Navoiy davlat konchilik instituti ashurova n. B. Atamuradov sh

 
Uzoq muddatli aktivlarning tuzilishi 
Asosiy fondlar
- bu moddiy (ashyoviy) boylik bo’lib, o’zining tabiiy 
ko’rinishi, uzoq vaqt mobaynida o’zgartirmaydi hamda qiymatini ishlab 
chiqarilayotgan mahsulot qiymatiga qismlab o’tkazadi. 
Asosiy ishlab chiqarish fondlari umumiy ishlab chiqarishning moddiy-texnika 
bazasi hisoblanadi. Korxonaning ishlab chiqarish quvvati, mehnatning 
qurollanganlik darajasi asosiy ishlab chiqarish fondlarining hajmiga bog’liq. Asosiy 
fondlarning va mehnatning qurollanganlik darajasining oshishi mehnatga ijodiy 
xarakter bag’ishlaydi va jamoaning madaniy – texnik darajasini oshiradi. 
Iqtisodiyotning erkinlashtirilishi sharoitida asosiy fondlar ishlab chiqarish 
samaradorligini oshiruvchi, iqtisodiy o’sishni taminlovchi barcha omillar ichida 
asosiy o’rinni egalaydi. 
Asosiy fondlar jamiyat moddiy resurslarining asosiy qismini tashkil etadi. 
Ularning 65% dan ko’prog’i asosiy ishlab chiqarish fondlariga to’g’ri keladi. 
UZOQ 
MUDDATLI 
AKTIVLAR
Asosiy 
fondlar
Nomoddiy 
aktivlar
Kapital 
qo’yilmalar
Uzoq 
muddatli 
moliyaviy 
qo’yilmalar

---

53 
Ishlab chiqarish miqyosining o’sishi va boshqa ijobiy o’zgarishlar 
sharoitlarida, ba’zan korxonaning asosiy fondlari, jumladan, ishchi mashinalar va 
uskunalar, ishlab chiqarish binolari, qurilmalar va hokazolar yetmay qoladi. Bunday 
hollar ro’y berganda korxona shartnoma asosida o’ziga kerakli bo’lgan asosiy 
fondlarni yollaydi va ular ijaraga olingan hisoblanadi. Ijaraga beruvchi va ijaraga 
oluvchi o’rtasida yuzaga keluvchi mulk munosabatlari lizing deb ataladi (ingl. Lease 
- ijara). 
Asosiy fondlarning umumiy hajmida alohida guruhlarining qiymat bo’yicha 
o’zaro nisbati asosiy fondlarning turlar bo’yicha tuzilmasini aks ettiradi hamda 
amaliyotda foizlarda o’lchanadi. Korxona asosiy ishlab chiqarish fondlari 
tuzilmasining, birinchi o’rinda uning aktiv qismini - mashina va asbob-uskunalarni 
ko’paytirishga yo’naltirilgan takomillashtirishdan manfaatdor bo’lishi lozim. 
Ularning ulushi qanchalik yuqori bo’lsa, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar miqdori 
shunchalik katta bo’ladi va aksincha. 
Korxona asosiy fondlarining turlar bo’yicha tuzilmasi, ko’p jihatdan kapital 
qo’yilmalarning texnologik tuzilmasi orqali, jumladan, ularning yangi qurilish va 
qayta ta’mirlash, amaldagi ishlab chiqarishni kengaytirish va qayta qurollantirish 
bilan avvaldan belgilab qo’yilgan bo’ladi. Asosiy fondlarning turlar bo’yicha 
tuzilmasiga ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish va konsentratsiya qilish darajasi ham 
katta ta’sir o’tkazadi. Yirik korxonalar, ishlab chiqarishni fondlar bilan ta’minlashda 
va fan-texnika taraqqiyoti yutuqlaridan keng foydalanishda kichik va o’rta 
korxonalarga qaraganda ko’proq imkoniyatga ega. Biroq kichik korxonalar 
harakatchanroq, ularning boshqaruvi moslashuvchanroq bo’lib, natijada ishlab 
chiqarishni texnik jihatdan qayta qurollantirish osonroq kechadi. 
«Korxona iqtisodiyoti»ga ekspluatatsiya qilinayotgan asosiy fondlarning 
yoshi, birinchi o’rinda mashina va asbob-uskunalarning yoshi katta ta’sir ko’rsatadi. 
Hozirgi paytda mashina va sanoat uskunalarini yosh bo’yicha guruhlashda taxminan 
quyidagi muddatlardan kelib chiqiladi: 5 yilgacha, 5 yildan 10 yilgacha, 10 yildan 
15 yilgacha, 15 yildan 20 yilgacha, 20 yildan 25 yilgacha va hokazo. Mashina va 
uskunalarning ekspluatatsiya muddati qanchalik yuqori bo’lsa, korxonaning ishlab 

---

54 
chiqarish quvvatlari shunchalik past bo’ladi, mahsulotlar sifati pasayadi, bekor turib 
qolish va talofatlar ko’payadi hamda aksincha. Bundan tashqari, korxona asbob-
uskunalaridan uzoq vaqt mobaynida foydalanilganida ta’mirlash uchun ham ko’p 
xarajatlar sarflanadi.