Navoiy davlat konchilik va texnologiyalar universiteti

MULT₂ va I₂ ni bilgan xolda SMM ning investitsiyalarning I₂ mikdordagi uzgarishi natijasida yangi usvini – SMM₃ – aniklash mumkin.

SMM₃=MULT₂ x I₂,
SMM₃ parametrini xukumat organlariga yetkazing.
Xukumat.

1. 
   Siz iste’molchilar va investorlardan grafiklar yunalishlari va iste’mol va investitsiyalarning muvozanatiy xajmlari tugrisidagi ma’lumotlarini olasiz. Umumiy xarajatlar uzgarish grafigini tuzing (iste’mol (C) plyus investitsiya (I) plyus davlat xarajatlari) (G). G kuyidagi funksiya bilan beriladi:
   

G–(SMM/2)-1,
Bunda G – davlat xarajatlari, shartli pul birligi:
SMM – sof milliy maxsulot.
Bu grafik S, I, G funksiyalariga parallel, lekin ulardan yukori buladi, chunki jamiyat xarajatlarining aloxida kismlari emas, balki jami mikdori olinadi.
Ye₀- daromadining muvozanat darajasi nuktasini aniklang. U (SMM0) – koordinatalar ukiga – 45 li kiyalikdagi tugri chizik va C plyus I plyus G grafigi kesishmasida joylanadi. Bu nuktada umumiy xarajatlar daromadga teng buladi.

2. 
   Investorlar ishlab chikarishiga kuyilmalarni oshiradilar. Muvozanat umumiy nuktasi siljiydi, chunki kushimcha investitsiyalar daromadning usishiga olib keladi. Lekin bu usish I lar usishiga mos emas. Kuyilmalar ishlab chirkarish xajmiga kupaytirilgan, multiplikativ ta’sirida kursatadi. Siz investorlardan SMM usuvi tugrisidagi ma’lumotni talab kilasiz – SMM₁. Bu ma’lumotlar asosida SMM₁ ning yangi darajasini aniklang. Uzgargan shartlariga mos va oshgan umumiy xarajatlar xajmi, xamda SMMni aks ettiruvchi Ye₁ nuktani belgilang.
   
3. 
   Xukumat boshkarishining maksadi tula bandlikka erishgan xolda daromadning muvozanat darajasini ta’minlashdir. Shuning uchun chizmada tula bandlikka mos keladigan ishlab chikarish (daromad) darajasini aks ettirish zarur. Uyinda u SMM – 20 pul birligini tashkil etadi. Bu nuktani 45⁰ li burchak bilan koordinatalar ukidan utadigan tugri chizikda belgilang (B).
   
4. 
   Ye₁ va B nuktalarida ishlab chikarish xajmlarini takkoslang. Ular tugri kelmaydi, ular urtasida fark mavjud. Ye₁ B ga nisbatan kam SMM da urnatiladi. Ya’ni ishlab chikarishda bozoriy muvozanat tula bandlikdan kam bandlikda sodir buladi. Firmalar uchun kushimcha ishchilar jalb etishning ma’nosi yuk, chunki aynan shu xarajatlarda talab va ishlab chikarishning muvozanati ruyob topgan. Bandlikni oshirish asosida kushimcha maxsulot ishlab chikarish ortikchalik kiladi, u iste’molni topmaydi. Bunday xolatlar «deflyatsion fark» degan nomni olgan. Uning absalyut mikdori B va Ye₁ nuktalariga mos bulgan SMM darajasi urtasidagi fark sifatida aniklanadi. (Iktisodiyotda inflyatsion fark xam uchrashi mumkin – teskari xolat bulib, kachon tula muvozanat ishlab chikarish xajmi bandlik nuktasidan yukori bulganda sodir buladi.)
   

Deflyatsion fark mikdorini aniklang.

5. 
   Deflyatsion farkni bartaraf etish, ishsizlikni kamaytirish uchun kuyidagi tadbirlarni kullash zarur. Iste’molchilar talabi va xarajatlarni ragbatlantirish bilan birga investitsiyalarni xam ya’nada kupaytirish lozim. Bu xolatda daromadning ishlab chikarish umumiy kupayish tomonga siljiydi.
   

Iste’mol S funksiyasi kup omillarga boglik, lekin birinchi navbatda – shaxsiy daromadlar (DI) va iste’molga cheklangan moyillik (MPC) kulamiga boglik. Bevosita MPC ga ta’sir etish kiyin chunki u kupincha psixologik vajlar bilan aniklanadi. Shuning uchun davlat daromadlar mikdoriga kuprok samara bilan ta’sir etish mumkin. Ularning oshishiga (shu bilan birga iste’mol talabining oshishiga) xukumat minimal ish xaki stavkasini konuniy oshirish, shaxsiy daromadlarga solikni kamaytirish kabi tadbirlarga ega. Lekin bu tadbirlar cheklangan, chunki daromadlarning keskin usishi nazorat kilib bulmaydigan «ish xaki - narx» inflyatsiya spiralining paydo bulishiga turtki bulishi mumkin. Shuning uchun bizning uyinda xukumat yukorida aytilgan tadbirlar yordamida iste’molchilar daromadini fakat 4 pul birligiga oshiradi. Bu sonni iste’molchilarga yetkazing.
Daromadlarning oshishi iste’molning xam shu mikdorda oshishini bildirmaydi, chunki olingan kiymatning bir kismi jamgariladi va bozorga kelib tushmaydi. Shuning uchun iste’molchilar kerakli xisoblarni kilib sizga iste’mol usuvi – ΔS mikdorini yetkazishlari kerak. Iste’molning oshishi xuddi shunday SMM usishiga olib keladi, ya’ni ΔS=ΔSMM₂ Bu S sof milliy daromadning bir kismi bulganligi sababli sodir buladi va shu bilan birga iste’molning usishi, xususiy investitsiyalar va davlat assignatsiyalaridan farkli ularok, bevosita SMM ning oshishini bildiradi. Bu xolatda multiplikativ samara yuk.
Shuning uchun umumiy grafigingizda oshgan iste’molga mos va SMM₂ usishiga teng yangi nuktani – Ye₂ ni belgilashingiz mumkin.
Deflyatsion fark kiskardi, lekin xali xam ancha katta. Xukumat uz xarakatlarini davom ettiradi.

6. 
   Keyingi tadbir – foydaga solingan solikni kamaytirish yuli bilan xususiy investitsiyalarni ragbatlantirish. Bu xolatda maxsulot ishlab chikarish ancha kulay bulib koladi va investorlar ishlab chikarishga kushimcha mablag kuyadilar. Lekin bu yerda xam chegaralar mavjud. U – soliklarning sezilarli darajada kamayishi, budjetga tushadigan mablaglarni kamaytirib yuborishi mumkinligi bilan boglik. Bu budjet defitsitini va davlat karzlarining oshish extimolini oshiradi va bu xam inflyatsiyaga turtki sifatida xizmat kiladi. Shuning uchun investorlar foydasiga solingan solik stavkasi fakat 2 protsetga tushiriladi. Bu xakida investorlarga xabar kiling. Ularning xisobidan keyin kapital kuyilmalar oshishi natijasida ishlab chikarish xajmi usuvi tugrisidagi ma’lumotni talab kiling.
   
7. 
   Umumiy grafikda oshgan ishlab chikarishga SMM_Z mos muvozanat nuktasini Ye₃ bilan belgilang. (SMM₃-SMM₂=ΔCMM). Agar deflyatsion fark saklanib kolsa, unda maxsulot ishlab chikarishni oshirish va kushimcha ish kuchi jalb etish uchun davlat xarajatlarini kupaytirish zarur. Vazifa shundaki, davlat xaridorlarining usuvi D shundayt ishlab chikarishni oshirishga (SMM₄) olib kelinsinki unda xama tadbirlardan keyin saklanib kolgan deflyatsion fark (F) bartaraf etilsin (f-SMM₄).
   

Buning uchun avval F mikdorini aniklang. U tula bandlik darajasi va SMM₃ urtasidagi farkka teng.

8. 
   Davlat assegnatsiyalari xususiy investitsiyalar kabi, multiplikativ samara berdi. (MULT) investorlar topshirigida berilgan SMM usuvi (SMM₄) MULT₂ va davlat xarajatlari G ning kupaytmasiga teng buladi. Shuning uchun xukumat G ni kuyidagicha aniklashi kerak.