Namangan muhandislik qurilish instituti

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Maxmudova N.A., Yunusov J.Ya. Uchebnoe posobie. Teplotexnika i teplotexnicheskie oborudovanie. TASI. Tashkent 2005.
2. Peregudov V. V. «Teplotexnika i teplotexnicheskoe oborudovanie» M.:Stroyizdat, 1990.
3. Maxmudova N. A. Issiklik texnikasi va issiklik texnikasi uskunalari. Ukuv kullanma TAKI. Toshkent 2012.

1-ma’ruza: Yоqilg’i. Yоqilg’i haqida umumiy tushunchalar

Reja:

1. 
   YOqilgi turi va uni yokish.YOkilgi turlari va uning xossalari. YOkilgi tarkiba
   
2. 
   YOkilgini yonish jarayoni va xisobi
   
3. 
   YOnish jarayonida issiklik balansi va xarorat
   

Kurilish materiallari, buyumlari va kurilmalarini ishlab chikarishda issiklik ish- lov berish muxim axamiyatga egadir bunda issiklik kurilmalarining issiklik berishda yokilgining yonishdan xosil bulgan tutun gazlar, issik xavo, suv, yog, suv bugi asosiy issik- lik beruvchi manba bulib xizmat kiladi. Kurilish buyumlaridan biri bulgan sopol buyum- larni pishirish uchun issiklik beruvchi asosiy manba tutun gazlar xisoblanadi. Tutun gaz- lar yokilgini yokish natijasida olinadi.

YOnuvchi moddalarning kislorod bilan birikib issiklik va yoruglik berish xususiyatiga ega bulgan moddalar yokilgi deb ataladi. Ammo barcha yonuvchi moddalarni yokilgi deb xisob- lab bulmaydi, masalan organik birikmalardan atseton, benzol, spirt va boshkalar, chunki bu- lar xech kachon yonilgi bulib xisoblanmaydi.
Sanoat xumdonlarida va issiklik generatorlarida yokilgini arzon turlaridan foyda- laniladi. Bunday yokilgilar texnologik yokilgilar deb xisoblanadi.
Barcha texnologik yokilgilar kelib chikishiga kura ikki turga bulinadi: tabiiy va sun’iy. Tabiiy yokilgilar tabiatda bevosita uchraydi va tugridan tugri yokilgi sifatida ishlatiladi. Tabiiy yokilgini kayta ishlash natijasida sun’iy yokilgilar olinadi. Agregat xolatiga kura yokilgilar kattik, suyuk va gaz xolatida bulinadi. Barcha yokilgilarning asosiy ximiyaviy tarkibi uglerod, vodorod, kislorod va azotdan iboratdir. Bulardan tashkari yokilgi tarkibida oltingugurt, kul va namlikka xam buladi.
YOkilgi sifatida ishlatiladigan moddalarni sinflanishi kuyidagi jadvalda tulik keltirilgandir.
YOkilgilarni sinflanishi

Kelib chikishiga kura	Agregatlar	xolatiga kura
	Kattik	suyuk	Gaz xolatda
Tabiiy	YOgoch, torf, yonuvchan, slanetslar, antrogit, tosh kumir,kungir ku- mir		Tabiiy
Sun’iy	Koks, yokilgi briketlari chang- simon yokilgilar	Mazut solyar yogi	Domnali, kovsli, veftli, stanerli ge- nerator gazlar

YOkilgining asosiy xossalariga yonuvchanlik, yonish xarorati, alanganing xarorati. Me- xanik mustaxkamligi, uz-uzidan yonishda mayilligi kiradi.

YOnilgining yonish issikligi issiklik energiyasi mikdori bilan ulchanadi va Q xarfi bilan belgilanadi.
YOkilgining alangalanish xarorati yonish manbai olingandan keyin xam yokilgining yonishi davom etishni ifodalaydi. YOkilgi tarkibidan yonuvchan uchuvchan gazlar kamayishi bi- lan alangalanish xarorati xam oshib boradi.
Kulni yonish xarorati kattik yonlgining asosiy xossalaridan asosiy xossalaridan bi- ri bulib xisoblanadi. Kulning yonish xarorati buyicha turt guruxga bulinadi: oson yonuvchi, yonish xarorati 1433K gacha, urtacha yonuvchan, yonish xarorati 1433-1623K, kiyin yonuvchan, yonish xarorati 1623-1773K va urta bardoshli, yonish xarorati 1733K dan yukori.
Yоnilgining mexanik mustaxkamligi kattik yonilgilarga mos bulib, maxtali, aylanma va boshka turdagi xumdonlarda 8-10 metr kalinlikdagi katlamni bosimi natijasida mayda- lanib ketishni xarakterlaydi.
Yoqilgining uz-uzidan yonishga moyilligi yokilgini tashishi va saklashda muxim axami- yatga ega. Kattik yokilgilarni saklashda ularning xavoda yemirilishi, xavodagi kislorod bi- lan birikib yonishi xususiyatlariga egadir.

YOnganda ko’p miqdorda issiqlik chiqadigan, tevarak atrofdagilarga zararli ta’sir qilmaydigan, issiqlik olish uchun ishlatilishi maksadga muvofiq xamda iqtisodiy jixat- dan foydali bo’lgan barcha moddalardan yoqilgi sifatida foydalanish mumkin. Elektr, me- xanik va issiqlik energiyasini olishni asosiy manbai organik yoqilgi hisoblanadi. Hozirgi vaktda yer yuzmda ishlab chikarilayotgan va iste’mol kilinayotgan energiyaning 70% ni organik yoqilgining kimyoviy energiyasi xisobidan va faqat 30% gina suv, shamol, quyosh va atom energiyasidan foydalanish xisobidan olinadi.

Organik yoqilgi energiya manbai bo’lishi bilan bir katorda, u kimyo sanoati uchun mu- xim xom-ashyo xisoblanadi. Organik yoqilg’ilarni qayta ishlash natijasida ko’plab muhim kimyoviy maxsulotlar olinadi. Kazib olingan joyi va ishlatilishiga ko’ra maxalliy yokilgi (torf va slanets) va tashib keltiriladigan yoqilgilar bo’ladi.
YOqilgi tarkibi organik va mineral moddalardan iborat bo’ladi. Organik moddalarga- uglerod (S), vodorod (N), kislorod (O₂), azot (N₂) va oltinguturt (S) kiradi. Bu kimyoviy ele- mentlar va ular birikmalarining mikdori turli xil yoqilgida turlicha bo’ladi. Masalan, neft’ va uning maxsulotlari tarkibi asosan uglerod va vodoroddan tashkil topgan.
YOqilgi tarkibiga yonuvchan elementlar, namlik va yoqilganda kulga o’tadigan minerallar kiradi. YOqilg’ini tarkibi kimyoviy elementlarning massaviy foiz miqdori, namligi va kul miqdori bilan tavsiflanadi.
Qattiq va suyuq yokilgining elementar tarkibini kuyidagicha yozish mumkin:
S+N+S+O+N+A+W=100%
YOqilg’ining yonuvchan kismiga uglerod, vodorod va oltingugurt kiradi. YOkilgining yon- maydigan kismiga esa, azot, kislorod, namlik W va yoqilg’i yonganda kulga aylanadigai mine- ral moddalar A kiradi. YOkilgining tarkibi ishchi, kuruq, yonuvchan va organik massalarga ajratiladi. Har bir massa tarkibiga mos ravishda quyidagidek indekslar beriladi: ishchi i; quruq - q; yonuvchan - yo; va organik- o;
YOqilgi iste’molchiga qaysi xolda berilsa va yondirilsa, shu xolda yoqilgiga ishchi yoqilg’i massasi va elementar tarkibi esa, mos ravishda ishchi massa va ish tarkibi deyiladi. Ishchi massaning elementar tarkibini quyidagicha yozish mumkin.