Namangan davlat chet tillari instituti tillar va ijtimoiy gumanitar fanlar kafedrasi

Olloh – ul har narsaga qodir kuch, sidqidildan sig‘insang, istagan murodu maqsadingga etkazadi;
Tafakkur – fikrlash va mushohada qobiliyati;
Qilich – ul yigitning yo‘ldoshi, el-yurt osoyishtaliginining posboni, har qanday dushmanning mahv etish quroli, aning qudrati ila dinsizlarni dinga solmoq mumkin;
Imon – ul insonni barcha jonlilardan farqlantirib turuvchi xususiyatdir. Imonli odam hiyonat qilmaydi, qarindosh-urug‘lari, elu-xalqning or-nomusini himoya qiladi, halollik va poklikni fazilat biladi;
Kitob (bitik) – barcha bunyodkorlik, yaratuvchanlik va aql idrokning, ilmu donishning asosidir, hayotni o‘rgatuvchi murabbiydir».
Demak, Amir Temur hayoti va faoliyatida o‘zi qat’iy rioya etgan, haqiqiy etuklik belgisi sanalgan din, imon, aql bilan ish yuritish va ilmga e’tiqodni boshqalarga ham tavsiya etgan hamda avlodlarni ham shu ruhda tarbiyalashga e’tibor bergan.
Amir Temur zamonida musiqa, badiiy adabiyot, rassomlik san’ati rivoj topib, yoshlarga she’r yozish, rasm chizish, musiqa asboblarini chalish, kitobxonlik, lison ilmi, husnixat o‘rgatilar edi. Bu san’at turlari o‘sha davr tarbiyasi tarkibiga kiritilgan edi. Sohibqironning buyuk saltanatida ijod qilgan shoirlar, rassomlar, mashshoqlar va boshqalar buning yaqqol dalilidir. Bu davrda katta shahar hunarmandlari ham ashula, raqs, suxandonlik bilan shug‘ullanganlari haqida Sharafiddin Ali Yazdiyning «Zafarnoma» asarida qayd etilgan.
Amir Temur jismoniy tarbiyaga ham katta e’tibor bergan. Sharqda dilovarlik tarbiyasi, ya’ni yoshlarda mardlik, jasurlikni tarbiyalash asosiy masalalardan sanalgan. Yigitlar bolalikdan merganlik, chavandozlik, suvda suzish, ovchilik, qilichbozlik, shaxmat o‘yini kabilarni mohir murabbiylardan o‘rganib, bu borada mashq qilar edilar. Amir temurning o‘zi kuchli lashkarboshi sifatida harbiy ilmning «Ming askar» uslubi asoschilaridan biri bo‘lgan. Buyuk sohibqiron shunday ta’kidlaydi:
Xulosa qilib aytganda, Amir Temurning buyuk davlatchilik siyosati – mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiy ettirish bilan birga tarix oldida ma’rifiy xizmatlari ham beqiyos. Uning ta’lim-tarbiyaga oid o‘gitlari, tutgan siyosati hozir ham o‘z qiymatini yo‘qotmagan. Uning ta’lim-tarbiyaga oid ishlari, qarashlari hozirgi barkamol insonni shakllantirishda katta rol o‘ynaydi.
Ulug‘bek 1394 yilning 22 martida Eronning g‘arbidagi Sultoniya shahrida bobosi Sohibqiron Amir Temurning harbiy yurishi paytida tavallud topdi. U Shohruh Mirzoning to‘ng‘ich o‘g‘li bo‘lib, unga Muhammad Tarag‘ay ismi berildi. Lekin uni bobosi alohida mehr bilan «Ulug‘bek» deb atayvergani uchun uning asosiy ismi Ulug‘bek bo‘lib qoladi va jahonga ana shu nom bilan shuhrat tarqatadi.
Ulug‘bekning otasi Shohruh Amir Temurning uchinchi o‘g‘li bo‘lib, Xuroson hukmdori, ma’rifatli, ilm-fanga qiziqqon shoh edi. Onasi Gavharshodbegim ham o‘z davrining oqila, bilimdon ayollaridan hisoblanardi.
...«Taqdir bu ulug‘ zotning zimmasiga behad ulkan va mashaqqatli vazifalar yukladi. Buyuk sarkarda amir Temur bunyod etgan saltanatning vorisi bo‘lishdek mislsiz sinov aynan unga nasib etdi».¹
Ulug‘bekning bolalik yillari bobosi Temurning harbiy yurishlarida o‘tdi. Garchi Ulug‘bek tug‘ilganda bir oz zaif bo‘lgan bo‘lsa-da, harbiy yurishlar davrida chiniqdi. Amir Temur nabirasi Ulug‘bekning o‘tkir zehnli, aqlu farosatli bo‘lganligi uchun juda sevardi. «Ko‘zimning nuri, saltanatimning umidli niholi», deb erkalatardi. Biroq, Ulug‘bek Mirzo nozik bo‘lib o‘sdi. Buning ustiga ko‘p vaqtini kitob muto‘laa qilish bilan o‘tkazar, davlat ishlariga rag‘bati yo‘q ko‘rinar edi.
Ulug‘bekning tarbiyasi bilan buvisi Saroy Mulk xonim shug‘ullanib, sevimli nabirasiga o‘quv-yozuvni o‘rgatgani, tarixiy mavzularda hikoya va ertaklarni so‘ylab bergani uning hayotida o‘ziga xos maktab bo‘ldi. 1405-1411 yillarda, o‘sha davrning qonun-qoidalariga binoan amir shoh Mahk yosh mirzoga otabegi bo‘lib tayinlangan. Otabegi Ulug‘bekka asosan harbiy va siyosiy tarbiyadan ilm o‘rgatgan.
O‘rta asrlardan saqlanib qolgan kitoblarda ma’lum bo‘lishicha, saltanatga vorislar davlatni boshqarishda muayyan tartib-qoidalar bayon qilingan qo‘llanmalar asosida tayyorlangan. Shulardan biri Shahzodalar va Xonzodalar bilishi zarur bo‘lgan «Suluk ul-muluk» (Podshohlarga qo‘llanma) kitobidir.
Ulug‘bek ham an’anaga ko‘ra mazkur kitobni mukammal o‘rganar va unda ko‘rsatilgan davlatni idora qilish san’ati – turli lavozim egalarini tayinlash, soliq to‘plash, ruhoniylar, mansabdorlar hamda boshqa yurtlardan kelgan elchilarni qabul qilish, xayru sadaqa berish kabi tartib-qoidalar bo‘yicha ko‘nikmalarni egallaydi. Ulug‘bek yoshligidan ko‘p kitoblarni muto‘laa qiladigan bo‘lib, u ayniqsa, matematika, astronomiya ilmlariga qiziqdi. U bobosining xos munajjimi mavlono Badriddin bilan ko‘p vaqtini o‘tkazar, undan hisob va taqvimdan dars olar, ba’zi kechalari, qor tinib osmon yorishgan paytlarda yulduzlarning o‘rni va harakatini kuzatish bilan mashg‘ul bo‘lar edi.
Taniqli olim Bo‘riboy Ahmedovning ma’lumotlariga ko‘ra mavlono Badriddin Samarqandda bo‘lgan vaqtda Ulug‘bekni Ko‘ksaroydagi xos kutubxonasiga boshlab borib, kutubxonaga yangi kelib tushgan Abulqosim Firdavsiyning «Shohnoma»sini ko‘rsatadi. Shu erda mavlono Badriddin Ulug‘bekka alloma al-Farg‘oniy tarafidan bitilgan «Kitob fi javomi ilm an-nujum va usul al harakat as-samoviya» («Yulduzlar haqidagi ilm bilan osmon yoritkichlari harakatining asosini (bir-biriga) qo‘shuvchi kitob»)ni ko‘rsatadilar.
Shunday qilib, Ulug‘bek bolalik yillaridayoq mavlono Badriddin Tusiy, Abu Rayxon Beruniy, Umar Hayyom kitoblari bilan hamda Oqsulot va O‘trorda «Ziji Mahkshohi» bilan tanishdi. 1411 yilda 17 yoshli Ulug‘bek Mirzo Movarounnahr va Turkistonning hokimi etib tayinlanishi Temuriylar xonadonida Ulug‘bekning mavqei naqadar yuksak ekanligidan dalolat beradi. Ulug‘bek hokim bo‘lgach, bobosidan farqli o‘laroq harbiy yurishlar bilan qiziqmadi. Aksincha, u o‘rta asrlardagi boshqa hokimlardan o‘zgacha yo‘l tutdi, ko‘proq ilm-fanga moyil edi.
Haqiqatan ham Qozizoda 1360 yillarda tug‘ilgan bo‘lib, 20-25 yoshlarida, ya’ni Ulug‘bek tug‘ilmasdanoq Temur saroyiga o‘tadi. Natijada Ulug‘bek umrining ilk davridanoq Mavlono Ahmad va Qozizoda Rumiy – falakiyotshunos va riyoziyotchilar ta’sirida ulg‘ayadi. Shu sababli uning hayotida aniq fanlar muhim ahamiyat kasb etadi. Yigirma yoshlarida u o‘z davrining yirik olimlaridan biri bo‘lib shakllandi. U hokim bo‘lgan paytidagi olamshumul o‘zgarishlar butun o‘rta asr madaniyati tarixda betakror voqea bo‘lib qoldi.
Ulug‘bek ixlosmandlaridan G‘yosiddin Jamshid Koshiy 1417 yili Samarqanddan Koshondagi o‘z otasiga yozgan maktubida Ulug‘bekning faoliyati va bilimini quyidagicha ta’riflaydi: «Allohga va uning ne’matlariga shukronalar bo‘lsinkim, etti iqlimning farmonbardori, islom podshohi Ulug‘bek donishmand kishidurlar. Men bu narsani odob rasmi yuzasidan aytayotganim yo‘q. Haqiqat shuki, avvalo u kishim Qur’oni Karimning aksariyat qismini yoddan biladilar. Tafsirlarni va mufassirlarning har bir oyat haqidagi so‘zlarini aqlda saqlaydilar va yoddan biladilar, arabchada g‘oyat yaxshi yozadilar. Shuningdek, u kishim fiqlidan habardorlar: mantiq ma’nolarining bayoni va usullaridan ham xabardorlar».¹
Samarqanddagi madrasa qurilishi 1417 yili boshlanib, uch yilda qurib bitkaziladi. Tez orada Ulug‘bek madrasaga mudarris va olimlarni to‘play boshlaydi va shu tariqa uning falakiyotshunoslik maktabi shakllanadi. Bu maktabning asosiy mudarrislari ilmiy ishlarga qulay sharoit va panoli izlab Temur davridayoq Samarqandga kelgan Taftazoniy, Mavlono Ahmad va Qozizoda Rumiy kabi olimlar edi. Qozizodaning maslahati bilan Ulug‘bek otasining mulki Xurosonning Koshon shahridan G‘yosiddin Jamshid Koshiyni chaqirtirdi. Shunday qilib, Movarounnahrning turli shaharlaridan va Xurosondan to‘plangan olimlar soni 1417 yilga kelib 100 dan ortib ketdi. Ular orasida adiblar, muarrixlar, xattotlar, rassomlar, me’morlar bor edi. Lekin yulduzshunoslik va riyoziyot sohasidagi olimlar sharafliroq va obro‘liroq edi. Ular orasida Qozizoda va Koshiy eng
Bu erda tilga olingan Qozizoda Rumiy (Salohiddin Musa bin Mahmud) mashhur matematik va astronomdir. U Ulug‘bek madrasasining dastlabki mudarrislaridan biri edi. G‘oyat bilimli bu olimni zamondoshlari «O‘z davrining Aflotuni» deb ataganlar.
Ulug‘bek asarlarining sharhchisi, Qozizoda va Ulug‘bekning iste’dodli shogirdi, samarqandlik matematik va astronom Alouddin Ali ibn Muhammad Qushchidir. U «O‘z davrining Ilmolomeyi» deb nom olgan. Ali Qushchi ilmiy ishda Ulug‘bekning eng yaqin yordamchilaridan biri edi. Ulug‘bek maktabi namoyandasi sifatida Ulug‘bek asarining sharxchisi, astronom Chalabiy nomi ham diqqatga sazovordir.
Madrasada boshqa mudarrislar bilan bir qatorda, Ulug‘bekning o‘zi ham astronomiya bo‘yicha ma’ruzalar o‘qir edi. Uchinchi darajali algebraik tenglamaga olib kelgan bir gradus yoyning sinusini aniqlash – Ulug‘bek va uning maktabi erishgan ajoyib va eng muhim muvaffaqiyatlardan biri bo‘ldi.
Ulug‘bek “Ziji”, ayniqsa, Hindiston olimlariga kuchli ta’sir ko‘rsatdi. Samarqand olimlarining ilmiy an’analarini Hindistonga Boburning o‘zi etgazgan degan ma’lumot bor. Boburning vorislari o‘tmishdagi shohlarga o‘xshab atrofiga olimlarni to‘playdilar va ularning ilmiy izlanishlariga sharoit yaratadilar. “Zij”ning G‘arbiy Ovro‘pa faniga ham ta’siri katta bo‘ldi. Umuman olganda, G‘arbiy Ovro‘pa Temur va uning farzandlarini, ayniqsa, Ulug‘bekni XV asrdanoq bilardi. Ali Qushchining Istambuldagi faoliyati tufayli Ulug‘bekning olimligi haqidagi xabar ham Ovro‘paga tarqaladi.
1638 yili Istambulga ingliz olimi va sharqshunosi, Oksford dorifununining professori Jo‘n Grivs (1602-1652) keladi.
Qaytishida u o‘zi bilan Ulug‘bek “Ziji”ning bir nusxasini Angliyaga olib ketadi. 1648 yili avval “Zij”dagi 98 yulduz jadvalini chop etadi. O‘sha yilning o‘zida Grivs “Zij”dagi jo‘g‘rofiy jadvalni ham nashr etadi. 1650 yili esa u “Zij” birinchi maqolasining lotincha tarjimasini nashr etadi.
Mirzo Ulug‘bek, avvalo, ilmiy farazlar bilan emas, balki sof amaliy uslubda ijod qildi. Minglab yulduzlarni jamlagan mukammal harita va bugungi eng zamonaviy hisoblardan deyarli farq etmaydigan mukammal astronomik jadvalini yaratdi. Uning hayoti va ijodi o‘zbek xalqi ma’naviyati poydevoriga qo‘yilgan tamal toshlaridan biri bo‘lib, xalqimizning o‘rta asrlarda fundamental fanga nechog‘lik buyuk ahamiyat berganini ko‘rsatadi.
Mirzo Ulug‘bek o‘z umrini kelajak uchun, bugungi hayot uchun fido etdi. O‘sha uzoq zamonlarda bashariyat taraqqiyotini o‘ylab yashadi, o‘z avlodlari asrlar osha tartib etajak ma’rifatli bir jamiyatni orzu qildi. Har qanday millat ham Ulug‘bekday farzandni tarbiya etgani uchun g‘ururlanishi tabiiy holdir, chunki bunday insonlar faqat o‘z xalqiga emas, balki umubashariy gullab-yashnash uchun xizmat qiladi va jahonning e’tiborini qozonadi. “...Mirzo Ulug‘bekning umumbashariy qadriyatlarga qo‘shgan hissasi beqiyos bo‘lib, u bugungi kunda ham hayotimizda ulkan ahamiyat kasb etmoqda va O‘zbekistonning xalqaro obro‘sini oshirish yo‘lida katta xizmat qilmoqda. Buyuk ajdodimiz Ulug‘bek nomi berilgan ma’naviyat maskanlari, mahallalar, ko‘chalar va shaharlar juda ko‘p. Yurtimizda dunyoga kelib ko‘z ochayotgan har o‘n chaqaloqning biriga ezgu niyat bilan Ulug‘bekning muborak ismi berilyaIlmi deb aytsak, mubolag‘a bo‘lmaydi.
Bularning barchasi – millatimizning buyuk allomaga bo‘lgan cheksiz hurmati va ehtiromlaridan darak beradi.¹” Ulug‘bek ta’lim-tarbiyada mudarrislarning odil va halol bo‘lishiga, o‘z pedagogik mahoratlarini, bilimlarini oshirib borishga, har bir mashg‘ulotni yuksak saviyada o‘tkazishga da’vat qiladi.Ulug‘bek bolalarni tarbiyalashda uy sharoiti va ota-onalarning faoliyatiga yuqori baho beradi, ularni hayotda chidamli, mehnatsevar qilib tarbiyalash juda zarur deydi. Buning dalili sifatida “Zij” ustida ishlash paytidagi qiyinchiliklar haqida shunday deydi: “Yulduzlar jadvalini tuzish maqsadida biz kechayu kunduz ishladik, o‘z mo‘ljallagan maqsadimizga etguncha biz o‘zimizga qadar yaratilgan jadvallarni taqqosladik, qayta tuzdik va shu tariqa yuz qaytalab tuzatishlar kiritgach, o‘n sakkiz yildan so‘nggina o‘z ko‘zlagan niyatimizga etdik”¹.
Ulug‘bek axloqiy tarbiya haqida gapirar ekan, bu masalada insonlar orasidagi o‘zaro munosabat, do‘stlik va birodarlik alohida ahamiyat kasb etish kerakligini ta’kidlaydi. Uning fikricha, haqiqiy va soxta do‘stlarni ajrata bilish lozim, g‘arazli kishi hech vaqt do‘st bo‘lmaydi, kishilarni u to‘g‘ri yo‘ldan ozdiradi. Shu bois g‘arazli kishilardan har qanday yo‘l bilan bo‘lsa-da, yiroq bo‘lish, kasbi va xulq-atvori yaxshi, hamma hurmat qiladigan, xushfe’l kishi bilan do‘stlashish lozimligini tavsiya etadi.
Har bir kishi do‘stona hamkorlik bilan hayotiy muammolarni hal etishi mumkin, kishi yo‘lg‘iz o‘zi, do‘stlarsiz hech narsa qila olmaydi. Uning ta’kidlashicha, har bir insonning axloqiy shakllanishi olimlar o‘rtasidagi munosabatlarga ham bog‘liqdir, ular o‘rtasidagi yaxshi hamkorlik talabalarning axloqiy tarbiyasida g‘oyat muhimdir. Bunday do‘stona va beg‘araz hamkorlik mohiyatini biz Ulug‘bek faoliyati misolida ko‘rishimiz mumkin. Masalan, Ali Qushchi umrining ohirigacha unga sodiq qoldi. Ulug‘bek o‘zining ko‘p yillik mehnati evaziga yaratilgan “Ziji Ko‘ragoniy” asarini unga ishonib topshirdi va u o‘z navbatida ustozining ishonchini oqladi.
Abdurahmon Jomiy XV asrda yashagan mutafakkirlar kabi inson va uning yuksak axloqiy hislatlari, go‘zal fazilatlarini tarannum etish orqali kishilarning baxt-saodatini ta’minlash yo‘llari xususidagi g‘oyalarni ifoda etadi. Yosh Nuriddin Abdurahmon maktabga juda erta qatnay boshlagan. Uning otasi o‘z davrining ziyoli kishilaridan biri bo‘lganligi uchun o‘g‘lining bolalikdan bilim olishiga katta e’tibor bergan.Abdurahmon Jomiy maktabni tamomlagach, «Nizomiya» madarasida tahsilni davom ettirdi. Madrasada tahsil olish davrida u arab tili grammatikasini puxta o‘rgandi, shuningdek, arab tilida yaratilgan hamda aruz vazni va uning o‘ziga xos jihatlari hamda qofiya ilmidan saboq beruvchi asarlar mazmuni bilan tanishib chiqdi. Ko‘plab badiiy asarlarning sharhlari bilan tanishishga musharraf bo‘ldi. Ayni vaqtda Sa’diddin Qoshg‘ariy, Shayx Bahoviddin Umar va Mavlono Muhammad Asad kabi allomalarning qo‘lida tahsil oldi. Abdurahmon Jomiy badiiy asarlarni yaratishga oid ilmlarni puxta o‘zlashtirganligi hamda nasriy va nazmiy asarlarni birdek muvaffaqiyatli yarata olish qobiliyati bilan ustozlarining tahsiniga sazovor bo‘ldi.
Biroq Abdurahmon Jomiyda o‘zi egallagan bilimlari darajasidan qoniqmaslik hissi ustun edi. Shu bois bilimlarini yanada oshirish maqsadida Samarqand shahriga yo‘l oladi. Mazkur davrda Samarqand shahri ulug‘ mutafakkir Muhammad Tarag‘ay Ulug‘bekning boshqaruvi ostida bo‘lib, u madaniyat va ma’rifat o‘chog‘iga aylangan edi. Mirzo Ulug‘bekning rahbarligi ostida matematika, fizika va astronomiya kabi fanlarning rivoji yo‘lida samarali tadqiqotlar olib borilayotgan edi. Samarqand shahrida bo‘lgan vaqtda Abdurahmon Jomiy o‘z zamonasining etuk olimi g‘ozizoda Rumiy tomonidan o‘qilgan ma’ruzalarni tinglashga muvaffaq bo‘ldi. Hirot shahriga qaytgach, mashhur olim, Muhammad Tarag‘ay Ulug‘bekning sevimli shogirdlaridan biri Ali Qushchi tomonidan sinovdan o‘tkazildi.
Abdurahmon Jomiy 1472 yilda haj safari bilan Makka shahriga otlanadi, ushbu safar jarayonida turli shaharlarda bo‘lib, mashhur shoir, olim va mutafakkirlar bilan muloqotda bo‘ladi, adabiy jarayon, uning o‘ziga xos yo‘nalishlari va mazmuni bilan yaqindan tanishadi. Ikki yillik safardan so‘ng Hirot shahriga qaytadi va o‘zi orttirgan boy tajribaga tayangan holda ijod qiladi.Abdurahmon Jomiy ham o‘z asarlarida yuksak insoniy hislatlarni ta’rif etadi. Tadqiqotchi Sh.Shomuhamedov Abdurahmon Jomiyning shaxsi xususida so‘z yuritar ekan, quyidagilarni qayd etib o‘tadi: «Uning shaxsan o‘zi bunga namuna bo‘ldi, poklik shamlaridan biri bo‘lib porladi».
Alloma uchta lirik devoni, ta’lim-tarbiya masalalariga oid «Bahoriston», shuningdek, ettita dostonni o‘z ichiga olgan «Haft avrang» («Etti taxt») nomli asarlari bilan jahon madaniyati taraqqiyotida munosib o‘ringa ega bo‘ldi.