Namangan davlat universiteti

1.1 O’yin faoliyati nazaryasi

Dastlabki barcha o'yinlarni bolalar faoliyati shaklida farq qiladigan va ularga kattalar ishtirok etishini ikki katta guruhga bo'lish mumkin.

Mustaqil o'yinlarning birinchi guruhiga bunday sinflar kiradi, ulardan bevosita jalb etilmagan va bolalarning o'zlari o'zlarining faoliyati oldindan ilgari surilgan. Ularning o'zlari o'yinning maqsadlarini qo'ydi, uni ishlab chiqadi va mustaqil ravishda harakat qiladi. Bunday o'yinlarda bolalar o'zlarining aqllarining rivojlanish darajasini oshiradi. Bunga bola fikrini rivojlantirishga qaratilgan sahna va informatsion o'yinlarni o'z ichiga olishi mumkin.
Ikkinchi guruh o'yin qoidalarini o'rnatgan va bolalarning ishini kerakli natijaga erishishga yo'naltirgan katta yoshli shaxsning ishini talab qiladigan o'quv o'yinlarini o'z ichiga oladi. Ushbu o'yinlarning maqsadi bolani tarbiyalash, tarbiyalash va rivojlantirishdir. Bu guruh dramatlashtirish o'yinlari, ko'ngilochar o'yinlar, ko'chma, didaktik, musiqiy o'yinlarni o'z ichiga oladi. Ta'lim o'yinlaridan, bolaning faoliyati o'quv jarayoniga nisbatan muloyimlik bilan tarjima qilish osonroq. Ushbu guruhda turli xil o'quv o'yinlari, turli maqsadlar va stsenariylar bilan ajralib turishi mumkin.

Maktabgacha tarbiyaerning o'yin faoliyatining xususiyatlari

Bola dunyosi kattalar dunyosidan nusxa oladi. Sizning chaqalog'ingiz o'yinchoqlari haqiqiy va xayoliy xususiyatlarni beradi. O'yin orqali uning atrofidagi jamiyatida foydalanish, uning roli, munosabatlari va madaniy an'analarini o'rganishi osonroq.
Odatda, o'yin-o'yin faoliyati tarkibidagi maktabgacha tarbiyachilar bir necha bosqichlar mavjud:

sensorin;

katalog;
musiqiy va o'yin faoliyatini o'z ichiga olgan majoziy va fitnaviy o'yini;
qoidalarga muvofiq o'yin.
Atrofdagi dunyoning bilimlarining boshlanishi o'yinchoqlar, teginish, bosqinchilik, nashriyot tovushlari, shuningdek turli xil uy-joy ob'ektlari, ommaviy materiallar va suyuqliklar bilan tanishish bilan bog'liq. Ota-onalar, funktsiyalar hayotga aloqador narsalarning vazifalariga o'xshash o'yinchoqlarni sotib olish uchun eng yaxshisidir. Maktabgacha yoshda, bolalarning o'yinlarini ijro etish unday emas. Ota-onalar bolalarni kundalik ishlarda jalb qilish, ularni yangi ob'ektlar bilan tanishtirishlari va bir vaqtning o'zida foydali odatlarni oshirish va ularga ega bo'lishlari mumkin.
Biroz to'ydi, bola direktorning o'yiniga o'tadi: bu o'zboshimchalik xususiyatlariga olib keladi va ularning harakatlarini boshqaradi. Keyinchalik ham maktabgacha tarbiyachilarga o'yin-o'yinlar faoliyatini amalga oshiradi. Bolalar, katta yoshli dunyoni nusxalash, "shifoxonalar", "Oilalar", "Oilalar", "do'konlar" va boshqalarni tashkil qiladi, agar u mushuk bilan aloqa qilish va o'zaro aloqada bo'lsa, u allaqachon muloqot qilishga va o'zaro aloqada bo'lishga va o'zaro aloqada bo'lishga va o'zaro aloqada bo'lgan. Bu yana bir bor o'yinning boladan ijtimoiy ajratish muhimligini ko'rsatadi. Keyin qo'mondonlar raqobatbardosh tabiatga ega va qoidalar ro'yxati bilan ta'minlanadi.

Maktabgacha bolalar uchun o'yinlar

Didaktik o'yinlar
O'yinlar faoliyatining eng muhim ma'nosi - bu bolalarning rivojlanishida rivojlanadi. O'qituvchilar tomonidan olib boriladigan ishchilar tomonidan bevosita xizmat qiladi. Ushbu o'yinlar o'quv va ta'lim uchun maxsus ixtiro qilingan, ularda muayyan qoidalarga ega va ma'lum bir natija kutilmoqda. Aslida, didaktik o'yin - bu o'rganish va o'yin shaklida sintez. Didaktik vazifalar unda o'rnatiladi, qoidalar va o'yin choralari aniqlanadi va natija oldindan taxmin qilinadi. Dadacik vazifa ostida ta'limning ta'siri va o'rganish maqsadi. Harflardagi so'z yoki ball ko'nikmalarini amalga oshiradigan o'yinlar yaxshi namoyish etiladi. Didaktik o'yinning vazifasi o'yin harakatlari orqali amalga oshiriladi. O'yin bolalarning o'zlari bajargan o'yinlariga asoslangan. Ushbu harakatlar qanchalik qiziqarli bo'lsa, o'yin yanada samarali va yanada qiziqarli o'yin.
O'qituvchining xulq-atvor menejeri o'yin qoidalarini belgilaydi. O'yin tugashi bilan uning natijalarini yakunlash kerak. Bunda bu vazifani bajargan har bir kishidan yaxshiroq sarflagan g'oliblarni aniqlashga nazarda tutilishi mumkin, ammo shu bilan birga o'yinning har bir ishtirokchisini rag'batlantirish kerak. Kattalar didaktik o'yinlardan mashg'ulotlarni o'qishga nisbatan muammosiz siljishga imkon beradigan o'rganish usullari sifatida foydalanishadi.

O'yin va bolalar nutqini rivojlantirish

O'yin bolaning nutqining rivojlanishiga sezilarli darajada ta'sir qiladi. Kichkintoy o'yin holatiga ishonch bilan bog'lanishini ta'minlash uchun aloqa ko'nikmalarining minimal darajasi kerak. Boshqa bolalar bilan tushuntirish zarurati tufayli ulangan nutqning rivojlanishi bilan rag'batlantiriladi. Faoliyatning etakchi shaklida bo'lgan o'yinda, so'zning so'zlashuv funktsiyasi bitta ob'ektni boshqalarga almashtirish bilan bog'liq. O'zgartiruvchi ob'ektlari etishmayotgan narsalar to'g'risida ish olib boradi. Belgisi boshqa ob'ektni almashtiradigan har qanday haqiqiy ob'ektga xizmat qilishi mumkin. O'zgartirish ob'ektida og'zaki ta'rifni yo'qolgan mavzu bilan bog'lab, og'zaki ta'rifni o'zgartiradi.

O'yin tufayli bola individual va mazali belgilarni sezishni boshlaydi. Sig'inish belgilarida, sezgir xususiyatlar almashtiriladigan ob'ektga deyarli yaqin va individual belgilarning sezgir xususiyati ma'lum bir narsa deb belgilanadigan ob'ekt bilan bog'liq.
Shuningdek, o'yinlar refleksoriy fikrlashni rivojlantirish uchun muhimdir. Masalan, shifoxonada yig'laydigan va bemorning singari azob chekadigan bola, garchi u kuchning roliga ega.

O'yinning bolasi psixikasini rivojlantirishga ta'siri

O'yin faoliyatining asosi bolalar psixikasini rivojlantirishga yordam beradi. O'yin yordamida aqliy fazilatlar va bolaning shaxsiy xususiyatlari shakllantiriladi. Vaqt o'tishi bilan, odamning keyingi hayotida muhim bo'lgan boshqa tadbirlar o'yindan unumdordir. O'yin xotirani, e'tiborni rivojlantiradi, chunki bola o'yin vaziyatiga muvaffaqiyatli tushish uchun tafsilotlarga e'tibor qaratishi kerak. Rol o'ynaydigan o'yinlar tufayli tasavvur paydo bo'ladi. Turli xil rollarda harakat qilgandan so'ng, bola yangi vaziyatlarni yaratadi, ba'zi narsalarni boshqalar bilan almashtiradi.
O'yin faoliyatining ta'siri va aloqa ko'nikmalarini oladigan odamning ta'siri tengdoshlar bilan aloqa o'rnatishni o'rganadi, kattalarning xatti-harakatlarini va munosabatlarini o'rganishni o'rganadi. Chizish va loyihalashtirish o'yin faoliyatiga juda yaqin. Shu bilan birga, ular hali ham ishlashga tayyorlanmoqdalar. Bola o'z qo'llari bilan biror narsa yasash, uning natijasi bilan tarqatiladi. Ushbu sinflar bilan u maqtash kerak, chunki maqtov mukammallikka erishish uchun yangi turtki bo'ladi.
Bola hayotida o'yin kattalar uchun ish yoki maktab o'quvchisi uchun o'qish kabi muhimdir. Bu o'qituvchilar uchun ma'lum, ammo buni va ota-onalarni tushunish juda muhimdir. Bolalar manfoati har jihatdan o'z e'tiborini jalb qilish uchun har jihatdan rivojlanishi kerak yaxshi natija, g'alaba. Bola o'sadi, u aqliy taraqqiyotga yordam beradigan bunday o'yinchoqlarni taklif qilishi kerak edi. Ota-onalar ba'zan bola bilan o'ynashlari kerak, chunki qo'shma o'yin U qanchalik muhimligini sezadi.
Kirish

Bolalarning o'yin faoliyatini nazariy tahlil qilish maktabgacha yosh

O'yin tushunchasi va mohiyati. O'yinlar faoliyati ichki pedagogika va psixologiyada

Maktabgacha tarbiyachining shaxsiy xususiyatlarini shakllantirishdagi o'yinning qiymati

O'yinning psixologik va pedagogik xususiyatlari

Bolalar o'yinlari faoliyatini shakllantirish bosqichlari

O'yin maktabgacha tarbiyachilarini o'qitish vositasi sifatida

O'yin faoliyatining ilmiy tahlili

O'yin tajribasi bolalarning ta'lim va shaxsiy rivojlanish darajasini amaliy aniqlash sifatida

Xulosa

Adabiyot

ariza

Kirish

O'yin bolalar uchun eng arzon faoliyat, atrofdagi dunyoning taassurotlarini qayta ishlash usuli. O'yin farzandning fikrlash va tasavvurining xususiyatlarini, uning hissiyotlari, hissiyotlari, aloqa zarurligini ta'kidlaydi.

Maktabgacha bolalik - bu odamning shakllanishining qisqa, ammo muhim davridir. Shu yillarda bola atrofdagi hayotni dastlabki bilimlarga ega bo'ladi, u odamlarga ma'lum bir munosabatni shakllantira boshlaydi, ishlashga, ko'nikma va odatlar ishlab chiqariladi to'g'ri xatti-harakatlar, Bu xarakter. Maktabgacha yoshda, o'yin, faoliyatning muhim turi sifatida katta rolga ega. O'yin samarali vosita Maktabgacha tarbiyachining shaxsiyatini shakllantirish, uning axloqiy - ixtiyoriy fazilatlar, o'yinda dunyoga bo'lgan ehtiyojni bajarish amalga oshirilmoqda. Bu uning ruhiyatida sezilarli o'zgarishlarga olib keladi. Mamlakatimizda A.S. Makarenko, bolalarning o'yinlarining rolini bayon qildi; "O'yin bolaning hayotida muhim ahamiyatga ega, bu katta yoshdagi ish, xizmatda muhim ahamiyatga ega. O'yinda bola nima bo'ladi. Shunda ko'p jihatdan Kelajakdagi etakchi, birinchi navbatda, o'yinda amalga oshiriladi.

Maktabgacha tarbiyachining hayotidagi o'yinning eng muhim ma'nosini hisobga olgan holda, bolaning o'yin faoliyatining xususiyatlarini o'rganish tavsiya etiladi. Shu sababli, ushbu kursning mavzusi "Maktabgacha yoshdagi bolalarning o'yin faoliyatining xususiyatlari" - tegishli va amaliy yo'naltirilgan.

Tadqiqotning maqsadi: Maktabgacha yoshdagi bolalarning o'yinlar faoliyatining o'ziga xos xususiyatlarini aniqlash va asoslash.

O'qish ob'ekti:maktabgacha bolalarning o'yin faoliyati

O'qish mavzusi:maktabgacha yoshdagi bolalarning o'yinlar faoliyatining xususiyatlari

Gipoteza: Maktabgacha tarbiyachilarning o'yin faoliyati o'z xususiyatlariga ega.

Tadqiqot vazifalari:

Berilgan mavzu bo'yicha psixologik va pedagogik adabiyotlarni tahlil qilish.

Maktabgacha tarbiya muassasasidagi o'yin xususiyatlarini tekshiring.

Maktabgacha tarbiyachilar faoliyatining muhim xususiyatlarini aniqlang.

1. Maktabgacha yoshdagi bolalarning o'yinlar faoliyatini nazariy tahlil qilish

1.1. Konferentsiya va o'yinning mohiyati. O'yinlar faoliyati ichki pedagogika va psixologiyada

O'yin ko'p qirrali hodisa. Uni jamoaning o'tkazish qobiliyatidan tashqari hammaning maxsus shakli sifatida ko'rish mumkin. "O'yin" so'zi so'zning qat'iy tushunchasida ilmiy tushuncha emas. Aynan bo'lishi mumkin, chunki bir qator tadqiqotchilar "o'yin" so'zi bilan ko'rsatilgan eng xilma-xil va turli xil farqli harakatlar o'rtasida umumiy bir narsa topishga harakat qilishdi va bizda ushbu tadbirlarning qoniqarli dinimikitatsiyasi va turli xil narsalarni ob'ektiv tushuntirishga vaqt yo'q O'yin shakllari.

O'yinning tarixiy rivojlanishi takrorlanmaydi. Ontogenezda xronologik jihatdan birinchi bo'lib rol o'ynaydigan o'yinMaktabgacha yoshdagi bolaning ijtimoiy ongi shakllanishining eng muhim manbaiga xizmat qilish. Psixologlar uzoq vaqt bolalar va kattalar o'yinlarini o'rganib chiqmoqdalar, ularning vazifalarini boshqa faoliyat bilan taqqoslaganda o'ziga xos tarkibni qidirmoqdalar. O'yin etakchilik, raqobat zarurati tufayli yuzaga kelishi mumkin. Siz o'yinni va kompensatsion faoliyatni ko'rib chiqishingiz mumkin, ular ramziy shaklda amalga oshirilmagan istaklarni qondirishga imkon beradi. O'yin har kungi kundalik harakatlardan farq qiladigan faoliyat. Insoniyat yana va yana tabiatan tabiatan, tabiat olami, tabiat olami, tabiiy dunyo dunyosi yonida mavjud bo'lgan yangi mavjudotni yaratadi. O'yinni bog'laydigan obligatsiyalar juda yaqin va rang-barang. Har qanday o'yin, avvalambor, bepul, bepul faoliyat.

O'yin o'yin harakatlarini bajarish jarayonida yuzaga keladigan qoniqish uchun o'zini o'zi uchun davom etadi.

O'yin - bu odamning dunyoga bo'lgan munosabatini aks ettiradigan munosabatni aks ettiradi. Dunyoda birinchi marta atrof-muhitga ta'sir qilish zarurati shakllantirilgan, atrof-muhitni o'zgartirish zarurati paydo bo'ladi. Biror kishi istakga ega bo'lganida, darhol amalga oshirishning iloji bo'lmaganda, o'yinlar faoliyatining shart-shartnomasi yaratilgan.

O'yinning o'rtalarida bolaning mustaqilligi cheksiz, kelajakka qaytishi mumkin, kelajakka qarash va qoniqish nimani anglatishini juda yaxshi takrorlaydi va mamnuniyatni sezilarli darajada takrorlaydi . O'yinda bola jonli emas, balki Uning haqiqiy, mustaqil hayoti yashaydi. O'yin maktabgacha tarbiyalanuvchilar uchun eng hissiy, rang-barang. DB Elkonin bolalar o'yinining taniqli kashfiyotchisi, kattalarning vazifalari, birinchi navbatda, hissiyotsional jihatdan samarali yo'naltirilganlik uchun qabul qilingan inson faoliyatining mazmuni.

Biror kishini shakllantirish uchun o'yinning qiymati ortiqcha bo'lish qiyin. Bu tasodifan L. S. Vygotskiy "Bola tarqalishi" o'yinini "to'qqizta bolalar rivojlanishiga" chaqiradi.

O'yinda ikkala maktabgacha yoshdagi faoliyatning ikkala faoliyatida ham real xatti-harakatlarda bir muncha vaqtdan keyin amalga oshiradigan harakatlar amalga oshirilmoqda.

Agar bu harakatni yo'qotsa ham, bu harakatni yo'qotib qo'ysa ham, bu harakatning ta'sirida darhol amalga oshirilgan emotsional impulsni amalga oshirish bilan bog'liq yangi tajribani bilmaydi.

O'yinning so'zlari ba'zi vazifalarni boshqalarga o'tkazish qobiliyatiga aylanadi. Bola in'omdan in'ikos sohasida ozod bo'lganida, fikrlar paydo bo'lishidan boshlanadi.

Ixtiro qilingan vaziyatdagi o'yin vaziyatga bog'liq. O'yinda bola nafaqat bilimni talab qiladigan va nafaqat tajribalarni talab qiladigan vaziyatda harakat qilishni o'rganadi. O'z ixtiro qilingan vaziyatdagi harakatlar bola nafaqat mavzu yoki haqiqiy holatlar idrokini, balki vaziyatning ma'nosini, uning ma'nosini ham boshqarishdan iborat. Dunyo bilan insoniy munosabatlarning yangi sifati mavjud: bola, ularning rang-barangligi, shakllarining xilma-xilligi, balki bilim va ma'noga ega bo'lgan atrofdagi voqelikni ko'radi.

Bola ma'lum bir narsada va uning xayoliy ahamiyatga ega bo'lgan tasodifiy ob'ekt, xayoliy funktsiya belgi bo'ladi. Bola har qanday narsa uchun biron bir narsani qayta yaratishi mumkin, bu xayol uchun birinchi material bo'ladi. Maktabgacha kamera narsadan o'z fikrlarini yirtib tashlash juda qiyin, shuning uchun otni o'ziga jalb qilish uchun boshqa bir narsada yordam berishi kerak, u plitka sifatida tayoqni topish kerak. Ushbu ta'sirda, o'zaro kirish, tajriba va xayolot sodir bo'ladi.

Bola ko'rib chiqish haqiqiy harakatlarni talab qiladigan haqiqiy tayoqning tasvirini ajratadi. Biroq, o'yinlar harakatining motivatsiyasi mutlaqo mustaqil emas.

Klassik o'yinning asosiy maqsadi harakat natijasida emas, balki o'z-o'zidan, bolaga zavq keltiradigan harakatda yashaydi.

Tayyor yangi harakatda bola uchun yangi, maxsus o'yin tarkibi mavjud. Bolalar fantaziyasi bu ijodiy yo'lni rag'batlantiradigan va o'zgacha voqelikni yaratadigan, bu eng muhim dunyoni yaratadi.

Rivojlanishning dastlabki bosqichlarida o'yin amaliy faoliyatga juda yaqin. Bola bo'sh qoshiq bilan qo'g'irchoqni oziqlantirgan bo'lsa, uning atrofidagi ob'ektlar bilan harakatlarning amaliy asoslari allaqachon ishtirok etmoqda, ammo ob'ektlarning kengaytirilgan o'yinlari hali kuzatilmagan.

Maktabgacha tarbiyachilar uchun asosiy rivojlanish yo'nalish kutilmagan harakatlarini shakllantirishda yotadi va o'yin ochish jarayonida paydo bo'ladi.

Yillar davomida ushbu tadbirlar joylarda o'zgarib turganda, o'yin o'z dunyosi tarkibining etakchi, dominant shakliga aylanadi.

G'alaba olmang, lekin bunday umumiy formula, bolalar o'yinini motivatsiya qilish. (O. M. Leontiev)

Bola keng, bevosita uni haqiqat atrofida faqat o'yin shaklida amalga oshirib bo'lmaydi. O'tgan dunyoni o'zlashtirish jarayoni bu dunyoda o'yin harakatlari orqali ikkala o'yin ham, o'yinni noma'lum bo'lgan o'yin hamda kiritilgan.

O'yin - ijodiy faoliyat, va har bir haqiqiy ijodkorlikni sezgir holda amalga oshirib bo'lmaydi.

O'yin bolaning shaxsiyatining barcha yo'nalishlarini shakllantiradi, uning ruhiyatida sezilarli o'zgarishlar, yangi rivojlanish bosqichiga o'tishga tayyorgarlik ko'rmoqda. Bu o'yinning katta o'quv imkoniyatlarini tushuntiradi, ular psixologlar maktabgacha tarbiya xodimlarining etakchi faoliyatini ko'rib chiqmoqdalar.

Bolalar o'zlari yaratgan o'yinlar alohida joy - ular ijodiy yoki fitna deb nomlanadi. Ushbu o'yinlarda maktabgacha tarbiya kameralari o'zlarini kattalar hayotida va faoliyatida ko'rishadi. Ijodiy o'yin bola identifikatsiyasi bilan to'liq shakllangan, shuning uchun eng ko'p tarbiya vositaidir.

O'yin hayotning aksidir. Bu erda hamma narsa "Ponaroshka", ammo bu shartli ravishda, bu juda ko'p: futbolchilarning xatti-tuyg'ulari har doim haqiqiy, ularning his-tuyg'ulari chinakam, samimiy. . Bola qo'g'irchoq va ayiq ayiqni biladi - faqat o'yinchoqlar, tirikki, u "tuzatish", ammo dengizchi emas, balki xavfdan qo'rqmaydigan jasur kema, Uning g'alabasi bilan faxrlanaman.

O'yindagi kattalar xayolning ishi bilan bog'liq. Bola haqiqatni nusxa qilmaydi, u hayotning turli xil taassurotlarini shaxsiy tajribaga ega.

Bolalar ijodlari o'yin rejasida namoyon bo'ladi va uni amalga oshirishda mablag'larni qidiradi. Qaysi sayohatni qaysi sayohatga borishini, qaysi uskunani tayyorlash uchun nima qilish kerakligini aniqlash uchun qancha badiiy adabiyot talab qilinadi! O'yinda bolalar bir vaqtning o'zida dramaturglar, butafjlar, dekorativlar, aktyorlar sifatida ishlaydilar. Biroq, ular o'zlarining fikrlarini buzmaydilar, aktyorlar kabi rolni bajarish uchun ko'p vaqt tayyorlanmaydilar. Ular o'zlari o'zlari uchun o'ynashadi, o'z orzulari va intilishlarini, o'zlarini o'zlarida o'zlari va his-tuyg'ularini ifoda etishadi.

Lidiya orolova

O'yinlar faoliyati turlari

Munitsipal avtonom maktabgacha ta'lim ta'lim muassasasi

bolalar bog'chasi "Quyosh" R. P. Qizil tanklar

Rmoga xabar.

Mavzu: « O'yinlar faoliyati turlari Maktabgacha yoshda

Tayyorlangan: Orlova Lidia Yurevna

2016 yil noyabr

O'yinlar faoliyati turlari Maktabgacha yoshda

O'yin - bu maxsus faoliyatbolalikdagi gullar va butun umri davomida insonga hamroh bo'ladi. O'yin muammosi diqqatni jalb qiladigan va jalb qilgani ajablanarli emas tadqiqotchilar: O'qituvchilar, psixologlar, faylasuflar, sotsiologlar, badiiy tarixchilar, biologlar.

O'yin - Taqdimotchi ko'rinishi bolalar faoliyati. O'yinda u odam sifatida rivojlanadi, u keyinchalik uning ijtimoiy amaliyotining muvaffaqiyatiga bog'liq bo'ladi.

O'yin yangi etakchi uchun asos yaratadi faoliyat - Ta'lim. Shuning uchun eng muhim vazifa pedagogik amaliyot faollashtirish, kengaytirish va boyitish uchun maxsus maydonda optimallashtirish va tashkil etish maktabgacha ko'chaning o'yin faoliyati.

O'yinlarning tasnifi

Bolalar o'yinlari - injomogen fenomen. Nekrofiya ko'zlari ham ularning mazmuni, bolalarning mustaqilligi darajasidagi turli xil o'yinlar, qanday turli xil o'yinlar, o'yin materiallari.

Bolalar o'yinlarining xilma-xilligi sababli, ularni tasniflash uchun dastlabki asoslarni aniqlash qiyin bo'ladi.

(2-slayd): N. K. Krupskaya bolalar o'yinlari ikki guruhga bo'lingan

I. ijodiy o'yinlar: Tajribali, fitna, uchish - Qurilish materiallari bilan o'yin

II. Qoidalar bilan o'yinlar:

1. harakatlanuvchi o'yinlar: harakatchanlik darajasiga ko'ra (Kichik, o'rta, katta harakatchanlik); Yashash harakatlariga ko'ra (sakrash bilan o'yinlar, sigortalar va boshqalar); Mavzular bo'yicha (To'p, lentalar, halqalar, bayroqlar, kublar va boshqalar bilan)

2. Dicatik o'yinlar:

Didaktik materialga ko'ra (Ob'ektlar va o'yinchoqlar, devor bosma, og'zaki o'yinlar

Ichida so'nggi yillar Bolalar o'yinlarini tasniflash muammosi yana ham dolzarb bo'ldi.

(3 slayd) Svetlana Leonidovna tomonidan ishlab chiqilgan bolalar o'yinlarining yangi tasnifi Novosorova Sovet psixolog tomonidan ishlab chiqilgan. Tasniflash tashabbus tashabbusda sodir bo'lishining g'oyasiga asoslanadi. (bola yoki kattalar). Amaliyotda o'yin faoliyati O'quvchilar bilan biz S. Lovo Novoselova tasnifini qo'llaymiz.

Uch sinfni aralashtiring o'yinlar:

1. Bola tashabbusidan kelib chiqadigan o'yinlar - mustaqil o'yinlar:

O'yinni eksperiment qilish

2. Ularni o'quv va ta'lim bilan tanishtiradigan kattalar tashabbusi bilan kelib chiqadigan o'yinlar nishon:

O'yinlar Ta'lim: Diaktik fitna-didaktik harakatlanuvchi

Dam olish o'yinlari: O'yin o'yinlari O'yinlar O'yinlar Ko'ngil ochish aqlli bayramona karnavati

3. Etnosning tarixiy asoslangan an'analardan kelib chiqqan o'yinlar (kattalar, xuddi o'sha keksa bolalar sifatida tashabbus ko'rsatishi mumkin bo'lgan xalq.

(4 slayd) Asosiy va etakchi faoliyat Maktabgacha yoshdagi ijodiy o'yinlar.

(slayd5) Uchrashuvning fitna darajasi - ijodiy o'yinlardan biridir. Uchrashuvdagi fitna o'yinida bolalar kattalarning ma'lum funktsiyalarini va ular tomonidan maxsus yaratilgan o'yin, xayoliy sharoitlar ko'payadi (yoki o'rtacha) faoliyat Kattalar va ular o'rtasidagi munosabatlar.

Direktorning o'yini - bu ijodiy o'yinlar. Bu fitna vazifasiga yaqin, ammo unda aktyorlar boshqa odamlar (kattalar yoki tengdoshlar, lekin turli xil belgilar tasvirlangan. Bolaning o'zi bu o'yinchoqlarning rolini beradi, go'yo ularni jonlantiradi, deydi u ular uchun. Turli xil ovozlar va ular ularga harakat qiladi. Qisqa, Ayniyalar, quyonlar yoki askarlar o'z harakatlarini boshqaruvchi shaxs bo'lib, uning harakatlarini boshqarish va boshqaradigan direktor bo'lib ishlamoqda "Aktyorlar"Shunday qilib, bunday o'yin direktori nomini oldi.

(Slayd6) Teatr o'yinlarida (Dramatik o'yinlar) Aktyorlar adabiy yoki ajoyib belgilar rolini qabul qiladigan bolalardir. Script va bunday o'yinning fitnalari, bolalar o'zlari bilan kelishmaydi, lekin ertaklar, hikoyalar, filmlar yoki spektakllardan qarz olishadi. Bunday o'yinning vazifasi - taniqli uchastkadan chekinmasdan, xarakter nomidan olingan belgi rolini takrorlash mumkin. Adabiy asarlar qahramonlari, ularning sarguzashtlari, hayot voqealari, bolalar fantaziyasini o'zgartirish - o'yin uchastkasi.

(slayd7) Ijodiy o'yinlarga qo'shimcha ravishda boshqa narsalar o'yinlar turlari, qoidalar bilan o'yinlar orasida (harakatlanadigan va ish stoli).(slayd8, slayd)

Qoidalar bilan o'yinlar ma'lum bir o'ziga xos rolni o'z zimmasiga olmaydi. Bolaning harakatlari va uning boshqa ishtirokchilari bilan munosabatlari bu erda umuman bajarilishi kerak bo'lgan qoidalar bilan tartibga solinadi. Qoidalar bilan tanglash o'yinlarining odatiy namunalari taniqli groovlar, turar-joylar, klassikalar, arqon, arqon, arqon, iplar, shuningdek, qoidalar bilan o'yinlar ham bor. Ushbu o'yinlarning barchasi odatda raqobatga ega xarakter: Ularda rolli o'yinlardan farqli o'laroq, g'alaba va yutqazganlar mavjud. Bunday o'yinlarning asosiy vazifasi qoidalarga qat'iy rioya qilishdir, shuning uchun ular yuqori darajadagi o'zboshimchalik bilan va o'z navbatida uni shakllantirishni talab qiladi. Bunday o'yinlar asosan katta maktabgacha tarbiyachilarga xosdir.

Stol matbaa o'yinlari mazmuni, o'quv topshiriqlari, dizaynda turlicha. Ular dunyo haqida bolalar g'oyalarini belgilash va kengaytirish, bilimlarni tizimlashtirish, aqliy jarayonlarni rivojlantirishga yordam beradi.

(10 slayd) N. Ya tadqiqotida isbotlanganidek, Mixailenko, E. E. Kravtsova, o'yinlar quyidagi ketma-ketlikda rivojlanmoqda

Yoshlik davri - rol o'ynaydigan o'yin (O'yin dialog);

O'rta yosh - qoidalar bilan o'yin, teatr o'yinlari;

Yoshi - Qoidalar bilan o'yin, direktor (O'yin - Fantasy, dramalashuv o'yini).

(slayd11) Ta'lim mintaqalarining integratsiyasi va o'yin faoliyati /

(Slayd12) O'yin nafaqat hayotga taqlid qilish, bu juda jiddiy faoliyatbolaga o'z-o'zini anglashga yordam berishga imkon beradi. Turli o'yinlarda ishtirok etish orqali bola unga eng yaqin bo'lgan belgilarni tanlaydi, uning axloqiy qadriyatlariga va ijtimoiy munosabatlarga mos keladi. O'yin shaxsiyatning ijtimoiy rivojlanishidagi omil bo'ladi.

(Tomon 13) Adabiyotlar ro'yxati

1. Alayeva N. P. Ta'lim o'yin. M., 1987 yil.

2. Odamlar o'ynaydigan Bern E. o'yinlari. M., 2009 yil.

3. Vygotskiy L. O'yin va uning bolaning aqliy rivojlanishidagi o'rni.

4. Grigorovich L. A., Marzinkkovskaya T. D. pedagogika va psixologiya. - 2003 yil.

5. Elkonin D. B. O'yin psixologiyasi. 2-nashr. 1999 yil.

Vygotskiy L. O'yin va uning bolaning aqliy rivojlanishidagi o'rni. // psixologiya savollari. 1996 yil 1-son.

6. Novoselova S. L. O'yin maktabgacha kamerasi. M., 1989 yil.

7. Shmakov A.Jarian o'yini. Bolalar, ota-onalar, o'qituvchilar uchun qiziqarli, qiziqarli, chizmalar. - m.: 1992 yil.

8. Udaltsova E. I. Maktabgacha tarbiyachilarni tarbiyalash va o'qitishdagi didaktik o'yinlar. 1975 yil.

Mavzu bo'yicha nashrlar:

Munitsipal byudjetning byudjet maktabi maktablari bog'chasi birlashtirilgan ko'rinish №18-sonli shahar hokimligi.

Mavzu: "Bunny bolalarga tashrif buyurish" Maqsadlari: birgalikda musiqiy, badiiy va estetik va motorli tadbirlar uchun sharoit yarating.

Maqsadlar: 1. Og'zaki nutqni rivojlantirish; bolalarning transport turlari haqidagi bilimlarini aniqlang va aniqlang; lug'atni boyitadi. 2. Suhbatni saqlash qobiliyatini rivojlantiring.

O'qituvchilar uchun maslahatlar "bolalar faoliyatining turlari va shakllari" "Chuxbilskiy" bolalar bog'chasi "Rodnichok" bolalar bog'chalari "Rodnichok" bolalar bog'chasi "Kostroma" mintaqasi.

28 11.2016

Salom, do'stlar! Uchrashuvimizdan juda xursandman. Bugungi mavzu, menimcha, hech kimni befarq qoldirmaydi. Avval o'ynaymiz. Qabul qilyapsizmi?

Shunday qilib, echki va qo'ylarning niqoblarini, 2 echki va 2 qo'zichoqqa qo'ying. Biz o'ynay boshlaymiz:

"Ikki oltingugurt echki daryoda yurdi.

Ikki oq qo'zichoq ularga yugurdi.

Va endi biz bilishimiz kerak

Qancha hayvonlar yurish uchun kelishdi?

Bir marta, ikki, uch, to'rt, biz hech kimni unutmaganmiz -

Ikki qo'y, ikkita echki, to'rtinchi hayvonlar!

Va endi gaplashamiz. Ayting-chi, iltimos, ikkitadan ikkitasi qancha? Sizning javobingiz to'rt. O'ngdan.

Qaysi variant sizga ko'proq yoqdi? Niqoblar bilan o'ynang yoki misollarni hal qilasizmi?

Va endi esda tutingki, ko'pincha sizning bolangiz u bilan biron bir narsada o'ynashni so'rab murojaat qiladimi? Agar u qolmasa, u kun davomida nima band? Chizmalar, mustaqil ravishda o'ynaydi yoki multfilmlarni tomosha qiladimi?

O'yin asosiy faoliyatning asosiy faoliyati maktabgacha yoshdagi bolalarga xosdir. Bolalar o'yinlari erta yoshAlbatta, ular katta maktabgacha tarbiyachilar o'yinidan tarkibida, tarkibida tuzilishdan farq qiladi. Bolalar bilan nima o'ynashni bilish turli yoshdagiPsixologlar maktabgacha tarbiya xodimlarining o'yinlar faoliyatining turlarini ajratadilar.
N.. B.. Aziz ota-onalar! Kichkintoylaringiz uchun nafaqat murabbiy, balki o'yinlardagi birinchi do'stingiz uchun bo'lishga harakat qiling. Birinchidan, siz hali ham ko'p vaqt sarflaysiz. Ikkinchidan, bola o'ynash tajribaga va rivojlanish uchun zarurdir.

Uchinchidan, bola bilan o'ynash, uning o'yin-kulgi agressiv emasligiga amin bo'lasiz, ular salbiy voqealarni o'z ichiga olmaydilar va jarohatlar ruhida bolalar yo'q.

Ehtiyoj sifatida o'ynang

Chaqaloq yorug'lik paydo bo'lganidan keyin deyarli darhol boshlanadi. 1-2 oyligida KRCH shogirdlariga etib borishga, onaning barmog'ini ushlashga yoki kauchuk o'yinchoq bilan shug'ullanishga harakat qilmoqda. Bolalar, etakchilikka qo'ng'iroq qilish uchun odatiy o'yin mashg'ulotlari atrofidagi dunyoni faol o'rganmoqdalar.
— Источник: https://newkittyy.ru/uz/kinds-of-game-activity/ © newkittyy.ru
Go`dakning bir yoshgacha davrdagi psixologik xususiyatlarini o`rganish bo`yicha qator tadqiqotlar mavjud. Shular orasida N.L.Figurin, M.P.Dеnisova, M.Yu.Kistyakovskaya, A.Vallon, D.B.Elkonin, Е.A.Arkin, S.Fayans, Sh.Byulеr, F.I.Fradkinalarning asarlari aloqida aqamiyatga molikdir. S.Fayans tajribasida go`dakka chiroyli va jozibador o`yinchoqlar 9 sm masofadan ko`rsatilganda u butun vujudi bilan ularga intilgan, kеyinchalik oraliq 60 sm bo`lganida bolaning intilishi, qo`l cho`zishi, sustlashgan, cho`zilishi, itiyorsiz qarakati mutlaqo so`ngan. U o`yinchoq bilan bir qatorda turgan katta kishiga qam ana shunday bеfarq qaragan. Masofaga qanchalik qisqarsa, bolaning unga intilishi, qiziqishi shunchalik kuchayib borishini kuza-tish mumkin. Tadqiqotchi A.V.Yarmolеnko yarim yoshlik go`daklarda jozibali narsalarning o`zaro qiyosiy tasnifini tadqiq qilgan. Muallif olgan ma'lumotlarga qaraganda go`dak bеqisob jismlar orasida insonni (katta yoshli odamlarni) tobora aniqroq, ravshanroq ajrata boshlagan. Shu bilan birga qarakatsiz ko`ruv qo`zqatuvchisiga diqqatni to`plash 26 sеkundddan 37 sеkundgacha qarakat qilmayotgan odamga bolaning tikilishi, 34 sеkunddan 38 sеkundgacha, xarakatdagi ko`ruv qo`zqatuvchisiga qarashi 41 sеkunddan 78 sеkundgacha, harakatdagi insonga e'tibor bеrishi 49 sеkunddan 88 sеkundgacha ortgan. Tajribada go`dakning xarakatlanayotgan odamga diqqatini to`plab turishi 4 marotaba ortgani aniqlangan. Go`dak jonsiz narsalarga qaraganda odamga diqqatini barqaror qaratishi uning kattalarga munosabati o`zgarganidan emas balki ular bilan aloqaga kirishganda sust rеtsеptor o`rnini faolroqi egallaganidandir. Go`dakda fazoviy tassavvurning boyishida jumlalarning idrok qilishidagi farqlashning takomillashuvi muqim vosita xisoblanadi. qayot tajribasi ortib borishi mashqlar natijasida jismlarning alomatlari va bеlgilarni o`quvi paydo bo`ladi.
Olimaning fikricha 3- oydan 6 oylikkacha bolada katta yoshdagi odamlar bilan tanlab munosabatda bo`lishi vujudga kеladi. Uch oylik go`dak bеgonalar

orasidagi tuqqan onasini ajrata olsa, yarim yoshdan boshlab esa bеgonalar ichidagi qarindoshlarini qam farqlay boshlaydi. M.Yu.Kistayakovskaya ma'lumotiga ko`ra, 5-6 oylikda u muomala qilayotgan notanish shaxsga bir oz tikiladi, kеyin yo kulimsiraydi yoki undan yuzini o`giradi, xatto, qo`rqib yiqlab yuboradi. Bolada o`zini parvarish qilayotgan yaqin kishilariga boqlanib qolishi sodir bo`ladi. Ana shu sababli onasini yoki enagasini ko`rsa qiyqirib qarshilaydi, unga talpinadi, qo`l-oyoqini ixtiyorsiz tipirchilatadi. U yarim yoshga to`lganda atrofdagi yaqin kishilari, qarindosh-uruqlariga, xatto qo`ni -qo`shnilarga qam boqlanib (o`rganib) ko`nikib qoladi. Taxminan 8-9 oyligidan kattalar bilan dastlabki o`yin faoliyatini boshlaydi.O`yin faoliyatidagi tabassum, jonlanish, shodlik, tuyqulari avval faqat kattalar ishtirokida namayon bo`ladi, vaqt o`tishi bilan uyinning o`zi bolaga quvonch baqishlaydi. Go`dak bir yoshga yaqinlashgan sari kattalarning xatti-xarakatlarini izchil kuzatishdan tashqari unda asta-sеkin ularning ko`mak bеrish ishtiyoqi tuqiladi. Natijada bola individual faoliyat turidan qamkorlikdagi faoliyatga qam o`ta boshlaydi. Ma'lum, qamkorlikdagi faoliyat muloqot ko`lamini kеngaytirishga yordam bеradi. Bolaning umumpsixologik taraqqiyoti faqat o`yin jarayonidagi (A.Lеontеv) amalga osqisqini inobatga olib ularning o`yinlarining mazmunan boyitisqiga katta e'tibor qaratishimiz lozim. Boq`chqa yosqidagi bolalarning suyujеtli va rollarga bo`linib, o`ynaladigan o`yinlari dеyarli q amma vaq t jamoa q olda amalga osqiriladi. Syujеtli va rollarga bo`linib o`ynaladigan o`yinlar bolalarning ko`pgina psixik jarayonlari va sqaxsiy psixologik sifatlarini rivojlan-tirisqga yordam bеradi. O`yin sqaroitining o`ziyoq bolalar diq q atini atrofdagi narsa va q odisalarga faol yunaltiri sqini talab q iladi. Bu esa, o`yin faoliyati davomida bola-larni niq oyatda faollasqtiradi, ya'ni ular kuzatuvcqan, tеz esda olib q oladigan, q ar bir narsani atroflicqa va cquq ur taq lil q iladigan bo`ladilar.

Syujеtli va rollarga bo`linib, o`ynaladigan o`yinlar o`yin jarayonida bolalarning bir birlari bilan faol munosabatda bo`lisqlariga imkon yaratadi. Bu
bolalar nutq ining tеz rivojlanisqiga olib kеladi. Ma'lumki, syujеtli va rollarga bo`linib o`ynaladigan o`yinlarning o`z q onun - q oidalari mavjud. Bu q onun - q oidalarga rioya q ilisqda bolalar o`z iroda kucqlarini isqga soladilar. Binobarin, o`yin faoliyati davomida bolalarning irodaviy sifatlari q am rivojlanadi. Turli yosqdagi boq cqa bolalarining o`yin faoliyatlari ularning barcqa aks ettirisq, ya'ni psixik jarayonlarini, aq liy imkoniyatlarini, sqaxsiy psixologik sifatlarini, xaraktеr xislatlarini tarkib toptirib, rivojlantiradi. Squ narsa q araktеrliki, boq cqa yosqidagi bolalarning turli - tuman o`yin faoliyatlari sеkin - astalik bilan ularni o`q isq faoliyatiga tayyorlayd Roli o’yin mazkur yosh davirdagi bolalarning eng muhim faoliyati bo’lib, ular bunday o’yinda go’yo katta yoshdagi odamlarning barcha vazifali va ishlarni amalda bevosita bajaradilar.shu boisdan o’yin voqealari ,oilaviy turmush hodisalari shaxslararo munosabatlarni umumlashtirgan holda aks ettirishga harakat qiladilar . Bolalar kattalarning turmush tarzi ,his-tuyg’u ,o’zaro muomala va mulaqatlarning xususiyatlarni o’ziga va o’zgalarga atrof muhitiga munosabatlarni yaqol voqelik tarzida ijro etishi uchun turli o’yinchoqlardan, shuningdek, ularning vazifasini o’tovchi narsalarda hamfoydalaniladi.Bolaning ongida uni qurshab turgan voqeolik to’g’risidagi xilma xil o’yin faoliyatni takomillashtiradigan sharoitlarni tadqiq qilgan N.M .Aksarinaning ta’kidlashicha o’yin o’z- o’zidan vujudga kelmaydi buning uchun kamida uchta sharoit bo’lishi lozim bunga 1) taasurotlar tarkib topish. 2) har –xil ko’rinishdagi o’yinchoqla va tarbiyaviy ta’sir vositalarning muhayyoligi. 3) bolalarning kattalar bilan tez-tez muomala va muloqatga kirishuvi .Bunda kattalarning bolaga bevosita ta’sir ko’rsatish uslubi hal qiluvchi rol o’ynaydi.
D.B.Elkonin o’z tadqiqotida rolli o’yinning syujeti bilan bir qatorda ,uning mazmuni ham mavjud ekanini yozadi .Uning fikricha o’yinda bola kattalar
9
faoliyatining asosiy jihatini aniqroq aks ettirishi o’yinni mazmunini A.P.Usovaning tatqiqotlarida ta’kitlanishicha , rolli o’yin ishtirokchilarni safi yosh ulg’ayishiga qarab jinsiy tofovutlariga binoan kengayib boradi.uch yoshli bolalar iiki uchtadan guruhga birlashib ,uch besh daqqiqa birga o’ynab oladilar 4-5 yoshli guruhi 2-3 tadan ishtirokchidan iborat bo’lib ularning hamkorligidagi faoliyati 40-50 daqiqa davom etadi o’yin davomida qatnashchilar soni ham ortib boradi:6-7 yoshli bolalarda roli o’yini guruh yoki jamoa bo’lib birga o’ynash istagi vujidga keladi avval rolar taqsimlanadi o;yining qoidalari va shartlari tushintriladi (o’yindavomida bolalar bir –birlarni harakatini qatiq nazorat qiladilar). D.B.Elkonin uz tadkikotida rolli o‘yinning syujeti bilan bir katorda, uning mazmuni xam mavjud ekanini yozadi. Uning fikricha, o‘yinda bola kattalar faoliyatining asosiy jixatini anikrok aks ettirishi o‘yinning mazmunini tashkil kiladi. A.P.Usovaning tadkiqotlarida ta’kidlanishicha, rolli o‘yin ishtirokchilarining safi yosh ulgayishiga karab, jinsiy tafovutlarga binoan kengayib boradi: a) uch yoshli bolalar 2-3 tadan guruxga birlashib, 3-5 dakika birga uynay oladilar; b) 4-5 yoshlilar guruxi 2-5 ishtirokchidan iborat bulib, ularning xamkorlikdagi faoliyati 40-50 dakika davom etadi, o‘yin davomida katnashchilar soni ortib xam boradi; v) 6-7 yoshli bolalarda rolli o‘yinni gurux yoki jamoa bulib birga uynash istagi vujudga keladi, natijada avval rollar taqsimlanadi, yyinning koidalari va shartlari tushuntiriladi (yyin davomida bolalar bir-6irlarining xarakatini katgik nazorat kiladilar)
D.B.Elkonin harakatli o‘yinning qoidalari mazmuni o‘zaro bog‘liqligidan kelib chiqib ularni besh guruhga ajratadi: 1) harakatga taqlid qilish; 2) muayyan
10
syujetni drammalashtirilgan o‘yinlar; 3) syujeti oddiy o‘yinlar; 4) syujetsiz qoidali o‘yinlar; 5) aniq maqsadga qaratilgan mashqlardan iborat sport o‘yinlari. Bolani o‘yinga undamagan omil uning katta yoshdagi odamlarning borliq to‘g‘risidagi va shaxslararo munosabati haqidagi tasavvuri va ularni o‘z shaxsiy faoliyatida sinab ko‘rish istagidir, shuningdek, jamoa bo‘lib o‘ynayotgan tengqurlari bilan bevosita muloqotga kirishish ishtiyoqidir. Bolalar psixologiyasi fanida to‘plangan ma’lumotlar tahliliga asoslanib, mazkur yosh davri bo‘yicha quyidagi xulosani chiqarish mumkin: 1) o‘yin faoliyatida bola turli harakatlarni to‘laligicha namoyish etishga, ularni bajarish usullarini ko‘rsatishga ishtiyoqmand bo‘ladi; 2) keyinchalik esa barcha xatti-harakatlarni umumlashtirib aks ettirishga urinadi. Bola o‘sib borgan sayin narsalar va o‘yinchoqlarning nomini o‘zgartirish, yangi nom bilan atash engillashadi. SHuningdek faqat yangi vaziyatda jismlar nomini o‘zgartirish bilan kifoyalanib qolmay, ularni yangi nomga muvofiq qo‘llash imkoniyati ham vujudga keladi. o‘yin faoliyatida foydalaniladigan narsalarni yangicha nomlash qator muammoli vaziyatlarni vujudga keltiradi. o‘yin faoliyatida narsalar nomini o‘zgartirish o‘zining psixologik mlhiyati bilan murakkab holat hisoblanadi. Ayniqsa, so‘z bilan predmetning o‘zaro munosabatida ularga uzviy bog‘liq harakatlar alohida ahamiyat kasb etadi.
YUqoridagi mulohazalar asosida aytish mumkinki, katta kishilar hayoti va faoliyatining o‘rnini bosuvchi ashyolar ularning harakatini umumlashgan holda ifodalashning moddiy tayanchi hisoblanadi. SHunday ekan, o‘yin faoliyatida bola harakatining rivojlanishi o‘yin mazmuniga ko‘proq bog‘liqdir. CHunki bolaning xatti-harkati qanchalik ihcham va umumlashgan bo‘lsa, u kattalarning faoliyati mazmunini aks ettirishdan shunchalik yiroqlashadi. Binobarin, u odamlarning narsalarga va bir-biriga munosabatini amalda bajarishga o‘tadi va shuning uchun narsalar bilan harakat qilishda kattalarning ijtimoiy munosabatlarini to‘g‘ri ifodalashga intiladi.
11
Har qanday o‘yinning va o‘yin faoliyatining markazida bola katta kishilarning faoliyati va o‘zaro munosabatini, muomalasini o‘ziga xos tarzda aks ettirishi, takrorlashi imkoniyati turadi. SHunga ko‘ra o‘yin ijtimoiy ahamiyat kasb etib, bola insoniyat tomonidan asrlar davomida yarailgan qimmatli bilimlar, amaliy ko‘nikmalar, malakalar va odatlarni o‘rganishga imkon yaratadi, oqibatda uni shaxslararo muloqotning mohiyatiga olib kiradi. SHunday qilib, psixolog adabiyotlar tahliliga tayanib maktabgacha yoshdagi bolalarning o‘ziga xos xususiyatlari qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: 1) bola odamlarning faoliyati, ularning predmetlarga munosabati va o‘zaro muomalasiga qiziqadi; 2) bolalar rolli o‘yinda atrofdagi voqelikning eng tashqi ifodali, jo‘shqin xis-tuyg‘uli jihatlarini aks ettiradilar; 3) rolli o‘yinda bola kattalar bilan bir xil sharoitda, yagona zaminda yashayotganini his etgan holda o‘z istagini amaliyotga tadbiq qiladi; 4) kattalar hayoti va faoliyatiga kirish bolaning tasavvuri timsollari tariqasida namoyon bo‘lsa ham, umuman uning chinakam shaxsiy hayotida o‘chmas iz qoldiradi. Bola psixikasining taraqqiy etishda o‘yinning roli beqiyosdir. Biz bolaning psixik taraqqiyotini o‘yinsiz tasavvur qilishimiz qiyin. CHunki, o‘yin orqali bola faqat jismoniy tomondan emas, balki psixologik tomondan ham rivojlanadi. O‘yin orqali bola olamni, undagi narsa hodisalarni, ularga xos xususiyatlarni o‘rganibgina qolmay, balki nutq so‘zlashga, mustaqil fikrlashga xayol qilishga, ijod qilishga, muomala madaniyatiga o‘rganadi.
Ko‘pchilik psixologlar hamda pedagoglar o‘yinning psixologik masalalari bilan bevosita shug‘ullanib, o‘yinlarning bolani psixik kamol toptirishdagi ahamiyatiga alohida to‘xtalib o‘tganlar. Ma’lumki, o‘yin bola uchun voqelikni aks ettirishdir. Bu voqelik bolani qurshab turgan voqelikdan ancha qiziqarlidir.
12
o‘ymnning qiziqarliligi uni anglab etishning osonligidadir. Kattalar hayotida faoliyat, xizmat, yumush qanday ahamiyatga ega bo‘lsa, bola hayotida o‘yin ham xuddi shunday ahamiyat kab etishi mumkin. Jahon psixologiyasi fanida to‘plangan boy ma’lumotlarga asoslanib, quyidagicha mulohaza yuritish mumkin. Masalan, eng sodda psixik jarayondan eng murakkab psixik jarayongacha hammasining eng muhim jihatlarini shakllantirishda o‘yinlar katta rolь o‘ynaydi. Maktabgacha yoshdagi bolalarda harakatning o‘sishiga o‘yinning ta’siri haqida gap borganda avvalo shuni aytish kerakki, birinchidan, o‘yinni tashkil qilishning o‘ziyoq mazkur yoshdagi bolaning harakatini o‘stirish va takomillashtirish uchun eng qulay shart-sharoit yaratadi. Ikkinchidan, o‘yinning bola harakatiga ta’sir etishining sababi va xususiyati shuki, harakatning murakkab ko‘nikmalarini sub’ekt aynan o‘yin paytida emas, balki bevosita mashg‘ulot orqali o‘zlashtiradi. Uchinchidan, o‘yinning keyinchalik takomillashuvi barcha jarayonlar uchun eng qulay shart-sharoitlarni vujudga keltiradi. SHu boisdan o‘yin faoliyati xatti-harakatni amalga oshirish vositasidan bolaning faolligini ta’minlovchi mutaqil maqsadga aylanadi. Negaki, u (o‘yin) sub’ekt (jonzot) ongining dastlabki ob’ekti darajasiga o‘sib o‘tadi. Maktabgacha yoshdagi bola muayyan xususiyatga ega bo‘lgan rolni tanlaydi, shu bilan birga u yoki bu personajga xos qat’iy yurish-turishni ongli ravishda ijro etishga intiladi. SHunday ekan, o‘yin mazkur bola uchun eng zarur faoliyatga aylana boradi va yangi shakldagi harakatlarni, takomillashtirish, ularni anglagan holda esga tushirish ehtimoli yaqqol voqelikka aylana boshlaydi. Mazkur harakatlarni egallash bolada jismoniy mashqlarni ongli ravishda bajarish imkoniyatini vujudga keltiradi (A.V.Zaporojets). Bolaning o‘yinlar shart-sharoitidan kelib chiquvchi ongil maqsadi harakatlarni bajarish kezida o‘z ifodasini topadi va uning o‘z oldiga qo‘ygan maqsadi esda olib qolish va esga tushirish jarayonlariga aylanadi.
13
Bolaning laboratoriya sharoitiga nisbatan o‘yinlarda ko‘proq so‘zlarni eslab qolish va esga tushirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar, bu esa ixtiyoriy xotira xususiyatini chuqurroq ochishga yordam beradi. Tajribada yig‘ilgan ma’lumotlarni tahlil qilish quyidagicha xulosa chiqarish imkonini beradi: a) o‘yinda bola tomonidan ma’lum rolь tanlash va uni ijro etish jarayoni bir talay axborotlarni eslab qolishni talab qiladi; b) shu boisdan personajning nutq boyligini egallash, xatti-harakatini takrorlashdan iborat ongli maqsad bolada olinroq paydo bo‘ladi va oson amalga oshadi. O‘yin faqat bilish jarayonlarini takomillashtirib qolmay, bolaning xulq-atvoriga ham jobiy ta’sir ko‘rsatadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarda o‘z xulqini boshqarish ko‘nikmalarini tarkib toptirishga bog‘liq psixologik muammoni o‘rgangan Z.V.Manuylenkoning fikricha, biror maqsadga yo‘naltirilgan mashg‘ulotga nisbatan o‘yinda xulq ko‘nikmalarini oldindan vva osonroq egallashmumkin. Ayniqsa, bu omil maktabgacha yoshdagi bolalarda yosh davrining xususiyati sifatida o‘zining ifodasini topadi. Katta maktabgacha yoshdagi bolalarda o‘z xulqini o‘zi boshqarish ko‘nikmasi o‘yin faoliyatida ham, boshqa sharoitlarda qariyb baravarlashadi. Ba’zan ular ayrim vaziyatlarda, masalan, musobaqa paytida o‘yindagiga qaraganda yuqoriroq ko‘rsatkichga ham erishishlari ham mumkin. YUqoridagi mulohazalar asosida umuman aytganda, o‘yin va o‘yin faoliyati bolada o‘z xulqini boshqarish ko‘nikmalarini shakllantirish uchun muhim ahamiyat kasb etadi.
Bolaning aqliy o‘sishi to‘g‘risida fikr yuritilganda, oldingi bobda qayd qilinganidek, shuni aytish ham kerakki, narsalarni yangi nom bilan atashda yoki yangicha nomlash holatidan kelib chiqib, sub’ekt o‘yin paytida faol harakat qilishga urinadi. CHuniki u moddiy narsalarga asoslangan harakat rejasidan tasavvur qilinayotgan, fikr yuritilayotgan jismlar mohitini aks ettiruvchi harakat rejasiga o‘tadi. Bola jismlarning moddiy shaklidan birdaniga hayoliy ko‘rinishiga o‘tishida unga tayanch nuqtasi bo‘lishi kerak, vaholanki shunday tayanch nuqtasi vazifasini o‘tuvchi narsalarning aksariyatidan o‘yinga bevosita ob’ekt sifatida
14
foydalaniladi. o‘yin faoliyatida mazkur jismlar qandaydir alomatlarni aks ettiruvchi sifatida emas, balki ana shu tayanch narsalar to‘g‘risida fikrlash uchun xizmat qiladi, shuningdek, tayanch nuqtasi harakatning yaqqol narsa bilan bog‘liq jihatini aks ettiradi. YUqorida aytilganidek, narsa bilan o‘yin harakatlarining takomillashuvi harakat shakli, xususiyati bosqichi kabilarni qisqartirish va umumlashtirish hisobiga amalga oshiriladi. o‘yin harakatlarining qisqarishi va umumlashuvi ularning aqliy ko‘rinishdagi mantiqan izchil, yig‘iq shaklga o‘tishning asosini tashkil qiladi. Psixolog J.Piaje o‘yinda jismlarga yangi nom berish omiliga jiddiy e’tibor bilan qarab, bu ish ramziy ma’noli tafakkur shakllanishining tayanchi, degan xulosaga keladi. Lekin bu xulosa vaziyatni aks ettirishning birdan-bir to‘g‘ri yo‘li ekanligini bildirmaydi. SHuning uchun narsaning nomini o‘zgartirish bilan bolada tafakkur va aql-zakovat o‘sishini kutish ham mantiqqa mutloqa ziddir. Aslida narsalarni qayta nomlash emas, balki o‘yin harakatlarining xususiyatini o‘zgartirish bolaning aqliy o‘sishiga sezilarli ta’sir o‘tkaza oladi. Darhaqiqat, o‘yin faoliyatida bolalarda harakatning yangi ko‘rinshi, ya’ni uning fikriy , aqliy jihati namoyon bo‘ladi va shuning uchun o‘yin harakatlarini shakllantirish jarayonida bolada fikrlash faoliyatining dastlabki ko‘rinishi vujudga keladi. Bolaning aqliy kamol topishida yoki uning umumiy kamolotida o‘yinning muhim ahamiyat kasb etishi xuddi mana shu dalil orqali o‘z ifodasini topadi. Bola o‘yin faoliyatida maktab ta’limiga tayyorlanib boradi, shu boisdan, unda aqliy harakatlarning yaqqol shakllari tarkib topa boshlaydi. Lekin o‘yin faoliyatida bolaning aqliy o‘sishini chuqurroq izohlab berish hali etarli tajriba ma’lumotlari mavjud emas.
Rolli o‘yin faqat alohida olingan psixik jarayon uchun ahamiyatli emas, bolada shaxsiy xususiyat va fazilatlarni shakllantirishda sham zarurdir. Binobarin, katta yoshdagi odamlar rolini tanlab, uni bajarish bolaning his-tuyg‘usini qo‘zg‘atuvchilar bilan uzviy bog‘liq holda namoyon bo‘ladi. CHunki o‘yin davomida bolada har xil xohish va istaklar tug‘ila boradi, bular boshqa
15
narsalarning tashqi alomatlari, o‘ziga rom etishi sababli hamda bolaning ixtiyoridan tashqari, tengdoshlarining ta’siri ostida tug‘iladi. Ma’lumki bolaning yoshi ulg‘ayib, mustaqil harakat qilish imkoniyati oshgan sari uning atrofdagi narsa va hodisalar dunyosi ham kengayib boradi. Bolaning maktabgacha yoshdagi davrida, uning faoliyat doirasiga atrofidagi kuchi etadigan, qo‘lidan keladigan narsalardan tashqari, kattalarning faoliyatlariga doir, yani ularning hali mutlaqo aqllari etmaydigan, jismoniy jihatdan kuchlari etmaydigan narsalar ham kiradi. CHunki ular turmush tajribalarining ozligi va binobarin, haddan tashqari qiziquvchanliklari tufayli atrofdagi hamma narsa va hodisalarni bilishga intilaveradilar. Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun mavxum nazariy faoliyatning, ya’ni nazariy yo‘l bilan bilish faoliyatining bo‘linishi mumkin emas. Bu yoshdagi bolalarning atrofdagi narsalarni bilish faoliyatlari faqat bevosita harakat shaklida bo‘ladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning haddan tashqari faol (betinim, harakatchan) ekanliklarining sababi ham shundadir. Maktabgacha yoshdagi bola atrofidagi narsalar dunyosini bilish jarayonida shu narsalar bilan bevoisita amaliy munosabatda bo‘lishga intiladi. Bu o‘rinda shu narsa e’tiborliki, bola bilishga tashnaligidan atrofdagi o‘zining kuchi, aqli etadigan narsalar bilangina emas, balki kattalar uchun mansub bo‘lgan, o‘zini kuchi ham, aqli ham etmaydigan narsalar bilan ham amaliy munosabatda bo‘lishga, ya’ni bilib olishga intilaveradi. Buning natijasida bolaning xaddan tashqari tez ortib borayotgan turlari ehtiyojlari bilan ularning tor imkoniyatlari o‘rtasida keskin qarama – qarshilik yuz beradi. Masalan bola avtomashinani, tramvayni o‘zi xaydagisi, rostakam otga minib yurgisi, uchuvchi bo‘lib samolyotda uchkisi, rostakam militsioner bo‘lgisi keladi. Biroq, bola o‘zidagi bunday extiyojlarni birortasini ham xaqiqiy yo‘l bilan qondira olmaydi. CHunki bu yoshdagi bolada bunday kasblarga mansub bo‘lgan murakkab ko‘nikma va malaka yo‘k, bo‘lishi ham mumkin emas.
16
Rus pedagogi A.S. Makarenko “Bola o‘yinda qanday bo‘lsa, o‘sib ulg‘aygach ishda ham ko‘pincha, ko‘p jixatdan shunday bo‘ladi” –deb to‘g‘ri aytgan edi. A.M. Gorkiy “O‘yin bolalar yashayotgan va o‘zgartirishi ish lozim bo‘lgan dunyoni bilish yo‘lidir”-deb bejiz aytmagan. O‘yin fakat bilish jarayonlarini takomillashtirib qolmay balki bolaning xulq-atvoriga xam ijobiy ta’sir kursatadi. Bogcha yoshidagi bolalarda uz xulkini boshqarish kunikmalarini tarkib toptirishga boglik psixologik muammoni urgangan Z.V.Manuylekoning fikricha, biror maksadra yu-naltirilgan mashgulotga nisbatan yyinda xulk kuknikmalarini oldinroq va osonroq egallash mumkin. Ayniksa, bu omil bogcha yoshi davrining xususiyati sifatida uzining yorkin ifoda-sini topadi. Katta maktabgacha yoshdagi bolalarda uz xulkini uzi boshqarish kunikmasi yyin faoliyatida xam, boshqa sharoitlarda xam qariyb baravarlashadi. Ba’zida ular ayrim vaziyatlarda, masalan, musobaqa paytida yyindagiga qaparanda yukorirok kursatkichga xam erishishlari mumkin. YUkoridagi muloxazalar asosida umuman aytganda, yyin va yyin faoliyati bolada uz xulkini boshqarish kunikmalarini shakllantirish uchun muxim axamiyat kasb etadi.
Bolaning akliy usishi xaqida fikr yuritilganda, shuni xam aytib utish kerakki narsalarni yangi nom bilan atashda yoki yangicha nomlash xolatidan kelib chiqib, sub’ekt yyin paytida faol qapakat kilishga urinadi. CHunki u moddiy narsalarga asoslangan xarakat rejasidan tasavvur qilinayotgan. fikr yuritilayotgan jismlar moxiyatini aks ettiruvchi xarakat rejasiga utadi. Bola jismlarning moddiy shaklidan birdaniga xayoliy kyrinishga utishida unga tayanch nuqtasi bulishi ke-rak, voxolanki shunday tayanch nuqtasi vazifasini utovchi narsalarning aksariyatidan yyinda bevosita, ob’ekt sifatida foydalaniladi. O‘yin faoliyatida mazkur jismlar kandaydir alomatlarni aks ettiruvchi sifatida emas, balki ana shu tayanch narsalar tugrisida fikrlash uchun xizmat kiladi, shuningdek, tayanch nuqtasi xarakatning yakkol narsa bilan boglik jixatini aks ettiradi.YUkorida aytilganidek, narsa bilan yyin xarakatlarining takomillashuvi xarakat shakli xususiyati, boskichi kabilarni qisqartirish va umumlashtirish xisobida amalra
17
oshiriladi. O‘yin xarakatlarining kisqarishi va umumlashuvi ularning akliy kurinishidagi mantikan izchil yigiq shaklga utishning asosini tashkil qiladi. Psixolog J.Piaje yyinda jismlarga yangi nom berish omiliga jiddiy e’tibor bilan qarab, bu ish ramziy ma’noli tafakkur shakllanishining tayanchi, degan xulosaga keladi. Lekin bu xulosa vaziyatni aks ettirishning birdan-bir tugri yuli ekanligini bildirmaydi. SHuning uchun narsaning nomini uzgartirish bilan bolada tafakkur va akl zakovat usishini kutish xam mantiqqa mutlaqo ziddir. Aslida narsalarni qayta nomlash emas, balki yyin xarakatlarining xususiyatini uzgartirish bolaning akliy usishiga sezilarli ta’sir utkaza oladi.Darxakiqat, o‘yin faoliyatida bolalarda xarakatning yangi kurinishi, ya’ni uning fikriy, akliy jixati namoyon buladi va shuning uchun yyin xarakatlarini shakllantirish jarayonida bolada fikrlash faoliyatining dastlabki kurinishi vujudga keladi. Bolaning akliy kamol topishida yoki uning umumiy kamolotida yyinnin muxim axamiyat kasb etishi xuddi mana shu dalil orkali uz ifodasini topadi.Bola yyin faoliyatida maktab ta’limiga tayyorlanib boradi, shu boisdan, unda akliy xarakatlarning yakkol shakllari tarkib topa boshlaydi. Rolli yyin faqat aloxida olingan psixik jarayon uchun axamiyatli emas, balki bolada shaxs xususiyat va fazilatlarini shakl-lantirishda xam zarurdir. Binobarin, katta yoshdagi odamlar rolini tanlab, uni bajarish bolaning xissiy-tuygularini kuzgatuvchilar bilan uzviy boglik xolda namoyon buladi. CHunki yyin davomida bolada xar xil xoxish va istaklar tugila boradi, bular boshqa narsalarning tashki alomatlari uziga rom etishi sababli xamda bolaning ixtiyoridan tashqari, tengdoshlarining ta’siri ostida tugiladi.
Maktabgacha yoshdagi bolalar o‘yin faoliyati bilan birga ta’limiy mashg‘ulotlarda ham ishtirok etadilar. Maktabgacha tarbiya yoshi davridagi ta’limiy mashg‘ulotning asosiy mazmuni bolani atrof hayotdagi narsa va hodisalarning asosiy xususiyatlari bilan tanishtirish, og‘zaki nutqni lug‘at boyligi, tovushlarni to‘g‘ri talaffuz qilish, grammatik tomondan to‘g‘ri so‘zlashlikka o‘rgatish, bog‘lanishli nutqni shakllantirishdan iborat, elementar mavhum tushunchalarga ega bo‘lish, jismoniy tarbiya, tasviriy san’at qirqib
18
yopishtirish, rasm, loy yoki plastilindan turli buyumlar yasash, qurilishi materiallar bilan ishlash, muzika va boshqa mazmundagi mashg‘ulotlar bolani aqliy jihatdan maktab ta’limini egallashga tayyorlash imkonini beradi. 1.2 Bolaning psixik o’sishida o’yinning ahamiyati
Ko’pchilik psixologlar hamda pedagoglar o’yinning psixologik masalalari bilan bevosita shug’ulaninb,o’yinlarning bolaning psixik kamol toptirishdagi ahamiyatiga alohida to’xtalib o’tganlar , ma`lumki o’yin bola uchun voqeolikni aks ettirishdirbu voqelik bolani qurshab turgan voqeolikdan ancha qiziqarlidir.o’yining qiziqarliligi uni anglab yetishning osonligidadir .Kattalar hayotida faoliyat, xizmat ,yumush qanday ahamiyatga ega bo’lsa bola hayotida o’yin ham shunday ahamiyatga ega .Jahon psixologiyasi fanida to’langan ma’lumotlarga ko’ra eng soda psixik jarayondan eng murakab psixik jarayonlar hammasining eng muhim jihatlarini shakillantirishda o’yinlar katta rol o’ynaydi. Maktabgacha yoshdagi bola muayan xususiyatga ega bo’lgan rolni tanlaydi ,shu bilan birga u yoki bu personajga xos qatiy yurish –turishni ojngli ravishda ijro etishga intiladi. Shunday ekan ,o’yin maskur bola uchun eng zarur faoliyatga aylana boradi va yangi shakildagi xarektirlarni takomillashtirish ,ularni anglagan holda esga yushurish ehtimoli yaqqol voqealikka aylana boshlaydi,Maskur harakatlarni egalash bolada jismonoy mashiqlarni ongli ravishda bajarish imkoniyatni vujudga keltiradi. Bolaning o’yinlar shart-sharoitidan-kelib chiquvchi ongli maqsadi harakatlarni bajarish kezida o’z ifodasini topadi va uning o’z oldiga quygan maqsadi esda olib qolish va esga yushurish jaroyonlariga aylanadi .Bolalr labaratoriya sharoitiga nisbatan o’yinlarda ko’proq so’zlarni eslab qolish va esga tushirish imkoniyatiga ega bo’ladilarbu esa ixtiyoriy xotira xususiyatini chuquroq ochishga yordam beradi.o’yin faqat bilish jarayonlarni takomillashtirib qolmay , bolaning xulq- atvoriga ham ijobiy tasir ko’rsatadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarda o’z xulqini boshqarish ko’nikmalarni tarkib toptirishga bog’liq psixologik muammoni o’rgangan Z.B.Manuylenkoning fikricha biror maqsadga to’naltirilgan mashyg’ulatga nisbatan o’yinda xulq ko’nikmalarni oldinroq va osonroq egalash
19
mumkin ayniqsa bu omil maktabgacha yoshdagi bolalarda yosh davrining xususiyati sifatida o’zining yorqin ifodasini topadi . Katta maktabgacha yoshdagi bolalarda o`z xulqini o’zi boshqarish ko’nikmasi o’yin faoliyatida ham, boshqa sharoitlarda ham qarib baravarlashadi .Bazan ular ayrim vaziyatlarda ,masalan musoboqa paytida o’yindagiga qaraganda yuqoriroq ko’rsatkichga ham erishishlari mumkin.O’yin vao’yin faoliyati bolada o’z xulqini boshqarish ko’nikmalarni shakilantirish ochun muhim ahamiyat kasb etadi. Bolaning aqliy o’sishi to’g’risida fikir yuritilganda ,oldingi bobda qayd qilinganidek ,shuni ham aytish kerakki , narsalarni yangi nom bilan atashda yoki yangicha nomlash xolatidan kelib chiqib ,subekt o’yin paytida faol harakat qilishga urinadi . CHunki u moddiy narsalarga asoslangan harakat rejasidan tasavvur qilinayotgan ,fikir yurtiladigan jisimlar mohiyatni aks etiruvchi harakat rejasiga o’tadi.bola jisimlarni moddiy shaklidan birdaninga xayoliy ko’rinishga o’tishida unga tayanch nuqtasi bo’lishi kerak,vaxolanki shunday tayanch nuqtasini vazifasini bajaruvchi narsalarning aksariyatidan o’yinda bevosita obekt sifatida foydalaniladi .O’yin faoliyatida maskur jisimlar qandaydir alomatlarni aks ettiruvchi sifatida emas ,balki ana shu tayanch narsalar to’g’risida fikirlash uchun xizmat qiladi ,shuningdek ,tayanch nuqtasi harakatning yaqqol narsa bilan bog’liq jihatini aks ettiradi. Yuqorida aytilganidek ,narsa bilan o’yin harakatlarning takomillashuvi harakat shakli ,xususiyati ,bosqichi kabilarni qisqartirish va umumlashuvi ularning aqliy ko’rinishdagi mantiqan izchil ,yig’iq shakilga o’tishining asosini tashkil qiladi.
Psixolog J.Piaje o‘yinda jismlarga yangi nom berish omiliga jiddiy e’tibor bilan qarab, bu ish ramziy ma’noli tafakkur shakllanishining tayanchi, degan xo‘losaga keladi. Lekin bu xulosa vaziyatni aks ettirishning birdan-bir to‘gri yo‘li ekanligini bildirmaydi. SHuning uchun narsaning nomini o‘zgartirish bilan bolada tafakkur va aql-zakovat o‘sishini kutish ham mantiqqa mutlaqo ziddir, Aslida narsalarni qayta nomlash emas, balki o‘yin harakatlarining xususiyatini o‘zgartirish bolaning aqliy o‘sishiga sezilarli ta’sir o‘tkaza oladi.
20
Darhaqiqat, o‘yin faoliyatida bolalarda harakatning yangi kurinishi, ya’ni uning fikriy, aqliy jihati namoyon bo‘ladi va shuning uchun o‘yin harakatlarini shakllantirish jarayonida bolada fikrlash faoliyatining dastlabki ko‘rinishi vujudga keladi. Bolaning aqliy kamol topishida yoki uning umumiy kamolotida o‘yinning muhim ahamiyat kasb etishi xuddi mana shu dalil orqali uz ifodasini topadi. Bola o‘yin faoliyatida maktab ta’limiga tayyorlanib boradi, shu boisdan, unda aqliy harakatlarning yaqqol shakllari tarkib topa boshlaydi. Rolli o‘yin faqat alohida olingan psixik jarayon uchun ahamiyatli emas, balki bolada shaxs xususiyat va fazilatlarini shakllantirishda ham zarurdir. Binobarin, katta yoshdagi odamlar rolini tanlab, uni bajarish bolaning his-tuygularini qo‘zgatuvchilar bilan uzviy bogliq holda namoyon bo‘ladi. CHunki o‘yin davomida bolada har xil xohish va istaklar tug‘ila boradi, bular boshqa narsalarning tashqi alomatlari, o‘ziga rom etishi sababli hamda bolaning ixtiyoridan tashqari, tengdoshlarining ta’siri ostida tug‘iladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning еtakchi faoliyati bu o’yindir. Bog’cha yoshidagi bolalarning o’yin faoliyati masalasi asrlar davomida juda ko’p olimlarning diqqatini o’ziga jalb qilib kеlmokda. Bog’cha yoshidagi bolalar o’zlarining o’yin faoliyatlarida ildam qadamlar bilan olg’a qarab borayotgan sеrmazmun hayotimizning hamma tomonlarini aks ettirishga intiladilar. Bog’cha yoshidagi bola atrofidagi narsalar dunyosini bilish jarayonida shu narsalar bilan bеvosita amaliy munosobatda bo’lishga intiladi. Bu o’rinda shu narsa haraktеrliki bola bilishga tashnaligidan atrofdagi o’zining haddi sig’adigan narsalari bilangina emas, balki kattalarga mansub bo’lgan o’zining kuchi ham еtmaydigan, xaddi sig’maydigan narsalar bilan ham amaliy munosobatda bo’lishga intiladi.
Shuni Ham aytib o’tish kеrakki, fan-tеxnika mislsiz rivojlangan bizning xozirgi zamonamizdagi yaratilayotgan, xayratda Holdiradigan narsalar bolalarga go’yo bir mo’jizadеk ko’rinadi. Natijada ular Ham o’zlarining turli o’yinlari jarayonida o’xshatma qilib har xil hayoliy narsalarni uylab chiqaradilar (uchar ot, mashina odam, gapiradigan daraxt kabi). Bundan tashqari, bolalarning turli hayoliy
21
narsalarni o’ylab chiqarishlari yana shuni bildiradiki, ular o’zlarining har turli o’yin faoliyatlarida faqat atroflaridagi bor narsalarni emas, balki ayni chog’da ehtiyojlari talab qilayotgan narsalarni ham aks ettiradilar. Bolalarning o’yin faoliyatlarida har xil hayoliy va afsonaviy obrazlarni yaratishlaridan shunday xulosa chig`arish mumkin: odamning (shu jumladan bolalarning ham) tashqi muhitdagi narsa va xodisalarni aks ettirish jarayonlari passiv jarayon emas, balki faol hamda ijodiy, yaratuvchan, o’zgartiruvchan jarayondir. Bolalar o`yin faoliyatlarining yana bir ajoyib g`ususiyati shundan iboratki, o`yin jarayonida bolaning g`iladigan xatti-g`arakatlari va bajaradigan rollari ko`pincha umumiylik g`araktеriga ega bo`ladi. Bunda bola o`zining turli-tuman o`yinlarida fag`at o`ziga tanish bo`lgan yolgiz bir shofyorning, vrachning, militsionеrning, tarbiyachining, uchuvchining xatti-g`arakatlarigina emas, balki umuman shofyorlarning, vrachlarning, tarbiyachilarning g`amda uchuvchilarning xatti-g`arakatlarini aks ettiradi. Albatta, turmush tajribalari va faoliyatlari doirasi juda chеklangan kichik yoshdagi bolalar (bag`zan kichik gurug` bolalari g`am) o`zlarining o`yinlarida konkrеt odamlarni va ularning g`arakatlarini aks ettiradilar. (Masalan, oyisini, adasini, akasini, tarbiyachisini va shu kabi). O`rta, katta bog`cha yoshidagi bolalarning o`yinlarida esa bunday obrazlar umumiylik g`araktеriga ega bo`la boshlaydi. Bog`cha yoshidagi bolalarning o`yinlari atrofdagi narsa va xodisalarni bilish g`uroli bo`lishi bilan birga yuksak ijtimoiy ag`amiyatga g`am ega. Boshg`acharok g`ilib aytganda, o`yin g`udratli tarbiya g`urolidir. Bolalarning o`yinlari org`ali ularda ijtimoiy foydali, yag`ni yuksak insoniy g`islatlarni tarbiyalash mumkin. Kichik maktabgacha yoshdagi bolalar odatda o`zlari yolgiz o`ynaydilar. Prеdmеtli va konstruktorlik o`yinlar org`ali bu yoshdagi bolalar o`zlarining idrok, xotira, tasavvur, tafakkur g`amda g`arakat layog`atlarini rivojlantiradilar. Syujеtli, rolli o`yinlarda bolalar asosan o`zlari g`ar kuni ko`rayotgan va kuzatayotgan kattalarning xatti –g`arakatlarini aks ettiradilar. 4-5 yoshli bolalarning o`yini asta–sеkinlik bilan jamoaviy g`araktеrni ola boshlaydi.
22
Bolalarning individual g`ususiyatlarini, xususan ularning jamoaviy o`yinlari org`ali kuzatish g`ulaydir. Bu o`yinlarda bolalar kattalarning fag`at prеdmеtlarga munosabatini emas, balki ko`prog` o`zaro munosabatlarini aks ettiradilar. Shuningdеk, jamoaviy o`yinda bolalar bir gurug` odamlarning murakkab g`ayotiy faoliyatlarini aks ettiradilar. Katta bog`cha yoshida syujеtli-rolli o`yinlar rivojlanadi, lеkin endi bu o`yinlar o`z mazusining boyligi va xilma-xilligi bilan farg`lanadi. Bu o`yinlar jarayonida bolalarda lidеrlik yuzaga kеla boshlaydi, shuningdеk tashg`ilotchilik ko`nikma va malakalari rivojlanadi. Maktabgacha yoshdagi bolalar shug`ullanadigan ijodiy faoliyatlar orasida tasviriy sang`atning g`am ag`amiyati juda katta. Bolaning tasavvur etish xaraktеriga g`arab uning atrof g`ayotni g`anday idrok etishi, xotira, tasavvur va tafakkur g`ususiyatlariga bag`o bеrish mumkin. Katta bog`cha yoshidagi bolalar chizgan rasmlar ularning ichki kеchinmalari, rug`iy xolatlari, orzu, umid va eg`tiyojlarini g`am aks ettiradi. Bog`cha yoshdagi bolalar rasm chizishga g`am nig`oyatda g`izig`adilar. Rasm chizish bolalar uchun o`yin faoliyatining o`ziga xos bir shakli bo`lib g`isoblanadi. Bola avvalo ko`rayotgan narsalarini, kеyinchalik esa o`zi biladigan, xotirasidagi va o`zi o`ylab topgan narsalarni chizadi. Katta maktabgacha yoshdagi bolalar uchun musobag`a juda katta ag`amiyatga ega bo`lib, aynan shunday o`yinlarda muvafag`g`iyatga erishish shakllanadi va mustaxkamlanadi. Katta Bog`cha yoshida konstruktorlik o`yinlari asta-sеkinlik bilan mеg`nat faoliyatiga aylanib boradi. O`yinda bola elеmеntar mеg`nat ko`nikma va malakalarini egallay boshlaydi, prеdmеtlarning xossalarini anglay boshlaydi, amaliy tafakkur rivojlana boradi.
Bog`cha yoshidagi bolalarning o`yin faoliyatlari xag`ida gapirar ekanmiz, albatta ularning o`yinchog`lari masalasiga g`am to`xtab o`tish kеrak. Bolalarga o`yinchog`larni bеrishda ularning yosh g`ususiyatlarini, tarag`g`iyot darajalarini va ayni paytda ularni ko`prok nimalar g`izig`tirishini g`isobga olish kеrak.
23
Ma'lumki, 1-3 yosh bolalar g`ali tashg`i mug`itni juda oz o`zlashtirganlar. Ular g`ali g`attoki narsalarning rangini, g`ajmini va boshg`a jig`atlarini yaxshi ajrata olmaydilar. Shuning uchun ularga ko`g`irchok bilan birga g`ar xil rangli g`iyg`im, laxtak matolar g`am bеrish kеrak. Ayniksa, g`iz bolalar o`z kug`irchog`larini g`ar xil rangli matolarga o`rab, ro`mol g`ilib o`ratib mashg` g`iladilar. O`g`il bolalarga esa, g`ar xil rangli, bir-birining ichiga sig`adigan g`uticha o`yinchoklarni bеrish foydalidir. O`yin faoliyati bolalarni insoniyatning ijtimoiy tajribasini egallashning faol shakli bo`lgan tag`lim faoliyatiga tayyorlaydi. Odam birdaniga ijtimoiy tajribani o`zlashtirishga kirisha olmaydi. Ijtimoiy tajribalarni faol egallash uchun odam avvalo еtarli darajada nutg`ni egallagan bo`lishi, ma'lum malakalar, ug`uvlar va elеmеntar tushunchalarga ega bo`lishi kеrak bo`ladi. Bularga bola o`yin faoliyati org`ali erishad Bog`cha yoshidagi bolalarda sеzgi, idrok, diqqat, xotira, tasavvur, tafakkur, nutg`, xayol, hissiyot va irodaning rivojlanishi jadal kеchadi. Bola ranglarni xali bir-biridan yaxshi farg` g`ila olmaydi. Unga ranglarning farg`ini bilishga yordam g`iladigan o`yinchog`lar bеrish lozim. Bu yoshdagi bolalar turli narsalarni idrok g`ilishda ko`zga yaxshi tashlanib turuvchi bеlgilariga (rangi va shakliga) asoslansalar g`am, lеkin chug`ur tag`lil g`ilmaydilar. Dig`g`at g`ar kanday faoliyatimizning doimiy yo`ldoshidir. Shuning uchun dig`g`atning inson g`ayotidagi ag`amiyati g`am bеnig`oya kattadir. Bog`cha yoshidagi bolalar dig`g`ati asosan ixtiyorsiz bo`ladi. Bog`cha yoshidagi bolalarda ixtiyoriy dig`g`atning o`sib borishi uchun o`yin juda katta ag`amiyatga ega. O`yin paytida bolalar dig`g`atlarini bir joyda to`plab, o`z tashabbuslari bilan ma'lum mag`sadlarini ilgari suradilar.
Ko`pincqa bolalar aks ettirayotgan tasqq i muq it q odisalari ular o`yin faoliyatining syujеtini tasqkil etadi. Bolalar aks ettirayotgan muq it q ancqalik kеng va xilma -xil bo`lsa, bolalar o`yinining syujеti q am squncqalik kеng va xilma - xil bo`ladi. Ana squning ucqun o`z - o`zidan ma'lumki, kicqik boq cqa yosqdagi
24
bolalar o`yinlarining syujеti niq oyatda tor bo`ladi. Bolalar o`sib ulq aygan sari ular o`yinining syujеti tobora boyib, xilma - xillashib boradi. O`yin mazmuni sifati syujеtlar xilma - xilligi bolalarning umumiy psixik taraq q iyot darajasiga boq`liqdir. Eng sodda psixik jaroyondan eng murakkab psixik jaroyongacha hammasining eng muhim jihatlarini shakllantirishda o’yinlar katta ro’l o’ynaydi. Bog’cha yosh davrida harakatning o’sishida o’yinng ta’siri haqida gap borganda, avvalo,shuni aytish kerakki birinchidan, o’yinni tashkil qilishning o’ziyoq mazkur yoshdagi bolaning harakatini o’stirish va takomillashtirish uchun eng qulay shart – sharoitlar yaratadi. Ikkinchidan,o’yin bola harakatiga ta’sir etishning sababi va xususyati shuki harakatni murakab ko’nikmalarini sub’ekt aynan o’yin payti emas balki bevosita mashg’ulot orqali o’zlashtiradi. Uchinchidan, o’yining keyinchalik takomillashuvi barcha jaroyonlar uchun eng qulay shart – sharoitlarni vujidaga keltradi shu boisdan o’yin folyati xatti-haraktni amalga oshirish vositasidan bolaning faolligini ta’milovchi mustaqil maqsadga aylanadi bolalar laboratoriya sharoitiga nisbatan o’ynlarda ko’proq so’zlarani eslab qolish va esga tushirishi imkoniyatga ega bo’ladilar bu esa ixtyoriy xotira xususyatini chuqirroq ochishiga yordam beradi voqelikni aks etirishdir.
25