ilə hesablaşmalar;

Ödəniş-tələbnamə tapşırıqları ilə hesablaşmalar;

Çeklərlə hesablaşmalar;

Akkreditivlər üzrə hesablaşmalar.

Ötən əsrin sonlarında nağdsız hesablaşmalann apanlması qaydalannda dəyişiküklər və təkmilləşmələr apanldı. Bu əsrin əwəllərində yəni 29.01.2001-ci il tarixdə (protokol N°4) Azərbaycan Respublikası Milli Bankınm İdarə Heyəti “Azər- baycan Respublikasmda fəaliyyət göstərən kredit təşkilatlan arasmda hesablaşmalann təşkili qaydalan”nı qəbul etdi. Lakin bu qaydalann da təkmilləşməyə ehtiyacı var idi.

Hal - hazırda republikamızda nağdsız hesablaşmalar Azər- baycan Respublikasının Mülki Məcəlləsinin 972-ci maddəsi əsasında və Azərbaycan Respublikası Milli Bankı İdarə Heyətinin 19 sentyabr 2002-ci il tarixli (protokol JVe22) qəran ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasında nağdsız hesablaşmalar və pul köçürmələri haqqmda təlimat” əsasında həyata keçirilir (bu təlimat Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyi tərəfmdən 16 oktyabr 2002-ci il tarixdə Dövlət qeydiyyatına alınmışdır. Qeydiyyat N:2925).

Bu təlimat “Azərbaycan Respublikasının Milli Bankı haqqında“, "Azərbaycan Respubiikasında bankiar və fəaliyyətı haqqında'’, Azərbaycan Respubiikasının qanunlanna, Azər- baycan Respubiikasının Mülki Məcəüəsinə və Azərbaycan Respubiikasının digər qanunvericiiik aktlanna əsasən hazır- lanmış və Azərbaycan Respublikası ərazisində nağdsız hesab- laşmalann aparıiması, o cümiədən istifadə olunan ödəniş sənəd- lərinin forma və məzmununu, tertibi və dövriyye qaydalanm, habeiə pul köçürmələrinin həyata keçiriiməsi şərtlərini müəy- yən edir,

Bu təlimata əsasən nağdsız hesabiaşmalarda istifadə olunan bəzi aniayışlar öz izahını belə tapmışdır:

nağdsız hesablaşma - pul nişanlanndan istifadə etmədən ödəniş sənədləri vasitəsilə həyata keçirilən ödənişdir.

ödəniş sənədi - nağdsız qaydada pul vəsaitinin kredit təşkilatı vasitesi ile ödenilmesi barədə yazılı şəkildə kağız üzərində (kağız daşıyıcı) ve ya elektron formada (elektron daşıyıcıiarda) rəsmləşdirilən sərəncamdır.

pul köçürmesi - bank hesabı açılmadan nağd pulun fiziki şəxs tərəfindən banka təhvil verilməsi yolu ilə həyata keçirilən ödənişdir.

Bu təlimat vasitesilə Azerbaycan Respublikasmda həyata keçirilən nağdsız hesablaşmalardan aşağıdakı formalan tənzim- lenir:

ödəniş tapşınqlan ilə hesablaşmalar;

inkasso sərəncamiarı ile hesablaşmalar;

inkasso üzrə hesablaşmaiar;

akkreditiv üzrə hesablaşmalar.

Qeyd etmək lazımdır ki, banklar hesablar üzrə əməliyyatlan ödəniş sənədləri əsasmda apanriar. Nağdsız hesablaşmalan yuxarıda nəzərde tutulmuş formada həyata keçirmək üçün aşağıdakı ödəniş sənədlərindən istifadə olunur:

- ödəniş tapşınqlan;

- inkasso sərəncamİan;

- inkasso tapşınqları;

- akkreditivlər.

Nağdsız hesablaşmalar beynəlxalq bank praktikasında tətbiq olunan işgüzar dövriyyə adətləri ilə nəzərdə tutulmuş digər formalarda da aparıla bilər. Bu formalar tərəflərin razılaşması, belə razılaşma olmadıqda ise bank praktikasında tətbiq olunan işgüzar dövriyyə adətləri ile tənzimlənir.

Nağdsız hesablaşmalardan tətbiq olunan hər hansı formasını tərəflər müstəqil şəkildə seçir və müqavilədə əks etdirərək onun şertlərini müeyyən edirlər.

Nağdsız hesablaşmaların aparılması zamanı banklar müştə- rilərin müqavilə münasibətlərinə müdaxilə etmir. Banklann təqsirindən yaranmış hallar istisna olmaqla ödəyici ilə vəsait alan arasında yaranan bütün qarşılıqlı tələblər banklann iştirakı olmadan qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada həll edilir.

Nağdsız hesablaşmalar zamanı hesabdan pul vəsaitinin silinməsi müştərinin sərəncamı və yaxud məhkəmənin qərarı ilə, habelə qanunla müəyyənləşdirilmiş və yaf/bankla müştəri arasmda müqavilədə nəzərdə tutulmuş hallarda müştərinin sərəncamı olmadan həyata keçirilir.

Ödənişlər həyata keçirilərken hesabdakı pul vəsaiti müştə- rinin sərəncamlanm və ona qarşı irəli sürülmüş bütün tələbləri yerinə yetirməyə kifayət etmədikdə hesabdalı pul vəsaiti qanunla müəyyən edilmiş ardıcıllıqla silinir.

Nağdsız ödənişləri həyata keçirmək üçün istifadə oiunan kağız daşıyıcılarda və ya elektron formada göndərilmiş ödəniş sənədlərinin geri çağınlması məseləsi hesablaşma sisteminin iş qaydalannı nəzərə almaqla bank hesabı müqaviləsi ilə tənzimlənir.

Nağdstz ödəniş zamanı müştəri tərəfındən ödəniş sənəd- lərinin elektron daşıyıcılarla təqdimetmə üsulu seçilərsə, müş- təri tərəfındən elektron ödəniş məlumatı elektron imzadan və digər məlumat qorunma vəsaitlərindən (kriptoqrafıya, şiffə- lənmə və s) istifadə etməklə məlumatlann məxfıliyinin qorun- ntasınm təmin edilməsi şərti ilə müştərinin xidmət olunduğu banka (və ya əksinə bankdan müştəriye) gönderilir.

Ədəbiyyat

1. 
   Abdullayev Ş., R.Əsgərova. Bank işi. Bakı,2010
   
2. 
   М.М.Bağırov. «Banklar və bank əməliyyatları» Bakı 2003. dərslik
   
3. 
   Bağırov M. Bank işi. Bakı, 2003.
   
4. 
   Ibrahimov Z. Pul, kredit və banklar (suallara cavab). Bakı, 2009.
   
5. 
   Z.F. Məmmədov.R. Rzayev. Bank işi və e-bankçılıq. Bakı, 2003.