Nashrga tayyorlash markazi k. B. Us mo nov

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA
MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
O‘QUV ADABIYOTLARI, BYULLETEN VA JURNALLARNI
NASHRGA TAYYORLASH MARKAZI
K. B. US MO NOV
METALL KESISH
ASOSLARI
Oliy va o'rta maxsus to Tim vazirligi oliy о ‘quv yurtlari talabalari uchun о ‘quv qo ‘ilanma sifatida tasdiqlagan


TOSHKENT „O'QITUVCHI“ 2004
T a q rizehilar: I). E.Aliqulov — Beruniy nomidagi Tashkent
davlat lexnika universileti, „Mashinasozlik texnologiyasi“ kafedrasi miidiri. t.f.d., prof., S.M.IIasanov — „Fuqaroaviatsiyasi“ fakultcli dekani, t.f.n.
Mazkur o'quv qollanma oil birhobdan i borat bo'lib, unda asboblar tayyorlanadigan materiallarning xususiyatlari, geometrik paramelrlari, kesilayotgan qatlamning oieham va shakllari, metall kesish sohasida yuz beradigan o'zaro bog'iiq jarayon va hodisalarning asosiy qonuniyatlaii, metall kesish jarayoni bilan bog'iiq boigan asosiy Jizik masalalar yoritilgan.
Qoilanma mashinasozlik oliy o'quv yurtla rining bakalavr va magislr talabalari uchun moijallangan.
_v I804060200-7I

1. 
   353(04)—2004
   

© .,O‘qiliivchi‘' nashriyoti. I'., 2004

KIRISH
Metallarga kesish yo‘li bilan ishlov berish detallarga sliakl berishning eng keng tarqalgan usullaridan blridir. Qlrlndi clilqar- masdan sliakl berish usullarinlng taraqqly etganiga qaramasdan, metallarni kesib ishlov berish — mashlna va uning mexanlzmlarini islikib chiqarishda yet:ikehi jarayon bo'lib qolmoqda.
Issiqqa chidamli, o ta mustahkam, qlyin suyuqlanadlgan po‘lat va qot lsh malar slngari yangi konstrukslon materiallarning paydo bo^ishi. ishlov berishning aniqligi va silatiga bo‘lgan talabning to‘xtovsiz o‘sib borishi mutaxassislar oldiga yangi vazifalarnl qo‘ymoqda.
Materiallarga mexanlk ishlov berishning amaliy masalalarlni muvaffaqiyatli hal etish ko‘p jihatdan kesish jarayonida yuz bcra- digan hodlsalarning lizik mohlyatinl tushunishga bog‘liq.
O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan so‘ng mashlnasozlikda ham ijobiy o‘zgarishlar yuz berdi. Hozirgi paytda metallarga kesib ishlov berishning sanoatdagi salmog‘l katta. Xususan, mashi- nasozlik, avtoniobilsozlik, energetika, temiryo‘l, kemasozlik kabi tarmoqlarda mexanlk ishlov berishning salmog‘l yuqori. Detal va mexanizmlar konstruksiyalallning murakkablaslmvl hamda ishlov berish qiyin bo‘lgan metallar va qot lsh mala rdan foydalanish hiso- blga avlatsiya va kosmos sohalarida ham mexanik ishlov berishning ulushi ortdl.
Metallarni kesish bo‘yieha blrlnchi jiddly ilmly tadqiqotlar XlXasrda amalga oshirilgan. Bu sohadagi dastlabki tadqiqotni 1870- yilda Peterburg tog‘ institutiningprofessori I.A. Time bajargan edi. 1893-yilda professor K.A. Zvorikin o z tadqiqotlarini e’lon qildi. Ularda olim kesish kuchinlng qirqilayotgan metall qatlamining qalinligi va kengliglga boglliqligini ko‘rsaldi hamda qirlndi ajralish yassillglnl nazariyjihatdan aniqladi. 1915-yilda keslsh haqidagi fan Issiqllk hodisalari va kesish jarayonida qirindi hosil bo^ishl borasidagi tadqiqotlar bilan boyldi. Mazkur tadqlqotlarda Y.G. Usaehcv birmchi marta metallografik usuldan foydalandi, termojuftlik qollladi va keskichdagl o‘simtalar nazariyasmi taqdim etdl.
1936-yilda E.P. Nadelnskaya ralsligida V.A. Krivouxov, I.A. Kashi­rin, I.M. Bcsprozvamiiy, S.D. Tishinlardan iborat metall kesish bo‘yieha liay'at tuzildi. Metallarga kesib ishlov berish sohaslda yetakehi mutaxassislar G.l. Granovskiy, P.P. Grudov, M.N.Larin, A.M. Rozenberg, E.K. Zverev, S.S. Rudnlk, A.M. Daniyelan, N.I. Reznikovva boshqala r ayrim ilmiy lsh l a rning rahbarlari siiatida
ishtirok etdilar. Tadqiqot ish lari natijasida metallarga ishlov berishning barcha asosiy turlari uchun kesish rejimining hisob- kitobiga doir materiallar, yeluk me'yorda ishlab chiqildi.
Yillar davomida to‘plangan katta tajriba materiallarni kesish jarayonining umumiy nazariyasini ishlab chiqishga inikon berdi.
G.I. Granovskiy. V.A. Shishkov, S.S. Pelruxin va boshqalar kesish kinematikasini ishlab chiqdilar. V.A. Krivouxov, A.M. Ro- zenberg, N.N. Zorcv, A.I. Isayev, M.l. Klushin, M.F. Peletika va boshqalar kesish jarayoni mcxanikasini rivojlantirdilar. A.I. Rez- nikov, A.M. Daniyelan, A.L. Malkin, D.T. Vasilyev, P.I. Bobrik va boshqalarning ilmiy asarlarida kesish jarayonining issiqlik flzikasi o‘rga nilga n va rivojla ntirilga n.
G.I. Granovskiy, T.N. Loladze, A.D. Makarov va boshqalarning ishlari kesish asbobining yeyilishi va chidamliligming eng qiyin masalalaiiga bag‘ishkmgaii. A.I. Kashirin, N.A. Drozdov, A.G. So- kolskiy, L.K. Kuchma, V.A. Kudinov, V.N. Podurayevlarning tadqiqotlari tufayli kesish paytidagi tcblarlshlal nazariyasi yaratildi.
V.A. Krivouxov, G.I. Granovskiy, N.N. Zorev, A.I. Isayev, T.N. Loladze, A.M. Rozenberg, M.l. Klushin, A.N. Reznikov, V.F. Bobrov, M.F. Peletika, A.D. Makarov, S.S. Silin, V.N. Podu- rayev, N.A. Talantov va boshqalarning tadqiqotlari natijalariga ko‘ra kesish jarayonining nazariy asoslari ishlab chiqildi. Amerikalik olirn Teylorning ilmiy ishlari ham katta amaliy ahamiyatga ega.
O‘zbekistonda mashinasozllknmg riVojjanishi vatanimizda metall kesish maktabining yaratilishi uchun asos bo‘ldi. Uning asoschisi G.I. Yakunin bo‘lib, bu olim rahbarligida kesish jarayoni bilan bog‘liq xilma-xil fizik hodisalar tadqiq etildi. Bu tadqiqotlarga V.A. Mirboboyev, M.T. Balabekov, F.Y. Yakubov, E.O. Umarov, A. S. Assaturov, A.A. Ansupov, A.A. Abduralimonov, N.S. Abdul la - xonov, A.N. Hoshimov, V.A. Yumatov, G.K. Kamoliddinov, N.G. Molchanova va boshqa qator oliinlar o z hissalarini qo‘shdilar.
Ilmiy tadqiqotlaming toVxtovsiz olib borilishi, olingan natijalar va nazariy ishlanmalarni yig‘ish va umumlashtirish ishi rivojla nib borgan sari ulardan o‘quv kursida foydalanish ham amalga osha boshladi. l.M. Besprozvanniy tomonidan yozilgan „Metallarni kesish“ kursi bo‘yicha birinchi darslik 1933-yilda chiqqan edi. Shundan bcri turli yillarda bir qator darsliklar va o‘quv qo^lan- malar nashr etildi. Ular malakali mutaxassislar tayyorlashda katta ahamiyatga ega bo‘ldi va bundan keyiii ham ahamiyatini yo‘qot- maydi.
1-BOB | MIetallarga kesib mexanik ishlov berish

1.