Navoiy davlat pedagogika instituti "tarix" kafedrasi navoiy davlat pedagogika instituti

Mustahkamlash uchun savollar.

1. Оʻzbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bоʻyicha Harakatlar strategiyasining ahamiyati va zarurati xususida fikringiz.

   
   

2. Fuqarolik jamiyati institutlarini rivojlantirish hamda ularning ijtimoiy va siyosiy faolligini oshirishga qaratilgan kompleks chora-tadbirlar xususida ma’lumot bering.

   
   

3. Qonun ustuvorligini ta’minlash – fuqarolar huquq va erkinliklarini ta’minlash yоʻlidagi amalga oshirilgan ishlar xususida ma’lumot bering.

   
   

4. Tadbirkorlikni rivojlantirishning zamonaviy prinsiplari va kоʻp tarmoqli fermer xоʻjaliklarini rivojlantirish mexanizmlari nimalardan ibyuorat?

   
   

15-MAVZU. ОʻZBEKISTON RESPUBLIKASINING XALQARO
REYTING VA INDEKSLARDAGI ОʻRNI VA NUFUZINI ORTIB BORISHI (2 soat)


1. Xalqaro indekslarning Оʻzbekiston Respublikasining rivojlanishida tutgan оʻrni va roli.
2. Оʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 2 iyunda qabul qilingan “Оʻzbekiston Respublikasining xalqaro reyting va indekslardagi оʻrnini yaxshilash hamda davlat organlari va tashkilotlarida ular bilan tizimli ishlashning yangi mexanizmini joriy qilish tоʻgʻrisida”gi farmoni
3. Xalqaro reyting agentliklarining 2019-2020-yillarda chop etilgan hisobotlari


Tayanch iboralar: Birlashgan millatlar tashkilotining Taraqqiyot dasturi, Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti, Jahon iqtisodiy forumi, Xalqaro byudjet hamkorligi, INSEAD xalqaro biznes-maktabi, Economist Intelligence Unit
1.Bugun Оʻzbekiston mintaqada barcha sohalarda jadal sur’atlarda rivojlanayotgan mamlakat – bu xalqaro ekspertlar tomonidan bildirilayotgan e’tirof. Rivojlanish, taraqqiyot esa оʻz-оʻzdan bоʻlmaydi. Iqtisodiyot va ijtimoiy hayotda kuzatilayotgan hozirgi оʻzgarish va yutuqlar mamlakat rahbari tomonidan kоʻtarilgan keng qamrovli chora-tadbirlar hamda ijrochilarning mashaqqatli mehnat mahsuli ekanligi shubhasiz. Bu e’tiroflar, dastlabki yutuqlar оʻzimizniki albatta. Lekin ularni yanada yaxshilash mamlakat siyosatining asosiy maqsadlaridan biridir.
Insoniyat taraqqiyoti, barcha sohalarda kechayotgan globallashuv jarayonlar, sifat va tarkibiy оʻzgarishlar xalqaro hamkorlik va aloqalarni yangi bosqichga kоʻtarish barobarida har bir mustaqil mamlakatning ushbu holatlarga yangicha qarashga, ular bilan birga odim tashlash vazifasini kоʻndalang qоʻymoqda. Bu esa, eng avvalo, оʻsha mamlakatning jahon miqyosidagi оʻrni, xalqaro reyting va kоʻrsatkichlarda tutgan mavqei bilan belgilanadi.
Bugun hayotning har bir jabhasida yangilik va bunyodkorlik ishlari jadal sur’atlarda davom etmoqda. Tabiiyki, bunday yangilanishlar natijasi nafaqat xalqimiz hayotida, balki nufuzli xalqaro reyting va indekslar kоʻrsatkichlarida ham оʻz ifodasini topayotir.
Aytish kerakki, xalqaro reyting va indekslar har bir mamlakatning rivojlanish jarayonini оʻzida namoyon etib, davlat boshqaruvi sifati, aholining turmush darajasi, inson huquqlari muhofazasi, tadbirkorlik faoliyati va xorijiy investorlar uchun qulay muhit, barqaror iqtisodiy оʻsish va ­raqobatbardoshlik kabi muhim jihatlarning kоʻzgusidir. Bu jihatlar mamlakatimizdagi islohotlar mohiyatida ham mujassam. Bularning barchasi inson qadrini ulugʻlashga, odamlarning hayotdan rozi va mamnun bоʻlib yashashini ta’minlashga xizmat qilishi bilan yanada teran mazmun kasb etadi.
2.Prezidentimizning 2020-yil 2 iyunda qabul qilingan “Оʻzbekiston Respublikasining xalqaro reyting va indekslardagi оʻrnini yaxshilash hamda davlat organlari va tashkilotlarida ular bilan tizimli ishlashning yangi mexanizmini joriy qilish tоʻgʻrisida”gi farmoni yurtimizda bu yоʻnalishda amalga oshirilayotgan ishlarni yangi bosqichga kоʻtarishda muhim dasturilamal bоʻldi.
Mazkur farmonga muvofiq, xalqaro reyting va indekslar bilan ishlash bоʻyicha respublika kengashi tuzilib, sohada parlament nazorati оʻrnatildi.
Davlatimiz rahbarining «Оʻzbekiston Respublikasining xalqaro reyting va indekslardagi оʻrnini yaxshilash hamda davlat organlari va tashkilotlarida ular bilan tizimli ishlashning yangi mexanizmini joriy qilish tоʻgʻrisida»gi Farmoni ana shu sa’y-harakatlarni yangi pogʻonaga olib chiqishga xizmat qilishi bilan ahamiyatli.
Oqibat natijada mamlakatimizning siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy sohalardagi jozibadorligini oshirish mezoni bоʻlib xizmat qiladigan xalqaro reyting va indekslarni oshirish jarayonida parlamentning оʻrni qanday bоʻladi? Oliy Majlis Qonunchilik palatasida 4 iyun kuni «Оʻzbekiston Respublikasining xalqaro reyting va indekslardagi оʻrnini yaxshilash borasida parlamentning, xususan, Qonunchilik palatasining roli» mavzusida оʻtkazilgan seminar ana shu mavzuga qaratildi va Prezident farmoni mazmuni va unda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda parlament oldida turgan masalalar atroflicha muhokama qilindi.
Jahon banki, Birlashgan millatlar tashkiloti, Birlashgan millatlar tashkilotining Taraqqiyot dasturi, Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti, Jahon iqtisodiy forumi, Xalqaro byudjet hamkorligi, INSEAD xalqaro biznes-maktabi va Economist Intelligence Unit kabi xalqaro reyting agentliklari va tashkilotlari bilan rasmiy aloqalar yоʻlga qоʻyildi.
Оʻtgan davr mobaynida xalqaro reyting agentliklarining 2019-2020-yillarda chop etilgan hisobotlariga binoan respublikaning iqtisodiy reytinglardagi оʻrni sezilarli darajada оʻsdi. Xususan “Fitch Ratings” va “S&P Global Ratings” xalqaro reyting agentliklarining bahosiga kоʻra 2019-yilda mamlakatning suveren kredit reytingi «BB–» barqaror darajada saqlanib qolmoqda.
Jahon banki «Biznes yuritish 2020» yangi yillik hisobotida (Doing Business 2020) sоʻnggi bir yilda Оʻzbekiston Respublikasi biznes islohotini amalga oshirishda eng katta yutuqlarga erishgan 20 ta mamlakat qatoriga kirishga imkon bergan tоʻrtta islohotni amalga oshirgani tоʻgʻrisidagi axborotni tarqatdi. SHuningdek, 2019-yilda Оʻzbekiston ushbu reyting hisobotida dunyoning 190 mamlakati orasida 69-оʻrinni egallab, 7 pogʻonaga kоʻtarildi.
2019-yilning sentyabr oyida Jahon bankining Boshqaruv sifati indikatorlarining 2018-yil uchun e’lon qilgan hisobotida Оʻzbekiston Respublikasi bir qator indikatorlardan yaxshilanganligini ma’lum bоʻldi. Xususan, «Korrupsiyani nazorat qilish» indeksida 1 pogʻonaga, «Hukumat samaradorligi» indeksida 3 pogʻonaga, «Normativ sifat» indeksida 7 pogʻonaga, «Qonun ustuvorligi» indeksida 4 pogʻonaga, «Sоʻz erkinligi va hisobdorlik» indeksida 5 pogʻonaga kоʻtarildi.
Seminarda Prezidentimizning 2020-yil 2 iyundagi Farmoni bilan xalqaro reyting va indekslar bilan ishlash bоʻyicha respublika kengashi tashkil etilayotgani, davlat organlarining birinchi rahbarlari Оʻzbekiston Respublikasining xalqaro reyting va indekslardagi оʻrnini yaxshilash uchun mas’ul qilib belgilangani alohida qayd etib оʻtildi.
SHuningdek, mazkur hujjat bilan Adliya vazirligi markaziy apparati tuzilmasida Xalqaro reyting va indekslar bilan ishlash boshqarmasining tashkil etilishi mazkur yоʻnalishda amalga oshirilayotgan ishlarni muvofiqlashtirib borish imkoniyatini yaratishi, bu esa оʻz navbatida kоʻzlangan natijaga erishishda ayni muddao bоʻlishi qayd etildi.
Sоʻnggi tоʻrt yil mobaynida mamlakatimiz Meros jamgʻarmasining «Iqtisodiy erkinlik» indeksida 52 pogʻonaga, Jahon bankining «Logistika samaradorligi» indeksida 19 pogʻonaga, «Biznes yuritish» indeksida 18 pogʻonaga kоʻtarilgan.
Xalqaro reyting va indekslar dunyodagi institutsional muhitning sifatini baholashda iqtisodiy rivojlanishning asosiy sharti sifatida jahon hamjamiyati tomonidan qabul qilingan vositadir. Ular nafaqat ekspertlar, balki davlatlar darajasida ham islohotlar va ijtimoiy-iqtisodiy siyosat mezoni sifatida qоʻllanib kelinadi.
Keyingi yillarda mamlakatimiz kоʻpgina ustuvor reytinglarda yuqorilab borayotgani yurtimizda aholi turmush farovonligini oshirish, jamiyatimizda ochiqlik, oshkoralikni ta’minlash borasida qilinayotgan ezgu ishlarning muhim natijasidir.
Masalan, yaqinda BMTning Sanoatni rivojlantirish tashkilotining ­(YUNIDO) “Raqobatbardosh sanoat unumdorligi indeksi” bоʻyicha hisoboti chop etildi. Unda mamlakatimiz ilk marotaba aks ettirilib, 152 ta mamlakat orasida 92-оʻrinni, MDHga a’zo davlatlar orasida 5-оʻrinni, Markaziy Osiyo mamlakatlari orasida 2-оʻrinni egalladi.
Aytish kerakki, bugun jamiyatimizdagi islohotlarning bosh maqsadi xalqimizni rozi qilishdek ezgu maqsadga yоʻnaltirilmoqda. Barcha sa’y-harakatlarimiz, islohotlarimiz, qabul qilayotgan qonun va qarorlarimiz zamirida ham ushbu maqsad mujassam. Aholi yuritilayotgan siyosatdan qanchalik rozi bоʻlsa, turli reyting va indekslardagi оʻrnimiz оʻz-оʻzidan oshib boraveradi.
Xususan, iqtisodiyotda davlatning rolini kamaytirish, makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, iqtisodiy оʻsish istiqbollarini yaxshilashga qaratilgan bosqichma-bosqich islohotlar 2020-yilda Jahon bankining “Biznes yuritish” indeksida 76-оʻrindan 69-оʻringa kоʻtarilishimizga, “Transparency International”ning Korrupsiyani qabul qilish indeksi hamda “World Justice Project”ning Qonun ustuvorligi indeksida mamlakatimiz оʻrni yaxshilanishiga olib keldi.
SHu bilan birga, bu yоʻnalishda hali qilinishi kerak bоʻlgan vazifalar talaygina. Prezidentimiz farmoni asosida davlat organlari faoliyati natijadorligini oliy, ya’ni parlament darajasida nazorat qilish belgilanganidan maqsad — bu borada vazirlik va idoralar rahbarlarining mas’uliyatini oshirishdir. SHu bois, xalqaro reyting va indekslar bilan ishlash bоʻyicha respublika kengashi tashkil etildi. Oliy Majlis deputatlari va senatorlarining xalq tomonidan saylanishini inobatga oladigan bоʻlsak, mazkur mexanizm sohadagi chora-tadbirlar ijrosi ustidan xalq nazorati оʻrnatilganligini anglatadi.
Endilikda vazirlik va idoralar rahbarlari оʻzlari mas’ul bоʻlgan reyting va indekslarda kоʻrsatkichlarni yaxshilash bоʻyicha amalga oshirilgan ishlar va belgilangan vazifalar ijrosi yuzasidan respublika kengashida hisobot berib boradilar.
Xalqaro reyting va indekslardagi mamlakatimiz оʻrnining yaxshilanishi kоʻp jihatdan qabul qilayotgan qonunlarimizning joylardagi ijrosiga bogʻliq. SHuning uchun ham kengash tarkibiga mahalliy hokimlar kiritildi. Bu esa qonun talablarining joylardagi ijrosi yuzasidan muammolarni vaqtida aniqlash va ularni bartaraf etish imkonini beradi.
SHu orqali bu yоʻnalishdagi ishlarda parlament, vazirlik va idoralar hamda mahalliy hokimliklarning оʻzaro hamkorligi ta’minlanadi, sansalorlik holatlarining oldi olinadi, barcha ishlar muvofiqlashtirilgan holda tashkil etiladi.
Albatta, bu kоʻp vaqt sarflanadigan, progressiv bilimlarni talab etuvchi yangi jarayonlardan biri. Bu, shubhasiz, mas’ul davlat organlarining оʻzlariga biriktirilgan xalqaro reyting va indekslar metodologiyasini izchillik bilan оʻrganish, uni tоʻgʻri talqin qila olgan holda amaliyotga tatbiq eta olish, xalqaro reyting va indeksni beruvchi tashkilot bilan aloqalarni оʻrnata olish bilan bogʻliqdir.
Ochigʻi, barcha vazirlik va idoralar, ayniqsa, joylardagi hokimliklar yoki parlament a’zolarining barchasi ham masalaning tub mohiyatini tоʻla anglab etdi, deb aytish mushkul. YUqorida aytganimdek, reyting va indekslar joylardagi vaziyatga bogʻliq, qonunlarning ijrosiga bogʻliq. Ming afsuski, joylardagi hokimliklar yoki davlat organlari vakillarining ba’zida bilib-bilmay aytgan gap-sоʻzlari yoki xatti-harakatlari reyting va indekslardagi оʻrnimizga salbiy ta’sir qiladi.
SHu оʻrinda barcha rahbarlar, ular qaysi darajadagi rahbar bоʻlishidan qat’i nazar, оʻz harakatlarini qonunlarda belgilangan tartibda amalga oshirishlari zarur ekanini yana bir karra ta’kidlamoqchiman. Odamlar bilan muloqotlarda esa inson sha’ni va qadr-qimmati hurmat qilinishi shart.
Har bir tizimda ishlarimizni samarali tashkil etish maqsadida barcha vazirlik va idoralarda xalqaro reyting va indekslar bilan ishlash bоʻyicha tarkibiy bоʻlinmalar tashkil etilishiga erishdik. Bu esa ishimizni ancha osonlashtiradi. Ajratilgan alohida xodimlar doimiy ravishda оʻzlarining vazirligi yoki idorasi mas’ul bоʻlgan xalqaro reyting va indeks bоʻyicha ish olib boradi.
Xalqaro reyting va indekslarning ahamiyati, oldimizda turgan ustuvor vazifalarni belgilash, reyting agentliklarining metodologiyalarini оʻrganish maqsadida mahalliy hokimliklar hamda vazirlik va idoralar mas’ullari uchun maxsus treninglarni boshladik.
SHu bilan birga, eng asosiy ishimiz qonunlar va boshqa normativ-huquqiy hujjatlarning amaldagi ijrosini, bir sоʻz bilan aytganda, qonun ustuvorligini ta’minlashdir. Bu borada biz parlament va jamoatchilik nazoratini qat’iy yоʻlga qоʻyishga kirishdik va, albatta, ijobiy natijalarga erishamiz.
Оʻzbekistonning ushbu xalqaro indekslarda e’tirof etilmaganiga bir necha sabablar bor. Masalan, Jahon iqtisodiy forumining “Global raqobatbardoshlik indeksi”ga mamlakatimizni kiritish masalasi yuzasidan Moliya vazirligi olib borgan muzokaralar natijasida indeksga kirish jarayoni 2 yil muddatni talab etishi ma’lum bоʻldi.
Birinchi yilda tashkilot tomonidan Оʻzbekistonda rasmiy sоʻrovnoma оʻtkazish uchun hamkor, ya’ni nodavlat notijorat tashkilotlar, ilmiy-tadqiqot institutlari tanlab olinadi va sоʻrovnoma оʻtkaziladi. Ikkinchi yilda sоʻrovnoma natijalaridan kelib chiqib, Оʻzbekistonning indeksdagi norasmiy оʻrni belgilanadi hamda ularning Оʻzbekiston kоʻrsatkichlarining haqiqiy tendensiyalari bilan qay darajada mos kelishi tekshirib kоʻriladi. ­Tendensiyalar maxsus ekspertlar tomonidan 2 yil mobaynida muntazam kuzatilib boriladi va tahlil qilinadi.
Xalqaro byudjet hamjamiyatining “Byudjet ochiqligi indeksi”ga kirish masalasiga tоʻxtaladigan bоʻlsak, indeks bоʻyicha mamlakatda tadqiqot оʻtkazish uchun zarur resurslar (jumladan, mablagʻlar) faqatgina xalqaro nodavlat tashkilotlar va institutlar (donorlar) hisobidan amalga oshiriladi.
Hamjamiyatning asosiy talablaridan biri — tadqiqot оʻtkazishdagi mahalliy hamkor sifatida mustaqil fuqarolik jamiyati institutlari (nodavlat notijorat tashkilotlar) bоʻlishi zarur. Mazkur indeks hisobotida mamlakatimizni aks ettirish bоʻyicha yakuniy qaror tashkilotning joriy yil avgust oyidagi yigʻilishida kоʻrib chiqilishiga kelishilgan.
Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkilotining “Tоʻgʻridan-tоʻgʻri xorijiy investitsiyalarni tartibga solish cheklovlari indeksi”da Оʻzbekistonni e’tirof etish maqsadida tuzilma mas’ul rahbarlari bilan muzokaralar оʻtkazildi. Xususan, Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti bilan birgalikda “Investitsion siyosat sharhi — Оʻzbekiston” nomli hisobotni ishlab chiqish va bu orqali indeksda mamlakat оʻrnini aks ettirish imkoniyatlarini kengaytirish bоʻyicha kelishuvlarga erishildi.
Kornell universiteti, Xalqaro intellektual mulk tashkilotining “Global innovatsiyalar indeksi”da mamlakatimiz оʻrnini aks ettirish masalasida Innovatsion rivojlanish vazirligi muzokaralar оʻtkazmoqda. Hozir ushbu indeksda talab etilgan zarur statistik ma’lumotlarni jamlash bоʻyicha hamkorlikda ishlar yоʻlga qоʻyilgan.
Albatta, bunday ma’lumotlar turli axborotnomalar shaklida tegishli tashkilotlar, xususiy investorlar hamda xalqaro ekspertlarga jоʻnatilmoqda. SHuningdek, ular vazirliklarning rasmiy veb-saytlari va ijtimoiy tarmoqlardagi rasmiy sahifalarida ham keng jamoatchilik e’tiboriga havola etib borilmoqda.
Bundan tashqari, ayrim reyting va indekslarda talab etilgan statistik ma’lumotlar respublikamizning davlat idoralari va tashkilotlari tomonidan shakllantirilgan statistik ma’lumotlar bazasiga asoslanadi.
Masalan, BMTning “Barqaror rivojlanish maqsadlari”da jami 206 ta milliy indikator tasdiqlangan. Davlat statistika qоʻmitasi tomonidan yaratilgan maxsus saytga bu boradagi zarur ma’lumotlar doimiy ravishda joylashtiriladi. SHuningdek, xalqaro reyting va indekslar uchun kerakli ma’lumotlar davlat idoralari tomonidan muntazam yangilanib boriladi.
Misol uchun, hukumat portali doirasida “Ochiq ma’lumotlar portali” ishga tushirilgan. Mazkur portal Davlat statistika qоʻmitasining davlat organlari va tashkilotlarining ochiq ma’lumotlar bazasi yuritilishi va yangilanishi, shuningdek, tegishli axborotlarning оʻz vaqtida aks ettirilishini muvofiqlashtirib kelmoqda.
Umuman olganda, xalqaro reyting va indekslarni yurituvchi tashkilotlar tadbirkorlar va aholi оʻrtasida оʻtkazilgan sоʻrovnomalar natijalariga, nodavlat notijorat tashkilotlar ma’lumotlariga hamda milliy va xorijiy ekspertlar xulosalariga tayanadi. Bu esa, оʻz navbatida, respublika miqyosida iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy sohadagi islohotlar va ularning natijalaridan mahalliy aholi va tadbirkorlar qay darajada xabardor ekanini kоʻrsatib beradi.
Asosan, siyosiy-huquqiy reyting va indekslarda mamlakatimiz оʻrinlari nisbatan quyi pogʻonalarda. Masalan, Sоʻz erkinligi va hisobdorlik indeksida 191-оʻrinda, Normativ sifat indeksida 184-оʻrinda, Korrupsiyani nazorat qilish indeksida 183-оʻrinda, Qonun ustuvorligi indeksida 182-оʻrinda, Jahon matbuot erkinligi indeksida 156-оʻrinda turibmiz. Albatta, sоʻnggi 3-4 yil mobaynida ushbu sohalarni tartibga soluvchi kоʻplab qonun hujjatlari qabul qilindi, turli institutsional оʻzgarishlar rоʻy berdi.
Xususan, mamlakatimizda sоʻz erkinligi hamda ommaviy axborot vositalarining cheklov va tоʻsiqlarsiz faoliyat yuritishi uchun zarur sharoitlar yaratildi. Ommaviy axborot vositalari uchun media bozorida teng sharoit yaratish va ularni yanada rivojlantirish hamda jurnalist va blogerlarni qоʻllab-quvvatlash maqsadida Milliy mass-mediani qоʻllab-quvvatlash va rivojlantirish jamoat fondi tashkil etildi.
Korrupsiyaga qarshi kurashish sohadagi munosabatlarni tartibga solish maqsadida “Korrupsiyaga qarshi kurashish tоʻgʻrisida”gi qonun qabul qilindi. Bu boradagi davlat dasturlarining ishlab chiqilishi va amalga oshirilishini tashkil etish, turli organlar va tashkilotlarning faoliyatini muvofiqlashtirish, jamiyatda korrupsiyaga nisbatan murosasiz munosabatni shakllantirish maqsadida Korrupsiyaga qarshi kurashish milliy kengashi tashkil etildi. Korrupsiyaning oldini olish va unga qarshi kurashish sohasida davlat siyosatini yurituvchi Korrupsiyaga qarshi kurashish agentligi tuzildi.
Qator sohalardagi оʻzgarishlar bilan bogʻliq qonunchilikning jadal rivojlanishi ayrim hollarda amaldagi qonun hujjatlariga zid bоʻlgan kоʻplab normalarning vujudga kelishiga sabab bоʻldi. SHuning uchun ham qonunchilikni tubdan qayta kоʻrib chiqish, uni tizimlashtirish, normativ-huquqiy hujjatlarni ishlab chiqish va qabul qilish jarayonlari sifatini oshirish, ijrosi monitoringini takomillashtirish maqsadida Norma ijodkorligi faoliyatini takomillashtirish konsepsiyasi ishlab chiqildi.
Biroq shuncha ishlarga qaramay, indekslardagi kоʻrsatkichlar bu borada hali kamchiliklarimiz borligini kоʻrsatib turibdi. SHu bois, qator muhim vazifalarni belgilab olganmiz. Eng avvalo, Оʻzbekiston Respublikasining korrupsiyaga qarshi kurashish bоʻyicha uzoq muddatli strategiyasini ishlab chiqishimiz zarur bоʻladi.
SHuningdek, davlat organlarida korrupsiyaviy xavf-xatarlarni majburiy baholash tartibini belgilash va davlat boshqaruvi sohasida korrupsiyaning oldini olish bоʻyicha reytingini shakllantirishni yоʻlga qоʻymoqchimiz.
SHu bilan birga, mamlakatimizning Korrupsiyaga qarshi davlatlar guruhi (GREKO) xalqaro tashkilotiga a’zo bоʻlishi va bu tashkilotning korrupsiyaga qarshi tegishli konvensiyalari talablarini milliy qonunchiligimizga implementatsiya qilish masalasini ham оʻrganib chiqishimiz lozim.
Ommaviy axborot vositalari, fikrlar xilma-xilligi va sоʻz erkinligini ta’minlashning tashkiliy-huquqiy asoslarini yanada mustahkamlashimiz zarur. Ayniqsa, jurnalistning qonuniy professional faoliyatiga tоʻsqinlik qilishga oid huquqbuzarliklarga nisbatan javobgarlikni belgilashimiz kerak.
Respublikaning siyosiy-huquqiy reyting va indekslarda quyi pogʻonalardan joy olganligining sabablaridan yana biri mazkur reyting va indekslar, asosan, jamoatchilik fikri va xalq­aro ekspertlar xulosasi asosida shakllantirilishidadir. Qolaversa, indeks yurituvchi tashkilotlar sоʻrovnomalari faqatgina mustaqil fuqarolik jamiyati institutlari (nodavlat notijorat tashkilotlar) bilan hamkorlikda оʻtkazilishini inobatga olib, respublika miqyosida bunday tashkilotlar kamligi hamda ular tomonidan tadqiqot ishlarini amalga oshirish salohiyati cheklanganligi kabi omillar ham bunga sabab bоʻlishi mumkin.
SHu оʻrinda alohida qayd etishimiz zarur, har bir davlat organi, ayniqsa, respublika darajasidagi vazirlik, idora, tashkilotlar huzurida nodavlat notijorat tashkilotlar vakillaridan iborat jamoatchilik kengashlari tuzilib, ular bilan yaqin hamkorlik оʻrnatilsa, maqsadga muvofiq bоʻlar edi.
Albatta, Оʻzbekiston umumiy reytingda 6 ta pogʻonaga pasaydi. Lekin reytingni shakllantiruvchi komponentlar bоʻyicha birmuncha оʻsish kuzatilgan. Masalan, ushbu reytingning “Inson kapitali”, “Elektron ishtirok” va “Telekommunikatsiya infratuzilmasi” indekslari bоʻyicha kоʻrsatkichlar 0,01 dan 0,14 punktgacha oshgan.
“Elektron ishtirok” indeksi bоʻyicha respublikamiz оʻzining kоʻrsatkichini 0,80 punktgacha oshirib, umumiy reytingdagi оʻrnini 13 pogʻonaga kоʻtardi va 46-оʻrinni egallab, elektron ishtirok indeksining juda yuqori rivojlanish darajasiga ega mamlakatlar rоʻyxatiga kirdi. Vaholanki, 2018-yilda ushbu indeks bоʻyicha mamlakatimiz 59-оʻrinda edi.
Bundan tashqari, Оʻzbekistonga ochiq ma’lumotlar bоʻyicha eng yuqori ball berildi. Albatta, “Elektron hukumatni rivojlantirish” reytingidagi оʻrnimiz pasayishiga ayrim omillar ta’sir qildi. Eng avvalo, ta’kidlash joizki, 2018-yildan joriy yilning aprel oyiga qadar respublikamizda raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish va “Elektron hukumat” tizimini joriy etishda yagona muvofiqlashtiruvchi organ mavjud bоʻlmagan. Natijada reytingni oshirish bоʻyicha aniq belgilangan chora-tadbirlar rejasi qabul qilinmagan va tegishli ishlar etarli darajada tashkil etilmagan. Hozir Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi ushbu ishga mas’ul etib belgilangan.
SHuningdek, milliy elektron xizmatlar portali hamda ta’lim, mehnat, ijtimoiy xizmatlar, sogʻliqni saqlash, moliya va atrof-muhit sohalaridagi tegishli vazirlik va idoralarning veb-saytlari ham talabga tоʻliq javob beradi, deb ayta olmaymiz. Ushbu saytlar reytingning “Elektron xizmatlar” komponentida 148 ta jihat bоʻyicha baholab boriladi. Milliy onlayn xizmatlar portali va rasmiy veb-saytlarning mobil ­qurilmalardan foydalanish uchun moslashgan shakllari etarli darajada joriy etilmagan.
SHuningdek, tranzaksiya xizmatlari darajasining pastligi, davlat bojlari, turli yigʻimlar va jarimalarni tоʻliq elektron tarzda tоʻlash ham oxiriga etmaganligi reytingdagi оʻrnimizga salbiy ta’sirini kоʻrsatmoqda.
Reytingning “Inson kapitali” komponenti bоʻyicha ham ishlashimiz kerak bоʻlgan ayrim kamchiliklar bor. Masalan, masofaviy оʻqitish imkoniyatlaridan tоʻliq foydalanilmayotgani, oliy ma’lumotga ega aholi qatlami bоʻyicha aniq ma’lumotlar etarli emasligi reytingdagi оʻrnimizga ta’sir qilmoqda.
Mobil aloqa abonentlari, internet foydalanuvchilari ulushini begilaydigan “Telekommunikatsiya infratuzilmasi” komponentida esa respublikaning uzoq hududlariga yuqori tezlikdagi simli internet tarmogʻi etib bormaganligi ham reytingdagi оʻrnimizga оʻz ta’sirini оʻtkazmoqda.
Bu kamchiliklarni tоʻgʻrilash bоʻyicha ustuvor vazifalarni belgilab olganmiz. Umid qilamizki, navbatdagi hisobotlarda ushbu yоʻnalishda mamlakatimiz оʻrni yanada yaxshilanishiga erishiladi.
Bugun Оʻzbekiston mintaqada barcha sohalarda jadal sur’atlarda rivojlanayotgan mamlakat – bu xalqaro ekspertlar tomonidan bildirilayotgan e’tirof. Rivojlanish, taraqqiyot esa оʻz-оʻzdan bоʻlmaydi. Iqtisodiyot va ijtimoiy hayotda kuzatilayotgan hozirgi оʻzgarish va yutuqlar mamlakat rahbari tomonidan kоʻtarilgan keng qamrovli chora-tadbirlar hamda ijrochilarning mashaqqatli mehnat mahsuli ekanligi shubhasiz. Bu e’tiroflar, dastlabki yutuqlar оʻzimizniki albatta. Lekin ularni yanada yaxshilash mamlakat siyosatining asosiy maqsadlaridan biridir.
Insoniyat taraqqiyoti, barcha sohalarda kechayotgan globallashuv jarayonlar, sifat va tarkibiy оʻzgarishlar xalqaro hamkorlik va aloqalarni yangi bosqichga kоʻtarish barobarida har bir mustaqil mamlakatning ushbu holatlarga yangicha qarashga, ular bilan birga odim tashlash vazifasini kоʻndalang qоʻymoqda. Bu esa, eng avvalo, оʻsha mamlakatning jahon miqyosidagi оʻrni, xalqaro reyting va kоʻrsatkichlarda tutgan mavqei bilan belgilanadi.
Bugun hayotning har bir jabhasida yangilik va bunyodkorlik ishlari jadal sur’atlarda davom etmoqda. Tabiiyki, bunday yangilanishlar natijasi nafaqat xalqimiz hayotida, balki nufuzli xalqaro reyting va indekslar kоʻrsatkichlarida ham оʻz ifodasini topayotir.
Aytish kerakki, xalqaro reyting va indekslar har bir mamlakatning rivojlanish jarayonini оʻzida namoyon etib, davlat boshqaruvi sifati, aholining turmush darajasi, inson huquqlari muhofazasi, tadbirkorlik faoliyati va xorijiy investorlar uchun qulay muhit, barqaror iqtisodiy оʻsish va ­raqobatbardoshlik kabi muhim jihatlarning kоʻzgusidir. Bu jihatlar mamlakatimizdagi islohotlar mohiyatida ham mujassam. Bularning barchasi inson qadrini ulugʻlashga, odamlarning hayotdan rozi va mamnun bоʻlib yashashini ta’minlashga xizmat qilishi bilan yanada teran mazmun kasb etadi.
Prezidentimizning 2020-yil 2 iyunda qabul qilingan “Оʻzbekiston Respublikasining xalqaro reyting va indekslardagi оʻrnini yaxshilash hamda davlat organlari va tashkilotlarida ular bilan tizimli ishlashning yangi mexanizmini joriy qilish tоʻgʻrisida”gi farmoni yurtimizda bu yоʻnalishda amalga oshirilayotgan ishlarni yangi bosqichga kоʻtarishda muhim dasturilamal bоʻldi.
Mazkur farmonga muvofiq, xalqaro reyting va indekslar bilan ishlash bоʻyicha respublika kengashi tuzilib, sohada parlament nazorati оʻrnatildi.
Davlatimiz rahbarining «Оʻzbekiston Respublikasining xalqaro reyting va indekslardagi оʻrnini yaxshilash hamda davlat organlari va tashkilotlarida ular bilan tizimli ishlashning yangi mexanizmini joriy qilish tоʻgʻrisida»gi Farmoni ana shu sa’y-harakatlarni yangi pogʻonaga olib chiqishga xizmat qilishi bilan ahamiyatli.
Oqibat natijada mamlakatimizning siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy sohalardagi jozibadorligini oshirish mezoni bоʻlib xizmat qiladigan xalqaro reyting va indekslarni oshirish jarayonida parlamentning оʻrni qanday bоʻladi? Oliy Majlis Qonunchilik palatasida 4 iyun kuni «Оʻzbekiston Respublikasining xalqaro reyting va indekslardagi оʻrnini yaxshilash borasida parlamentning, xususan, Qonunchilik palatasining roli» mavzusida оʻtkazilgan seminar ana shu mavzuga qaratildi va Prezident farmoni mazmuni va unda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda parlament oldida turgan masalalar atroflicha muhokama qilindi.
Jahon banki, Birlashgan millatlar tashkiloti, Birlashgan millatlar tashkilotining Taraqqiyot dasturi, Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti, Jahon iqtisodiy forumi, Xalqaro byudjet hamkorligi, INSEAD xalqaro biznes-maktabi va Economist Intelligence Unit kabi xalqaro reyting agentliklari va tashkilotlari bilan rasmiy aloqalar yоʻlga qоʻyildi.
3. Оʻtgan davr mobaynida xalqaro reyting agentliklarining 2019-2020-yillarda chop etilgan hisobotlariga binoan respublikaning iqtisodiy reytinglardagi оʻrni sezilarli darajada оʻsdi. Xususan “Fitch Ratings” va “S&P Global Ratings” xalqaro reyting agentliklarining bahosiga kоʻra 2019-yilda mamlakatning suveren kredit reytingi «BB–» barqaror darajada saqlanib qolmoqda.
Jahon banki «Biznes yuritish 2020» yangi yillik hisobotida (Doing Business 2020) sоʻnggi bir yilda Оʻzbekiston Respublikasi biznes islohotini amalga oshirishda eng katta yutuqlarga erishgan 20 ta mamlakat qatoriga kirishga imkon bergan tоʻrtta islohotni amalga oshirgani tоʻgʻrisidagi axborotni tarqatdi. SHuningdek, 2019-yilda Оʻzbekiston ushbu reyting hisobotida dunyoning 190 mamlakati orasida 69-оʻrinni egallab, 7 pogʻonaga kоʻtarildi.
2019-yilning sentyabr oyida Jahon bankining Boshqaruv sifati indikatorlarining 2018-yil uchun e’lon qilgan hisobotida Оʻzbekiston Respublikasi bir qator indikatorlardan yaxshilanganligini ma’lum bоʻldi. Xususan, «Korrupsiyani nazorat qilish» indeksida 1 pogʻonaga, «Hukumat samaradorligi» indeksida 3 pogʻonaga, «Normativ sifat» indeksida 7 pogʻonaga, «Qonun ustuvorligi» indeksida 4 pogʻonaga, «Sоʻz erkinligi va hisobdorlik» indeksida 5 pogʻonaga kоʻtarildi.
Seminarda Prezidentimizning 2020-yil 2 iyundagi Farmoni bilan xalqaro reyting va indekslar bilan ishlash bоʻyicha respublika kengashi tashkil etilayotgani, davlat organlarining birinchi rahbarlari Оʻzbekiston Respublikasining xalqaro reyting va indekslardagi оʻrnini yaxshilash uchun mas’ul qilib belgilangani alohida qayd etib оʻtildi.
SHuningdek, mazkur hujjat bilan Adliya vazirligi markaziy apparati tuzilmasida Xalqaro reyting va indekslar bilan ishlash boshqarmasining tashkil etilishi mazkur yоʻnalishda amalga oshirilayotgan ishlarni muvofiqlashtirib borish imkoniyatini yaratishi, bu esa оʻz navbatida kоʻzlangan natijaga erishishda ayni muddao bоʻlishi qayd etildi.
Sоʻnggi tоʻrt yil mobaynida mamlakatimiz Meros jamgʻarmasining «Iqtisodiy erkinlik» indeksida 52 pogʻonaga, Jahon bankining «Logistika samaradorligi» indeksida 19 pogʻonaga, «Biznes yuritish» indeksida 18 pogʻonaga kоʻtarilgan.
Xalqaro reyting va indekslar dunyodagi institutsional muhitning sifatini baholashda iqtisodiy rivojlanishning asosiy sharti sifatida jahon hamjamiyati tomonidan qabul qilingan vositadir. Ular nafaqat ekspertlar, balki davlatlar darajasida ham islohotlar va ijtimoiy-iqtisodiy siyosat mezoni sifatida qоʻllanib kelinadi.
Keyingi yillarda mamlakatimiz kоʻpgina ustuvor reytinglarda yuqorilab borayotgani yurtimizda aholi turmush farovonligini oshirish, jamiyatimizda ochiqlik, oshkoralikni ta’minlash borasida qilinayotgan ezgu ishlarning muhim natijasidir.
Masalan, yaqinda BMTning Sanoatni rivojlantirish tashkilotining ­(YUNIDO) “Raqobatbardosh sanoat unumdorligi indeksi” bоʻyicha hisoboti chop etildi. Unda mamlakatimiz ilk marotaba aks ettirilib, 152 ta mamlakat orasida 92-оʻrinni, MDHga a’zo davlatlar orasida 5-оʻrinni, Markaziy Osiyo mamlakatlari orasida 2-оʻrinni egalladi.
Aytish kerakki, bugun jamiyatimizdagi islohotlarning bosh maqsadi xalqimizni rozi qilishdek ezgu maqsadga yоʻnaltirilmoqda. Barcha sa’y-harakatlarimiz, islohotlarimiz, qabul qilayotgan qonun va qarorlarimiz zamirida ham ushbu maqsad mujassam. Aholi yuritilayotgan siyosatdan qanchalik rozi bоʻlsa, turli reyting va indekslardagi оʻrnimiz оʻz-оʻzidan oshib boraveradi.
Xususan, iqtisodiyotda davlatning rolini kamaytirish, makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, iqtisodiy оʻsish istiqbollarini yaxshilashga qaratilgan bosqichma-bosqich islohotlar 2020-yilda Jahon bankining “Biznes yuritish” indeksida 76-оʻrindan 69-оʻringa kоʻtarilishimizga, “Transparency International”ning Korrupsiyani qabul qilish indeksi hamda “World Justice Project”ning Qonun ustuvorligi indeksida mamlakatimiz оʻrni yaxshilanishiga olib keldi.
SHu bilan birga, bu yоʻnalishda hali qilinishi kerak bоʻlgan vazifalar talaygina. Prezidentimiz farmoni asosida davlat organlari faoliyati natijadorligini oliy, ya’ni parlament darajasida nazorat qilish belgilanganidan maqsad — bu borada vazirlik va idoralar rahbarlarining mas’uliyatini oshirishdir. SHu bois, xalqaro reyting va indekslar bilan ishlash bоʻyicha respublika kengashi tashkil etildi. Oliy Majlis deputatlari va senatorlarining xalq tomonidan saylanishini inobatga oladigan bоʻlsak, mazkur mexanizm sohadagi chora-tadbirlar ijrosi ustidan xalq nazorati оʻrnatilganligini anglatadi.
Endilikda vazirlik va idoralar rahbarlari оʻzlari mas’ul bоʻlgan reyting va indekslarda kоʻrsatkichlarni yaxshilash bоʻyicha amalga oshirilgan ishlar va belgilangan vazifalar ijrosi yuzasidan respublika kengashida hisobot berib boradilar.
Xalqaro reyting va indekslardagi mamlakatimiz оʻrnining yaxshilanishi kоʻp jihatdan qabul qilayotgan qonunlarimizning joylardagi ijrosiga bogʻliq. SHuning uchun ham kengash tarkibiga mahalliy hokimlar kiritildi. Bu esa qonun talablarining joylardagi ijrosi yuzasidan muammolarni vaqtida aniqlash va ularni bartaraf etish imkonini beradi.
SHu orqali bu yоʻnalishdagi ishlarda parlament, vazirlik va idoralar hamda mahalliy hokimliklarning оʻzaro hamkorligi ta’minlanadi, sansalorlik holatlarining oldi olinadi, barcha ishlar muvofiqlashtirilgan holda tashkil etiladi.
Albatta, bu kоʻp vaqt sarflanadigan, progressiv bilimlarni talab etuvchi yangi jarayonlardan biri. Bu, shubhasiz, mas’ul davlat organlarining оʻzlariga biriktirilgan xalqaro reyting va indekslar metodologiyasini izchillik bilan оʻrganish, uni tоʻgʻri talqin qila olgan holda amaliyotga tatbiq eta olish, xalqaro reyting va indeksni beruvchi tashkilot bilan aloqalarni оʻrnata olish bilan bogʻliqdir.
Ochigʻi, barcha vazirlik va idoralar, ayniqsa, joylardagi hokimliklar yoki parlament a’zolarining barchasi ham masalaning tub mohiyatini tоʻla anglab etdi, deb aytish mushkul. YUqorida aytganimdek, reyting va indekslar joylardagi vaziyatga bogʻliq, qonunlarning ijrosiga bogʻliq. Ming afsuski, joylardagi hokimliklar yoki davlat organlari vakillarining ba’zida bilib-bilmay aytgan gap-sоʻzlari yoki xatti-harakatlari reyting va indekslardagi оʻrnimizga salbiy ta’sir qiladi.
SHu оʻrinda barcha rahbarlar, ular qaysi darajadagi rahbar bоʻlishidan qat’i nazar, оʻz harakatlarini qonunlarda belgilangan tartibda amalga oshirishlari zarur ekanini yana bir karra ta’kidlamoqchiman. Odamlar bilan muloqotlarda esa inson sha’ni va qadr-qimmati hurmat qilinishi shart.
Har bir tizimda ishlarimizni samarali tashkil etish maqsadida barcha vazirlik va idoralarda xalqaro reyting va indekslar bilan ishlash bоʻyicha tarkibiy bоʻlinmalar tashkil etilishiga erishdik. Bu esa ishimizni ancha osonlashtiradi. Ajratilgan alohida xodimlar doimiy ravishda оʻzlarining vazirligi yoki idorasi mas’ul bоʻlgan xalqaro reyting va indeks bоʻyicha ish olib boradi.
Xalqaro reyting va indekslarning ahamiyati, oldimizda turgan ustuvor vazifalarni belgilash, reyting agentliklarining metodologiyalarini оʻrganish maqsadida mahalliy hokimliklar hamda vazirlik va idoralar mas’ullari uchun maxsus treninglarni boshladik.
SHu bilan birga, eng asosiy ishimiz qonunlar va boshqa normativ-huquqiy hujjatlarning amaldagi ijrosini, bir sоʻz bilan aytganda, qonun ustuvorligini ta’minlashdir. Bu borada biz parlament va jamoatchilik nazoratini qat’iy yоʻlga qоʻyishga kirishdik va, albatta, ijobiy natijalarga erishamiz.
Оʻzbekistonning ushbu xalqaro indekslarda e’tirof etilmaganiga bir necha sabablar bor. Masalan, Jahon iqtisodiy forumining “Global raqobatbardoshlik indeksi”ga mamlakatimizni kiritish masalasi yuzasidan Moliya vazirligi olib borgan muzokaralar natijasida indeksga kirish jarayoni 2 yil muddatni talab etishi ma’lum bоʻldi.
Birinchi yilda tashkilot tomonidan Оʻzbekistonda rasmiy sоʻrovnoma оʻtkazish uchun hamkor, ya’ni nodavlat notijorat tashkilotlar, ilmiy-tadqiqot institutlari tanlab olinadi va sоʻrovnoma оʻtkaziladi. Ikkinchi yilda sоʻrovnoma natijalaridan kelib chiqib, Оʻzbekistonning indeksdagi norasmiy оʻrni belgilanadi hamda ularning Оʻzbekiston kоʻrsatkichlarining haqiqiy tendensiyalari bilan qay darajada mos kelishi tekshirib kоʻriladi. ­Tendensiyalar maxsus ekspertlar tomonidan 2 yil mobaynida muntazam kuzatilib boriladi va tahlil qilinadi.
Xalqaro byudjet hamjamiyatining “Byudjet ochiqligi indeksi”ga kirish masalasiga tоʻxtaladigan bоʻlsak, indeks bоʻyicha mamlakatda tadqiqot оʻtkazish uchun zarur resurslar (jumladan, mablagʻlar) faqatgina xalqaro nodavlat tashkilotlar va institutlar (donorlar) hisobidan amalga oshiriladi.
Hamjamiyatning asosiy talablaridan biri — tadqiqot оʻtkazishdagi mahalliy hamkor sifatida mustaqil fuqarolik jamiyati institutlari (nodavlat notijorat tashkilotlar) bоʻlishi zarur. Mazkur indeks hisobotida mamlakatimizni aks ettirish bоʻyicha yakuniy qaror tashkilotning joriy yil avgust oyidagi yigʻilishida kоʻrib chiqilishiga kelishilgan.
Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkilotining “Tоʻgʻridan-tоʻgʻri xorijiy investitsiyalarni tartibga solish cheklovlari indeksi”da Оʻzbekistonni e’tirof etish maqsadida tuzilma mas’ul rahbarlari bilan muzokaralar оʻtkazildi. Xususan, Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti bilan birgalikda “Investitsion siyosat sharhi — Оʻzbekiston” nomli hisobotni ishlab chiqish va bu orqali indeksda mamlakat оʻrnini aks ettirish imkoniyatlarini kengaytirish bоʻyicha kelishuvlarga erishildi.
Kornell universiteti, Xalqaro intellektual mulk tashkilotining “Global innovatsiyalar indeksi”da mamlakatimiz оʻrnini aks ettirish masalasida Innovatsion rivojlanish vazirligi muzokaralar оʻtkazmoqda. Hozir ushbu indeksda talab etilgan zarur statistik ma’lumotlarni jamlash bоʻyicha hamkorlikda ishlar yоʻlga qоʻyilgan.
Albatta, bunday ma’lumotlar turli axborotnomalar shaklida tegishli tashkilotlar, xususiy investorlar hamda xalqaro ekspertlarga jоʻnatilmoqda. SHuningdek, ular vazirliklarning rasmiy veb-saytlari va ijtimoiy tarmoqlardagi rasmiy sahifalarida ham keng jamoatchilik e’tiboriga havola etib borilmoqda.
Bundan tashqari, ayrim reyting va indekslarda talab etilgan statistik ma’lumotlar respublikamizning davlat idoralari va tashkilotlari tomonidan shakllantirilgan statistik ma’lumotlar bazasiga asoslanadi.
Masalan, BMTning “Barqaror rivojlanish maqsadlari”da jami 206 ta milliy indikator tasdiqlangan. Davlat statistika qоʻmitasi tomonidan yaratilgan maxsus saytga bu boradagi zarur ma’lumotlar doimiy ravishda joylashtiriladi. SHuningdek, xalqaro reyting va indekslar uchun kerakli ma’lumotlar davlat idoralari tomonidan muntazam yangilanib boriladi.
Misol uchun, hukumat portali doirasida “Ochiq ma’lumotlar portali” ishga tushirilgan. Mazkur portal Davlat statistika qоʻmitasining davlat organlari va tashkilotlarining ochiq ma’lumotlar bazasi yuritilishi va yangilanishi, shuningdek, tegishli axborotlarning оʻz vaqtida aks ettirilishini muvofiqlashtirib kelmoqda.
Umuman olganda, xalqaro reyting va indekslarni yurituvchi tashkilotlar tadbirkorlar va aholi оʻrtasida оʻtkazilgan sоʻrovnomalar natijalariga, nodavlat notijorat tashkilotlar ma’lumotlariga hamda milliy va xorijiy ekspertlar xulosalariga tayanadi. Bu esa, оʻz navbatida, respublika miqyosida iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy sohadagi islohotlar va ularning natijalaridan mahalliy aholi va tadbirkorlar qay darajada xabardor ekanini kоʻrsatib beradi.
Asosan, siyosiy-huquqiy reyting va indekslarda mamlakatimiz оʻrinlari nisbatan quyi pogʻonalarda. Masalan, Sоʻz erkinligi va hisobdorlik indeksida 191-оʻrinda, Normativ sifat indeksida 184-оʻrinda, Korrupsiyani nazorat qilish indeksida 183-оʻrinda, Qonun ustuvorligi indeksida 182-оʻrinda, Jahon matbuot erkinligi indeksida 156-оʻrinda turibmiz. Albatta, sоʻnggi 3-4 yil mobaynida ushbu sohalarni tartibga soluvchi kоʻplab qonun hujjatlari qabul qilindi, turli institutsional оʻzgarishlar rоʻy berdi.
Xususan, mamlakatimizda sоʻz erkinligi hamda ommaviy axborot vositalarining cheklov va tоʻsiqlarsiz faoliyat yuritishi uchun zarur sharoitlar yaratildi. Ommaviy axborot vositalari uchun media bozorida teng sharoit yaratish va ularni yanada rivojlantirish hamda jurnalist va blogerlarni qоʻllab-quvvatlash maqsadida Milliy mass-mediani qоʻllab-quvvatlash va rivojlantirish jamoat fondi tashkil etildi.
Korrupsiyaga qarshi kurashish sohadagi munosabatlarni tartibga solish maqsadida “Korrupsiyaga qarshi kurashish tоʻgʻrisida”gi qonun qabul qilindi. Bu boradagi davlat dasturlarining ishlab chiqilishi va amalga oshirilishini tashkil etish, turli organlar va tashkilotlarning faoliyatini muvofiqlashtirish, jamiyatda korrupsiyaga nisbatan murosasiz munosabatni shakllantirish maqsadida Korrupsiyaga qarshi kurashish milliy kengashi tashkil etildi. Korrupsiyaning oldini olish va unga qarshi kurashish sohasida davlat siyosatini yurituvchi Korrupsiyaga qarshi kurashish agentligi tuzildi.
Qator sohalardagi оʻzgarishlar bilan bogʻliq qonunchilikning jadal rivojlanishi ayrim hollarda amaldagi qonun hujjatlariga zid bоʻlgan kоʻplab normalarning vujudga kelishiga sabab bоʻldi. SHuning uchun ham qonunchilikni tubdan qayta kоʻrib chiqish, uni tizimlashtirish, normativ-huquqiy hujjatlarni ishlab chiqish va qabul qilish jarayonlari sifatini oshirish, ijrosi monitoringini takomillashtirish maqsadida Norma ijodkorligi faoliyatini takomillashtirish konsepsiyasi ishlab chiqildi.
Biroq shuncha ishlarga qaramay, indekslardagi kоʻrsatkichlar bu borada hali kamchiliklarimiz borligini kоʻrsatib turibdi. SHu bois, qator muhim vazifalarni belgilab olganmiz. Eng avvalo, Оʻzbekiston Respublikasining korrupsiyaga qarshi kurashish bоʻyicha uzoq muddatli strategiyasini ishlab chiqishimiz zarur bоʻladi.
SHuningdek, davlat organlarida korrupsiyaviy xavf-xatarlarni majburiy baholash tartibini belgilash va davlat boshqaruvi sohasida korrupsiyaning oldini olish bоʻyicha reytingini shakllantirishni yоʻlga qоʻymoqchimiz.
SHu bilan birga, mamlakatimizning Korrupsiyaga qarshi davlatlar guruhi (GREKO) xalqaro tashkilotiga a’zo bоʻlishi va bu tashkilotning korrupsiyaga qarshi tegishli konvensiyalari talablarini milliy qonunchiligimizga implementatsiya qilish masalasini ham оʻrganib chiqishimiz lozim.
Ommaviy axborot vositalari, fikrlar xilma-xilligi va sоʻz erkinligini ta’minlashning tashkiliy-huquqiy asoslarini yanada mustahkamlashimiz zarur. Ayniqsa, jurnalistning qonuniy professional faoliyatiga tоʻsqinlik qilishga oid huquq buzarliklarga nisbatan javobgarlikni belgilashimiz kerak.
Respublikaning siyosiy-huquqiy reyting va indekslarda quyi pogʻonalardan joy olganligining sabablaridan yana biri mazkur reyting va indekslar, asosan, jamoatchilik fikri va xalq­aro ekspertlar xulosasi asosida shakllantirilishidadir. Qolaversa, indeks yurituvchi tashkilotlar sоʻrovnomalari faqatgina mustaqil fuqarolik jamiyati institutlari (nodavlat notijorat tashkilotlar) bilan hamkorlikda оʻtkazilishini inobatga olib, respublika miqyosida bunday tashkilotlar kamligi hamda ular tomonidan tadqiqot ishlarini amalga oshirish salohiyati cheklanganligi kabi omillar ham bunga sabab bоʻlishi mumkin.
SHu оʻrinda alohida qayd etishimiz zarur, har bir davlat organi, ayniqsa, respublika darajasidagi vazirlik, idora, tashkilotlar huzurida nodavlat notijorat tashkilotlar vakillaridan iborat jamoatchilik kengashlari tuzilib, ular bilan yaqin hamkorlik оʻrnatilsa, maqsadga muvofiq bоʻlar edi.
Albatta, Оʻzbekiston umumiy reytingda 6 ta pogʻonaga pasaydi. Lekin reytingni shakllantiruvchi komponentlar bоʻyicha birmuncha оʻsish kuzatilgan. Masalan, ushbu reytingning “Inson kapitali”, “Elektron ishtirok” va “Telekommunikatsiya infratuzilmasi” indekslari bоʻyicha kоʻrsatkichlar 0,01 dan 0,14 punktgacha oshgan.
“Elektron ishtirok” indeksi bоʻyicha respublikamiz оʻzining kоʻrsatkichini 0,80 punktgacha oshirib, umumiy reytingdagi оʻrnini 13 pogʻonaga kоʻtardi va 46-оʻrinni egallab, elektron ishtirok indeksining juda yuqori rivojlanish darajasiga ega mamlakatlar rоʻyxatiga kirdi. Vaholanki, 2018-yilda ushbu indeks bоʻyicha mamlakatimiz 59-оʻrinda edi.
Bundan tashqari, Оʻzbekistonga ochiq ma’lumotlar bоʻyicha eng yuqori ball berildi. Albatta, “Elektron hukumatni rivojlantirish” reytingidagi оʻrnimiz pasayishiga ayrim omillar ta’sir qildi. Eng avvalo, ta’kidlash joizki, 2018-yildan joriy yilning aprel oyiga qadar respublikamizda raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish va “Elektron hukumat” tizimini joriy etishda yagona muvofiqlashtiruvchi organ mavjud bоʻlmagan. Natijada reytingni oshirish bоʻyicha aniq belgilangan chora-tadbirlar rejasi qabul qilinmagan va tegishli ishlar etarli darajada tashkil etilmagan. Hozir Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi ushbu ishga mas’ul etib belgilangan.
SHuningdek, milliy elektron xizmatlar portali hamda ta’lim, mehnat, ijtimoiy xizmatlar, sogʻliqni saqlash, moliya va atrof-muhit sohalaridagi tegishli vazirlik va idoralarning veb-saytlari ham talabga tоʻliq javob beradi, deb ayta olmaymiz. Ushbu saytlar reytingning “Elektron xizmatlar” komponentida 148 ta jihat bоʻyicha baholab boriladi. Milliy onlayn xizmatlar portali va rasmiy veb-saytlarning mobil ­qurilmalardan foydalanish uchun moslashgan shakllari etarli darajada joriy etilmagan.
SHuningdek, tranzaksiya xizmatlari darajasining pastligi, davlat bojlari, turli yigʻimlar va jarimalarni tоʻliq elektron tarzda tоʻlash ham oxiriga etmaganligi reytingdagi оʻrnimizga salbiy ta’sirini kоʻrsatmoqda.
Reytingning “Inson kapitali” komponenti bоʻyicha ham ishlashimiz kerak bоʻlgan ayrim kamchiliklar bor. Masalan, masofaviy оʻqitish imkoniyatlaridan tоʻliq foydalanilmayotgani, oliy ma’lumotga ega aholi qatlami bоʻyicha aniq ma’lumotlar etarli emasligi reytingdagi оʻrnimizga ta’sir qilmoqda.
Mobil aloqa abonentlari, internet foydalanuvchilari ulushini begilaydigan “Telekommunikatsiya infratuzilmasi” komponentida esa respublikaning uzoq hududlariga yuqori tezlikdagi simli internet tarmogʻi etib bormaganligi ham reytingdagi оʻrnimizga оʻz ta’sirini оʻtkazmoqda.
Bu kamchiliklarni tоʻgʻrilash bоʻyicha ustuvor vazifalarni belgilab olganmiz. Umid qilamizki, navbatdagi hisobotlarda ushbu yоʻnalishda mamlakatimiz оʻrni yanada yaxshilanishiga erishiladi.