Naviy zarar miqdorini aniqlashda ayb kategoriyasining ahamiyati

MUHOKAMA VA TAHLILLAR 
Ma’naviy zarar yetkazilgandan so’ng, ma’naviy zarar ko’rgan shaxs ma’naviy 
zararni qoplash bo’yicha sudga da’vo arizasi orqali murojaat qilganda, sud da’vo 
talabini birqancha asoslarga ko’ra o’rganib chiqadi. Ya’ni bu asoslar ham 
qonunchiligimizda keltirib o’tilgan, jumladan O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik 
kodeksining 1022-moddasida shunday qoidalar keltirilgan: “ma’naviy zararni 
qoplash miqdori jabrlanuvchiga yetkazilgan jismoniy va ma’naviy azoblarning 
xususiyatiga, shuningdek ayb tovon to‘lashga asos bo‘lgan hollarda zarar 
yetkazuvchining aybi darajasiga qarab sud tomonidan aniqlanadi”. Qoidalarda 
keltirilganidek, yetkazilgan jismoniy va ma’naviy azoblar, ya’ni shaxsga qay tarzda, 
qay holatda azob berilganlik xususiyatlari va ayb tovon to’lashga asos bo’lgandagi 
holatlarda zarar yetkazuvchining aybi darajasiga qarab aniqlanadi. Bizning batafsil 
yoritishimiz va unga turli jihatdan yondashib, xususiyatlarini o’rganishimiz kerak 
bo’lgan jihati aynan ma’naviy zarar miqdorini aniqlashda zarar yetkazuvchining 
aybi darajasi bo’lganligi uchun, bu nuqtani chuqurroq tahlil qilishga harakat qilamiz. 
O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 1021-moddasiga ko’ra, 
ma’naviy zarar uni yetkazuvchi shaxsning aybi bo’lgan taqdirdagina, o’sha shaxs 
tomonidan ya’ni zarar yetkazgan shaxs tomonidan qoplanishi haqida qoida 
keltirilgan. Ammo istisno tariqasida moddaning ikkinchi qismida zarar 
yetkazuvchining ayblilik masalasidan qat’iy nazar quyidagi holatlarda ma’naviy 

---

zarar uni yetkazgan shaxs tomonidan qoplanadi deya birnechta shunday holatlar 
bayon qilingan. Moddaning birinchi qismidagi qoidani misol bilan izohlab o’tadigan 
bo’lsak, Ikki shaxs o’zaro, odamlar ko’z o’ngida bo’lmagan joyda janjallashib 
qoldilar va ulardan biri ikkinchisiga og’ir haqoratomus so’zlar bilan haqorat qildi va 
uning ba’zi jismoniy nuqsonlari ustidan kuldi. Bu holatda haqoratlangan shaxs 
ma’naviy zarar ko’rishi mumkin va zararni undirish vaqtida shaxs zarar 
yetkazuvchining ayblilik masalasini isbot qilib berishi kerak bo’ladi, chunki bu holat 
ya’ni shaxsni haqoratlab, mazah qilish naqtijasida ma’naviy zarar yetkazish 
Fuqarolik kodeksining 1021-moddasining ikkinchi qismidagi zarar yetkazgan 
shaxsning ayblilik masalasidan qat’iy nazar qoplanishi kerak bo’lgan holatlar 
qatoriga kirmaydi. Shuning uchun ham bunda ma’naniy zarar ko’rgan shaxs ayb 
masalasini turli vosita yoki guvohlar orqali isbot qilib berishi mumkin bo’ladi. 
Moddaning ikkinchi qismi, ya’ni zarar yetkazgan shaxsning aybliligidan qat’iy 
nazar ma’naziy zarar qoplanishi kerak bo’lgan holatlardan birini tahlil qilsak, misol 
uchun zarar or-nomus, qadr-qimmat va ishchanlik obro‘-e’tiborini haqoratlovchi 
ma’lumotlarni tarqatish tufayli yetkazilgan bo‘lsa, zarar yetkazgan shaxsning 
ayblilik masalasidan qat’iy nazar zarar yetkazgan shaxs tomonidan qoplanadi. 
Chunki zarar ko’rgan shaxs o’zining or-nomusini, qadr-qimmatini va ishchanlik 
obro’si haqidagi nomaqul ma’lumotlari tarqalishidan ma’naviy zarar ko’rishi ancha 
yuqoriroq. Aslida ham insonni tashvishga solishi mumkin bo’lgan uyalish, 
hijolatchilik, sharmandalik kabi tushunchalar bu, boshqalarning u haqida nima deb 
o’ylashi, u haqida qanday xulosa qilishlari mumkinligi haqida o’ylab, ulardan 
qo’rqish hislariga o’xshatish mumkin. Shuning uchun ham bu istisno tarzdagi 
qoidalardan biri hisoblanadi, ya’ni zararni or-nomus, qadr-qimmat va ishchanlik 
obro‘-e’tiborini haqoratlovchi ma’lumotlarni tarqatish tufayli yetkazish.
Ma’naviy zararda ayb kategoriyasini ahamiyati bo’yicha chet el qonunchiligi 
va huquqiy ilmiy ishlar bilan ham tanishib chiqdik. Jumladan, Rossiya Federatsiyasi 
yurisprudensiya nazariyalariga ko’ra, ular ma'naviy zararni qoplash huquqining 

---

paydo bo'lishi uchun bir vaqtning o'zida quyidagi to'rtta shart mavjud bo'lishi kerak 
deb hisoblaydilar, ya’ni 
fuqaroning ma'naviy zarar ko'rishi, ya'ni jismoniy yoki ma'naviy azoblanishi; 
fuqaroning nomulkiy huquqlarini buzuvchi yoki fuqaroga tegishli boshqa 
nomoddiy manfaatlarga tajovuz qiluvchi huquqbuzarning noqonuniy harakati 
(harakatsizligi); 
g'ayriqonuniy harakat (harakatsizlik) va ma'naviy zarar o'rtasidagi sababiy 
bog'liqlik; 
zarar yetkazuvchining aybi. 
Ko’rib turganimizdek ma’naviy zararni undirish huquqi yuzaga kelish 
asoslaridan biri sifatida zarar yetkazuvchining aybi masalasi ham Rossiya 
yurisprudensiyasida keltirilgan. Shu bilan birga ushbu nazariy asoslar Rossiya 
Federatsiyasi Fuqarolik kodeksining 151-moddasining ikkinchi qismida keltirilgan 
ya’ni, “maʼnaviy zararni qoplash miqdorini belgilashda sud huquqbuzarning