Nasimxon rahmonov

Savol va topshiriqlar

1. 
   Munozara janrining ilk ildizlari qaysi adabiy yodgorlikda uchraydi?
   
2. 
   Evropa adabiyotidagi munozara janriga qisqacha tarif bering.
   
3. 
   Fors adabiyotidagi munozara janri haqida qisqacha ma’lumot bering.
   
4. 
   O‘zbek adabiyotidagi munozara janri haqida ma’lumot bering.
   

Temuriylar davri o‘zbek adabiyoti
(o‘qib tahrir qilib chiqdim)

Amir TemurningTo‘xtamishga qarshi olib borgan kurashidan so‘ng,Oltin O‘rda davlati tanazzulga yuz tuta boshladi va taxminan X1U asrning 80-yillarida quladi. Endi madaniy markaz Amir Temur asossolgan davlatga ko‘chdi. Amir Temur o‘zi tashkil qilgan saltanatni ijtimoiy-siyosiy jihatdan barqarorlashtirdi, uning xizmati natijasida madaniy hayot yangicha mazmun kasb etib, rivojlana bordi.

SHuni qayd etish kerakki, Temuriylar saltanati yo‘q erdan paydo bo‘lmadi, balki azaliy davlatchilik an’anasi zaminida shakllangan, asrlar davomida barqarorlashib kelgan turkiy qavmlar davlatlarining zaminida paydo bo‘ldi. Jumladan, turkiy xalqlar tarixida mo‘g‘ullar ana shunday muhim rol o‘ynagan sulolalardan biri bo‘ldi. Mo‘g‘ullarning Movarounnahr madaniy hayotida, adabiyotida o‘ynagan roli katta bo‘ldi. Ayniqsa, CHingizxon va uning o‘g‘illari hukmronligi davrida Movarounnahrdagi madaniy hayotda jiddiy o‘zgarishlar yuz berdi. CHig‘atoy va uning avlodlari Movarounnahrda hukmronlik qilgan davr birmuncha shiddatli va tarixiy voqealarga boy bo‘ldi.

Ma’lumki, X1U asr boshlarida CHig‘atoy xonlari butun Movarounnahrda o‘z hukmronliklarini o‘rnatdilar.Bu albatta bejiz emas edi, albatta. Movarounnahr uchun CHig‘atoyning hukmronlik davri muhim. Zotan, CHig‘atoy hukmronligi davrida Movarounnahrning ijtimoiy-siyosiy, madaniy, iqtisodiy hayotiga katta ta’sir ko‘rsatdi. CHingizxon farzandlaridagi iqtidorning ma’lum bir qirralarini juda yaxshi bilgani holda ularga shunday ta’rif beradi: “Kimning ko‘nglida ezgu istaklari bo‘lsa...Jo‘jiga ergashsin; shohlikning himoyasi sifatida yasani, qonun-qoidani, bilikni¹³³ bilishni istasa, CHig‘atoyga borsin; kimda bag‘rikenglikka, saxiylikka moyillik bo‘lsa, kim boylik va farovonlik istasa, O‘ktoyga borsin; kim shon-shuhratga, jangda qahramonlik ko‘rsatishga, shohliklarni egallab, olamni itoat ettirishga intilsa, Tuluyning xizmatiga borsin”.¹³⁴ Tarixiy manbalarda, xususan, Rashididdinning “Jome’-ut-tavorix”ida va Ulug‘bekning “To‘rt ulus tarixi”da CHig‘atoyning aqlli, qobiliyatli, o‘ziga hurmatni talab qiladigan hukmdor bo‘lgani ta’kidlanadi.

Temuriylar saltanatining vujudga kelishida Movarounnahrdagi tarixiy-siyosiy sharoit muhim rol o‘ynadi.X1U asrning birinchi yarmida musulmon madaniyatining Movarounnahrda mustahkam qaror topishida Kepak xon (1318-1326)ning xizmatlari katta bo‘ldi. Hozirgi Qashqadaryo CHig‘atoy xonlarining qarorgohi bo‘lib qoldi. Kepakxon o‘zi uchun bir saroy qurdirdi. Bu saroy “qarshi” (o‘zbekchada “saroy” demakdir) deb nomlandi. O‘rta Osiyoda hukmronlik qilgan mo‘g‘ul hukmdorlaridan Kepak xon birinchi bo‘lib butun davlat miqyosida o‘zi nomi bilan qo‘yilgan tangalarni joriy qildi. Bu pulning nomi Amir Temur davrida ham “kepak” nomi bilan yuritilaverdi. Kepakxon musulmon madaniyatining rivoj topishida katta xizmat qilgan bo‘lsa ham, o‘zi majusiyligicha qoldi. Uning ukasi Tarmashirin(1326-1334) musulmonlikni qabul qildi. Tarmashirin akasining yo‘lini davom ettirib, ko‘chmanchilik an’analariga jiddiy zarba bera boshladi. Oqibatda Tarmashirin o‘ldirildi. SHundan so‘ng CHig‘atoy xonlarining saroyi bir ncha yilga Ili daryosi bo‘ylariga ko‘chirildi.

YAngicha ma’muriy bo‘linish – tumanlar ham ayni shu davrda paydo bo‘ldi. Samarqand, Buxoro, Eron tumanlarga bo‘lingan edi. Bunday ma’muriy bo‘linish, shubhasiz, davlat qurilishi va takomillashuvida jiddiy rol o‘ynadi. Jumladan, birgina Samarqand viloyati CHig‘atoylar, shuningdek, Amir Temur davrida va XU111 asrgacha etti tumanga bo‘lingan edi.¹³⁵ X1U asrning 40–yillarida Moavarounnahrda, aynan, hozirgi Qashqadaryo hududida yana chig‘atoylardan Qozonxon o‘z hokimiyatini o‘rnatdi, Qozonxon Qarshining g‘arb tomonida Zanjirsaroyni barpo qildi. Qozonxon mamlakatda mustahkam hokimiyat o‘rnatishga qaror qildi. Buning natijasida Qozonxon bilan orlot, jaloyir, qovchin va barlos urug‘boshilari o‘rtasida ziddiyat paydo bo‘ldi. Barlos urug‘idan bo‘lgan Qozog‘on qo‘zg‘olon ko‘tarib, mo‘g‘ul shahzodalaridan birini xon deb e’lon qildi. O‘rtada bir necha yil urush bo‘ldi va nihoyat, 1346–1347 yillarda Qozonxon mag‘lub bo‘lib, o‘ldirildi. Hokimiyat Qozog‘onxon qo‘liga o‘tdi. Ammo Qozog‘onxonga faqat Movarounnahr hukmronligi tegdi. CHig‘atoy davlatining qolgan qismiga dug‘lat urug‘boshisi hukmronlik qiladigan bo‘ldi. Fors manbalarida bu boshliqlar amir deb atalgan bo‘lsa, turkiy qavmlar bek yoki mo‘g‘ulcha no‘yon deb ataladigan bo‘ldilar. Movarounnahr amirlari ham, dug‘lat amirlari ham bir qonuniyatga amal qildilar: ikkalasi ham CHingizxon avlodlaridan xon tayinlashni o‘zlarining hokimiyati uchun qonuniy deb bildilar.

Ma’lumotlarga ko‘ra, ikkala davlatning harbiy tuzilishi deyarli bir xil bo‘lgan edi. CHig‘atoy termini aholining ko‘chmanchi va ko‘chmanchilik an’analarini bildirish uchun Movarounnahrda saqlanib qoldi. Ammo u erda CHig‘atoy naslidan xonlar qolmagan bo‘lsam ham, bu nom temuriylar saltanatining oxirgi nasllarida, xususan, Bobur avlodlarida saqlanib qoldi. CHig‘atoyning ko‘chmanchi avlodi o‘zlarini mo‘g‘ullar deb ataydigan bo‘ldilar. Mo‘g‘uliston degan geografik nom ana shundan qolgan. Umuman, etnik nom aslidan uzoqlashib, tamomila boshqa nom va laqablarni oldi.¹³⁶

Amir Qozog‘on o‘n ikki yil hukmronlik qildi. 1358 yili Qozog‘onxon o‘zining kuyovi tomonidan o‘ldirildi. Qozog‘on hukmronligi davri shunisi bilan diqqatga sazovor bo‘ldiki, ichki nizolar, chig‘atoy ulusi bilan mungullar o‘rtasida yuz bermadi. Qozog‘onning o‘limidan keyinm hokimiyat uning o‘g‘li Abdullaning qo‘liga o‘tdi. Abdulla otasi hayotligida Samarqandda yashardi. (Qozog‘on esa ko‘chmanchilar yo‘lboshchisi bo‘lib hayot kechirar, ishni Amudaryo bo‘yidagi Soli Saroy qishlog‘ida, yozni Munka shahrida – hozirgi Baljuvon yonida o‘tkazardi.) Abdulla poytaxtni o‘zi yashab turgan joyga ko‘chirmoqchi bo‘lgan edi, lekin boshqa amirlar bunga qarshi chiqdilar, bu nizolar oqibatida urush kelib chiqdi, urushda Abdulla halok bo‘ldi. Keyingi yillar Movarounnahrda doimiy isyonlar, fitnalar, mo‘g‘ul xonlar bilan muttasil kurashlar davri bo‘ldi. Xullas, bu davrda yuz bergan asosiy voqealar quyidagilardan iborat:

Mo‘g‘ul xoni Tug‘luq Temur 1360-1361 yillarda Movarounnahrga yurish qildi, shu paytda xon tomonidan SHahrisabz va Qarshi begi qilib tayinlangan Temur ilk bor jang qildi;

Temur Qozog‘onning nabirasi Husayn bilan ittifoq tuzib, mo‘g‘ullarga qarshi qo‘zg‘olon ko‘tardilar. Lekin Husayn bilan Temur CHirchiqda (1365 yili) mo‘g‘ullarga qarshi kurashda mag‘lubiyatga uchradilar;

XU asrda mashhur shoir sifatida e’tirof etilgan Qobulshoh xon deb e’lon qilindi, lekin ko‘p o‘tmay u taxtdan tushirildi va Odil Sulton xon bo‘lib taxtga o‘tirdi;

Husayn Balxda 1368 yili o‘ziga atab qal’a qurdirmoqchi bo‘ladi, Temur esa uni bu niyatidan qaytarishga urinadi va amakisi Abdullaning taqdirini misol qilib keltiradi;

Husayn va Temur o‘rtasida kurash ketadi. Temur Husaynning turk amirlari, ayniqsa, musulmon ruhoniylari orasidagi dushmanlari bilan ittifoq tuzadi;

Husayn asirga olib o‘ldiriladi;

Balxdagi qal’a yo‘q qilinadi, poytaxt Samarqandga ko‘chiriladi, u erda harbiy inshootlar, shahar devori qurdiriladi (1370 yil).

SHunday qilib, Temur o‘n yil davomida butun Movarounnahrni egalladi (shu ergacha)

Albatta, Amir Temur shaxsiyati madaniy hayot rivoji uchun muhim omillardan biri bo‘lgan edi. Amir Temur shaxsiyati to‘g‘risida ishonchli ma’lumot Alisher Navoiyning “Majolis un-nafois” asarida bor. U Amir Temurga quyidagicha ta’rif beradi: “Temur Ko‘ragon – anorallohi burhonahi, agarchi nazm aytmoqqa iltifot qilmaydurlar, ammo nazm va nasrni andoq xo‘b mahal va mavqeda o‘qibdurlarkim, aningtek bir bayt o‘qug‘oni ming yaxshi bayt aytqoncha bor”.*

Navoiyning “Majolis un-nafois”idagi Amir Temurga oid e’tirofini – sohibqironning g‘oyat nozik ta’b bo‘lgani, she’rni yaxshi tushungani haqida “Temur tuzuklari”da keltirilgan ma’lumotlar ham tasdiqlaydi (“T.t.”dan keltirish kerak)”. Buning boisi yana uning shaxsiyatiga borib taqaladi. “Temur tuzuklari”da aytilishicha, u ilm ahliga, din bilimdonlariga, qissaxonlarga alohida e’tibor berib, o‘ziga yaqinlashtirgan va bundan ko‘p manfaatdor bo‘lgan.

Amir Temurdan so‘ng u tashkil qilgan davlat ikkiga bo‘linib, Xurosonda Amir Temurning o‘g‘li SHohruh (1409- 1447 yillar), Movarounnahrda nabirasi Ulug‘bek (1409-1449 yillar) hukmronlik qildilar. Yirik mamlakat ikkiga bo‘linib ketgan bo‘lsa ham, madaniy hayotda aslo uzilish bo‘lmadi. Aksincha, adabiy-madaniy aloqalar rivoj topib boraverdi. Amir Temurdagi ma’rifatparvarlik fazilati, temuriy shahzodalarga namuna bo‘lgani bois, ular adabiy-madaniy jarayon rivojlanishiga alohida e’tibor bergan. Navoiy “Majolis-un-nafois”da temuriylar avlodidan etishib chiqqan yigirma ikki ijodkorning ismi-sharifini zikr etadi. Bu shoirlar orasida Xalil Sulton, Ulug‘bek Sulton, Boysung‘ur Mirzo, Abulqosim Bobur Mirzo, SHoh G‘arib Mirzo va boshqalar bor. Ayniqsa, Boysung‘ur Mirzo adabiyotga homiylik qilibgina qolmay, o‘zi ham she’rlar yozdi. SHayx Ahmad Taroziyning “Funun -ul-balog‘a” (1436-1437 yillarda yozgan) asarida Boysung‘ur Mirzoning bir o‘zbekcha qit’asi ham berilgan. Mana o‘sha qit’a:
Furqatingda sorig‘ o‘ldi olmangiz,

Ey musulmonlar, yaroqon o‘lmasun.

O‘lmakimdan fikrim oncha yo‘q turur,

Qo‘rqaram o‘lsam, yaroqon o‘lmasun.

SHubhasiz, temuriylar hukmronligi davrida turkiy tilli adabiyotga alohida e’tibor qaratildi. Akademik V.V.Bartold keltirgan dalillar bu jihatdan ancha diqqatga sazovor. Jumladan, uning ta’kidlashicha, temuriylar davri madaniy hayotida Qobulshoh (1366 yili xon deb e’lon qilingan va ko‘p o‘tmay taxtdan tushirilgan)ning ma’lum darajada roli bo‘lgan. Qobulshoh turkiy tilda she’rlar yozgan. XU asrda ham bu shoir ancha shuhrat qozongan. Amir Temurning safdoshlaridan amir Sayfiddin barlos fors va o‘zbek tillarida she’rlar yozgan.*

Mirzo Ulug‘bek hukmronligi davrida Movarounnahr bu jihatdan ko‘p muvaffaqiyatlarga erishgani ma’lum.* SHaxsan Ulug‘bekning fanga qo‘shgan hissasi beqiyosdir. U bobosi Temur kabi olimlar bilan suhbat qurib, ularga g‘amxo‘rlik ko‘rsatish bilan cheklanib qolmadi, balki SHarq tarixida kam uchraydigan hodisani – hokimiyat boshqaruvi bilan ilmni birga qo‘shib olib bordi. Zamondoshlari Ulug‘bekni bu fazilatlari tufayli Arastuning shogirdi Iskandan bilan tenglashtiradilar. Navoiy “Farhod va SHirin” dostonida aytadi:

SHahekim, ilm nurin topti zoti,

Aning to hashr¹ qoldi yaxshi oti.

Sikandar topti chun ilmu hunarni,

Ne yanlig‘ oldi ko‘rgil bahru barni².

Aningtek saltanat ahli ko‘p erdi,

Qayu birga nu nav’ ish dast berdi?

Iki ming yil o‘tub yuz ming xiradmand,³

Bo‘lub hikmatlari birla barumand⁴.

Temurxon naslidin sulton Ulug‘bek

Ki, olam ko‘rmadi sulton aningtek...*

XU asrning ikkinchi yarmida Movarounnahrda adabiyot yuksalish bosqichiga ko‘tarildi. Bu haqda SHayx Ahmad Taroziyning yuqorida biz aytib o‘tgan “Funun-ul-balog‘a” asarida ko‘plab shoirlarning nomlari keltirilganki, mavjud ma’lumotlarga qo‘shimcha sifatida xizmat qiladi, ayni paytda ba’zi ma’lumotlarga aniqlik kiritadi. SHayx Ahmad she’rshunoslik, xususan, sharq mumtoz poetikasi munosabati bilan nomlari bizga noma’lum bo‘lib kelgan ko‘plab turkiy va forsiyzabon shoirlarning nomlarini keltiradi. Imon Ziyovuddin Forsiy, Jalol Samarqandiy, Umid Kamoliy, Mavlono Sayfiddin, Muhammad Ganjaviy kabi bir qator shoirlar temuriylar davri adabiyotida ma’lum mavqe egallaganini anglash mumkin. Ayni paytda shayx Ahmad Taroziyning o‘zi ham zamonasining iste’dodli shoiri bo‘lganini mazkur asarida keltirilgan g‘azalidan bilamiz (o‘sha g‘azalni keltirish kerak).

Mustahkam poydor davlat, hukmdorlarning adabiyotga muhabbati va e’tibori Xuroson va Movarounnahrdagi adabiy jarayonga, ilm-fan ravnaqiga katta ta’sir o‘tkazgani haqiqat. Bu davrda o‘zbek va fors adabiyoti yonma-yon kamol topib bordi. O‘zbek adabiyoti, bir tomondan, o‘z an’analari negizida, ikkinchi tomondan, fors adabiyoti tajribalari ta’sirida tobora rivoj topdi. O‘zbek adabiyotida yangi janrlarning paydo bo‘lishi va mavjudlarining takomili ham buni tasdiqlaydi. O‘zbek nasri va she’riyatida o‘ziga xos xuroson uslubi paydo bo‘ldi. Bu adabiy uslubning muhim xususiyatlaridan biri shuki, badiiy va ilmiy asarlar ifodasida fors, arabiy so‘z hamda iboralardan, atamalardan, forsiy tilga xos jumla tuzish qoidalaridan keng foydalanilgan. Bu holat o‘lkadagi etnik sharoit ta’sirida yuzaga kelgan edi.”

Umuman, temuriylar davri yangicha tafakkur mahsuli bo‘lgan adabiyotni paydo qildi. Keyingi davrlarda – temuriylar saltanati parchalanib, uch xonlik barpo bo‘lgandan keyin ham, temuriylar davri adabiyoti an’analari davom etdi. Hindistonda boburiylar saltanatidan keyin yuzaga kelgan o‘zbek adabiyoti ham bevosita va bilvosita temuriylar davri adabiyotining mahsulidir.