Navoiy davlat pedagogika instituti

2.1. NEMATODALARNING TUZILISHI VA BIOLOGIK AHAMIYATI.
Nematodalar tirik tabiatning o`ziga xos tuzilgan jonzotlaridan hisoblanib, turli xil muhitda yashashga moslashgan. Hozirgi hisob – kitoblarga qaraganda ularning bir necha o`n ming turlari mavjud. Nematodalar ya’ni yumaloq chuvalchanglarni yer yuzining deyarli barcha nuqtalarida, atmosferada, tuproqda, o`simlik va hayvon organizmlarining tanalarida, suv havzalarida va hattoki suv tubidagi balchiqlarda ham uchratish mumkin.

Nematodalar tuproq qatlamlarida g`oyat ko`p miqdorda uchrab, ko`p hujayrali organizmlarning asosiy qismini tashkil etadi. Tuproqlardagi har qanday organik moddalarning chirish jarayoni nematodalar ishtirokida sodir bo`lib, tuproq organik va mineral moddalar bilan to`yinadi. Nematodalarning ko`pgina turlari odam, hayvonlar va o`simliklarning turli organlarida parazitlik qilib, inson va hayvon organizmlarida ko`pgina oqibati yomon bo`lgan, yuqumli kasalliklarni keltirib chiqaradi, o`simliklar hosildorligining kamayishiga olib keladi.

Yumaloq chuvalchanglar tanasi pishiq kutikula qavati bilan qoplangan bo`lib, bu qavat ularni har qanday zararli moddalar ta’siridan himoya qiladi. Pishiq kutikula qavati asosiy himoya vositasi hisoblanib turli xil muhit sharoitlarida yashashga imkoniyat yaratadi. Nematodalarning harakatlanish tarzi ham o`ziga xos tarzda namoyon bo`lib, turli qatlamlarda turlicha harakatlanadi.

Nematodalarning tashqi tuzilishi o`ziga xos tarzda bo`lib, tanasi duksimon, ya’ni oldingi va keyingi uchi ingichkalashgan, ko`ndalang kesimi yumaloq shaklda bo`ladi. Tanasining oldingi qismida oziqlanish organi bo`lgan og`iz teshigi, keyingi uchiga yaqin joyda esa ortiqcha parchalanish mahsulotlarini chiqarib yuboradigan anal teshigi joylashgan. Tanasining keyingi qismi dumni hosil qiladi. Nematodalar tanasining anal teshigi joylashgan tomoni qorin deb ataladi. Jinsiy va ayirish tizimli teshiklari ham ana shu qorin tomondan tashqariga ochiladi.

Nematodalarning tanasi sirtdan ko`p qavatli kutikula bilan qoplangan. Kutikula nematoda tanasini mexanik ta’sirdan va zaharli moddalardan himoya qiladi. Bundan tashqari kutikula ichki bo`shliq turgori bilan birga somatik muskullar uchun tayanch vazifasini ham bajaradi.

Kutikula ostida joylashgan gipoderma birlamchi lichinka epiteliysi hujayralarining qo`shilib ketishidan hosil bo`lgan sinsitiydan iborat. Nematodalar tanasining ikki yon, orqa va qorin tomoni bo`ylab 4 ta bo`ylama chiziq o`tadi. Gipodermada mana shu chiziqlarga mos holda to`rtta valiklar (yo`g`onlashuvlar) hamda ular ostida bo`ylama muskullar joylashgan. Gipoderma valiklari muskul qavatini to`rt bo`lakka bo`lib turadi. Orqa va qorin muskullar nematoda tanasini dorzovental yo`nalishga bukkanidan nematoda yon tomoni bilan harakatlanadi.

Muskul hujayralari ancha uzun (ot askaridagi muskullari uzunligi 0,5 sm) bo`ladi. Kutikula gepoderma va muskul qavatlari birgalikda teri-muskul xaltasini hosil qiladi. Xalta birlamchi tana bo`shlig`ini o`rab turadi. Tana bo`shlig`i tayanch vazifasi bilan birga moddalar aylanish jarayonida ahamiyatga ega. Tana bo`shlig`i orqali moddalar ichakdan muskullar va boshqa organlarga o`tadi; moddalar almashuvining oxirgi mahsulotlari chiqarib tashlanadi. Shunday qilib birlamchi tana bo`shlig`i organizmning ichki muhiti vazifasini ham bajaradi. Nematodalarda kiprikli hujayralar bo`lmaydi, hatto spermatozoidlari ham xivchinsiz bo`ladi.

Hazm qilish sistemasi. Nematodalarning og`iz teshigi tanasining oldingi ichida joylashgan; odatda uchta (bitta orqa, ikkita yon) maxsus o`simtalar – lablar bilan o`ralgan. Naysimon ichagining oldingi qismi og`iz bo`shlig`i (stoma) va halqumga bo`linadi. Ayrim yirtqich va zooparazitlar stomasida kutikula o`simtasidan iborat tishlar bo`ladi. O`simlik parazitlari stomasi esa sanchib so`ruvchi organ – stiletni hosil qiladi.

Halqum devorida muskul hujayralari va hazm bezlari joylashgan. Bir qancha nematodalarda halqum muskullarining hujayralari kengayib, bulbus hosil qiladi. Halqum tirqishi uchburchak shaklda, uning devori xitinlashgan. Halqum ektodermadan hosil bo`ladi. Halqum yupqa devori endodermal o`rta ichakka o`tadi. O`rta ichak bir qavat joylashgan silindrsimon hujayralardan iborat. Keyingi ichak kalta, murtak ektodermasidan hosil bo`ladi. Ayrim nematodalar ichagi turli darajada reduksiyaga uchragan. Masalan, filyariya parazitining keyingi ichagi berk, kanal teshigi bo`lmaydi.

Nematodalar har xil usulda oziqlanadi. Erkin yashovchi nematodalar har xil mayda organizmlar bilan oziqlansa, parazit turlari hayvon yoki o`simlik hujayralari shirasi, ba’zan qon so`rib oziqlanadi. O`simlik parazitlari ozig`i ichakdan tashqarida hazm bo`ladi. Stilet orqali o`simlik to`qimalariga hazm bezlari fermentlari chiqariladi. Nematodalar ana shu fermentlar ta’sirida chala hazm bo`lgan oziqni stileti yordamida so`rib oladi.

Ayirish sistemasi bo`yin bezlari deb ataladigan, bir hujayrali teri,ya’ni gipoderma bezlaridan iborat. Nematodalarda protonefridiylar o`rniga bo`yin bezlarining rivojlanishi kipriklarni yo`qolib ketishi bilan bog`liq. Bir qancha nematodalarning bo`yin bezlari yirik; ularning ayirish yo`li kalta bo`ladi. Ko`pchilik turlarida bo`yin bezlarining chiqaruv naylari gipodermaning ikki yon valigida joylashgan. Chiqarish naylari uzun bitta hujayradan iborat. Ot askaridasining chiqarish nayi uzunligi 40 sm ga etadi. Naylar orqali moddalar almashinuvining suyuq mahsulotlari chiqariladi.

Nematodalarda suvda erimaydigan va organizmga tasodifan kirib qolgan organik moddalarni to`playdigan fagositar hujayralar ham bo`ladi. Bunday “to`plovchi buyraklar” gipodermasining yon valiklari ustida joylashgan. Ot askaridasida bunday valiklar to`rtta bo`ladi.

Qon aylanish va nafas olish sistemasi rivojlanmagan. Ichak bo`shligidagi va ichki organlardagi endoparazitlar parazit yassi chuvalchanglar singari kisloTurkum tanqis bo`lgan sharoitda hayot kechirishga moslashgan. Ular uchun asosiy energiya manbai glikogenning anaerob parchalanishi hisoblanadi. Bu jarayonda organik kislotalar (asosan, yog` va valerian kislotalari) hosil bo`ladi. Ana shu sababdan nematodalarning tana bo`shlig`i suyuqligi odam terisi shilliq qavatiga tasodifan tushganda achishtiradi.

Markaziy nerv sistemasi halqumni o`rab turadigan nerv halqasi, undan tana bo`ylab oldinga lavlarga va orqaga ketadigan 6 ta nerv stvollaridan iborat.

Sanoat korxonalari atrofidagi tuproqdan ajratib olingan tuproq nematodalari А. А. Paramonov (1962) va G.I. Solovyova (1989)lar klassifikatsiyasiga ko`ra 6 ta ekologo - trofik guruhlarga bo`linadi. Mazkur guruhlar bir-biridan oziqlanish xususiyatiga ko`ra farq qiladi. Lekin barcha nematodalarning guruhlari umumiy oziqlanish zanjirida o`ziga xos xalqa bo`lib, tabiatda moddalarning aylanishida asosiy rol o`ynaydi.

1. Tipik parazitlar - o`simliklarning sog`lom to`qimalarida parazitlik qilib, yuqori faol ektofermentlarni yemiradi va o`simlik to`qimalari va organlarida turli o`ziga xos kasalliklarni keltirib chiqaradi.

2. Potensial parazitlar - o`simliklarning to`qimalarida parazitlik qilish bilan birga ular saprabiotik muhitda ham yashashga moslashgan.

3. Mikotroflar - bular tuproqni azot birikmalari bilan boyitadi va zamburug` qoldiqlari bilan oziqlanadi. Mazkur guruhdan Aphelenchus cyliricaudatus turi uchradi.

4. Devisaprobiontlar – ular saprobiotik muhitda yashaydi, undan tashqari esa o`simliklarning sog`lom to`qimalarida yashab, ular hisobiga oziqlanadi. Bizning ishimizda Cephalobus persegnis, Сhiloplacus bibigulae, Cervidellus habibullae, Eucephalobus elongatus kabi turlari uchradi.

5. Hammaxo`rlar – bular ildiz atrofida yashab bir xujayrali suv o`tlariga o`xshab hayot kechiradi. Bunday nematodalarning vakili sifatida Eudorylaimus monohystera turi topildi.

6. Yirtqich nematodalar – bular tuproqda yashaydigan bir xujayralilar bo`lib, tadqiqot qilinayotgan hududlarda nisbatan kam uchraydi.

Sanoat korxinzlari atrofidan topilgan tuproq nematodalari 2 ta kenja sinf: Adenopherea, Secernentea, 3 otryad: Dorylaimida, Rhabditida, Tylencheda 12 oila: Dorylaimidae, Discolaimidae, Qudsianematidae, Nygolaimidae, Belondiridae, Diphtherophoridae, Opailaimidae, Rhabditidae, Diplogasteridae, Cephalobidae, Panagrolaimidae, Aphelenchidae 4 kichik oila, 27 turkuum va 57 turga mansubligi aniqlandi.

III.BOB.O’QITISH USLUBLARINING UMUMIY TASNIFI
3.1.O’QITISH USLUBLARI VA VOSITALARI

O’qitish usuli deganda ta’lim jarayonida o’qituvchi va o’quvchilarning kutilgan maqsadga erishishga qaratilgan birgalikdagi faoliyati tushuniladi. O’qitish usullari ta’lim jarayonida o’qituvchi va o’quvchi faoliyatining qanday bo’lishini , o’qitish jarayonini qanday tashkil etish va olib borish kerakligini belgilab beradi. O’qitish usullari har ikkala faoliyatning a) o’qituvchi tomonidan o’quvchilarni bilim, ko’nikma va malakalar bilan qurollantirish, b) o’quvchilar tomonidan berilayotgan ilmiy bilim, ko’nikma va malakalarni o’zlashtirish faoliyatida qo’llanadigan yo’llarni o’z ichiga oladi. Ta’lim berish o’qituvchidan izlanishni, pedagogik mahoratni talab qiladi. Ilmiy salohiyati boy bo’lgan ustozgina mavzuni talabalarga maxorat bilan yetkazib beradi. Mavzuning maqsadiga qarab, ta’lim metodlarini tanlay biladi, kerakli vositalardan o’z o’rnida foydalaniladi.

Ta’lim metodi ta’limning maqsadi va vazifalariga bog’liq. Metodlar o’quvchilarning yoshiga ta’limning mazmuniga va funksiyasiga qarab tanlanadi.

Metodlarni har qanday muammoni uzatish va qabul qilish xarakteriga qarab quyidagi turlarga ajratish mumkin:

Ta'lim mеtodlari
So`z orqali ifodalanadigan mеtod
Kўrgazmali mеtod
Amaliy mеtod

Ta’lim mazmunini o’zlashtirishda o’quvchilarining bilim saviyasi, o’zlashtirish qobiliyati, ta’lim manbai, didaktik vazifalariga qarab, munosib ravishda quyidagi metodlar qo’llaniladi:

• 
  o’qitishning og’zaki metodi;
  
• 
  o’qitishning amaliy ishlar metodi;
  
• 
  o’qitishning ko’rgazmali metodi;
  
• 
  muammoli evristik modellashtirish metodi;
  

- o’qitishning muammoli izlanish va reproduktiv metodi;

- o’qitishning induktiv va deduktiv metodi;

• 
  o’qitishda rag’batlantirish va tanbeh berish metodi;
  

^{o’qitishda nazorat va o’z-o’zining nazorat qilish metodi. Metodlar o’z navbatida guruhlarga bo’linadi.}

Metod - yunon tilidan olingan bo’lib, yo’l, usul, yo’naltiruvchi uslub degan ma’noni beradi, ya’ni maqsadga erishish yo’lidir

Vosita - metodlarni muvaffaqiyatli amalga oshirmoq uchun zarur bo’lgan yordamchi o’quv materiallari, asbob-uskuna, qurol, apparat, kompyuterlar va boshqalar.

O’qitishning og’zaki usullari uch turga a) o’qituvchining hikoyasi, b) suhbat, v) maktab ma’ruzasiga bo’linadi.

Hikoya usuli boshlang’ich sinflarda ko’p qo’llansa, yuqori sinflarda ma’ruza usuli ko’p qo’llaniladi. Ta’lim mazmuni notanish bo’lsa hikoya va ma’ruza usullari qo’laniladi.

^{Ta’lim mazmuni o’quvchiga qisman tanish bo’lsa suhbat usuli qo’llaniladi. Og’zaki bayon qilish usulida har ikkala faoliyatning o’qituvchining bayon qilishi va o’quvchilarning shu bayon qilingan bilimlarini diqqat bilan tinglab ongli va mustahkam o’zlashtirishlari birligiga amal qiladi.}

Hikoya maktab ta’lim tizimida eng ko’p qo’llanadigan usul bo’lib, u hamma sinflarda barcha fanlarni o’qitishda, maktab ta’limining hamma bosqichlarida qo’llaniladi. Boshlang’ich sinflarda bu ancha qisqa va aniq bo’ladi, sinflarning o’rta guruhiga kelib hikoya ancha kattaroq hajmda va davomli bo’ladi. Yuqori sinflarda hajmi katta bo’ladi, ma’ruzadagi kabi butun darsni band qilmaydi.

Nutq madaniyatini o’stirishda hikoyaning o’rni katta bo’ladi. Shu jihatdan o’qitishning og’zaki usullari ta’limda doimo eng ko’p qo’llaniladi

O’quv ma’ruzasi - o’quv materialini og’zaki bayon qilish uchun muljallangan. Uning hajmi hikoyadan katta bo’ladi. O’quv ma’ruzasi dars yoki mashg’ulotning barcha qismini egallab oladi.

^{Ma’ruza asosan yuqori sinflar, kollej va oliy o’quv yurtlarida qo’llaniladi. Maktab ma’ruzasi o’tilayotgan mavzuning haqiqiy ilmiy mohiyatini ochib berish, ulardan ilmiy xulosalar chiqarish va umumlashtirish yo’li bilan to’liq mashg’ulot davomida bilimlarni izchillik bilan bayon etishdir.}

O’quv materialini og’zaki bayon qilish usuli bir qator didaktik qoida va talablarga asosan qo’llaniladi.

1.Bayon qilinayotgan materiallar g’oyaviy jihatdan mazmunli, ilmiy hamda nazariyani amaliyot bilan bog’lashga qaratilgan bo’lishi kerak.

2.Bayon qilinadigan materiallarning tarbiyaviy ahamiyatini to’g’ri ko’rsatish orqali o’quvchiga tarbiyaviy ta’sir ko’rsatish.

3.Bayon qilishda o’quvchining nutqi yagona manba hisoblanadi va u nihoyatda katta ahamiyat kasb etadi.

4.Bayon qilishda o’qituvchi ishlatadigan ta’riflar, qoida va qonunlar kitob matnidan farq qilishi, mazmuniga mos bo’lishi kerak.

O’quvchilar darsga yetarli darajada tayyor bo’lsa o’qituvchi rahbarligida muammoli savollarga javoblarni o’zlari axtarib topadigan suhbatlar maqsadga muvofiqdir. Bunday suhbatlar evristik izlanish, axtarib topish xarakterida bo’ladi.

O’qitish jarayonida o’rganilayotgan mavzu yuzasidan kirish, asosiy va yakunlovchi suhbatlar ham qo’llaniladi.

Suhbatlar , o’qitishning tarbiyalovchilik xarakterida dunyoqarash, e’tiqodni tarkib toptirishda qo’l keladi. Suhbatlar butun sinf hamda o’quvchilarning ayrim guruhlari bilan ham o’tkaziladi.

Suhbatlar orqali a) o’quvchilarning o’z hayotlarida uchratgan voqea hodisalar yuzasidan savollar berish orqali o’quvchilarning mustaqil fikr qilishlarini amalga oshiradigan holatlarga e’tibor qilish, b) o’quvchilarning ilgari o’rgangan tayanch bilimlarini esga tushirishga erishish lozim, suhbat usuli bilan ish ko’rganda o’qituvchi quyidagilarga amal qilishi lozim:

1.O’qituvchining suhbat uchun tayyorlab kelgan savollari sinf o’kuvchilarining hammasiga taalluqli bo’lib so’roq o’rtaga tashlanishi kerak.

2.O’quvchilardan biri javob berish uchun chaqiriladi.

3.Sinfning hamma o’quvchilari javob berayotgan o’quvchini qunt bilan tinglashi, uning javobini to’ldirishi, tuzatishi, oydinlashtirishga yordam berishini ta’minlashi kerak.

4.O’quvchilarning javobi qay darajada to’g’ri - noto’g’ri bo’lishidan qat’iy nazar o’qituvchi tomonidan izohlanishi, yakunlanishi va baholanishi zarur.

Ko’rgazmali usulning muhimligi o’rganilayotgan narsa va hodisalarni hissiy idrok etishga, ularni kuzatib mushohada qilishga o’quvchini undash, mantiqiy va nazariy elementlarning birligiga ishonch hosil qilishga, nihoyat nazariy bilimlarni amaliyotda qo’llay olishga o’rgatishdan iborat.

Ta’limda ko’rgazmalilik usuli namoyish etish, ilyustratsiya va ekskursiya tariqasida olib boriladi.

Ta’lim jarayonida namoyish etish usulidan foydalanish asosiy materialning xarakteriga - mazmuni, shakli va hajmiga bog’liq. Bu xarakter ikki turlidir.

Aslicha ko’rsatilishi mumkin bo’lgan buyum va narsalar: o’simliklar, ularning tarkibi, hayvonlar, ma’danlar, kolleksiyalar, asbob va mashinalar, modellar va h.k.

Tasviriy ko’rgazmali materiallar ikkiga bo’linadi. A) buyum, narsa, hodisa va voqealarning tasvirini ifodalovchi materiallar, rasm, surat, fotosurat, diafilm va h.k. B) buyum, narsa, voqealarning biror shartli belgisi orqali ifodalangan simvolik va sxematik tasviriy materiallar geografiya v tarix kartalari, chizmalar, jadvallar, diagrammalar va h.k.

Ekskursiya metodi. Bu usulda o’rganilayotgan narsa hodisalarni tabiiy sharoitda zavod, fabrika, tabiatda, muzey, ko’rgazmalarda tashkiliy ravishda ko’rsatiladi. Agar ko’rsatilayotgan joyda o’tilayotgan mavzu mazmunini keng ochib berish imkoni bo’lsa, buni o’qituvchi oldindan borib kuzatib keyin o’quvchilarni olib boradi, ekskursiya usulidan foydalanadi, o’quvchilar ekskursiya davomida ob’ekt ustidan ma’lumotlarni eshitish yoki kuzatish bilan chegaralanmasdan zarur materiallarni yozib oladilar, rasmini chizadilar, o’lchash, hisoblash ishlarini olib boradilar.

O’qituvchi ekskursiya oxirida mulohaza va fikrlarni umumlashtirib, xulosa chiqaradi va mashg’ulotni yakunlaydi.

O’qitishning amaliy metodlari.

O’quv informatsiyasini amaliy mehnat harakatlari orqali berish (amaliy metodlar, mashqlar, laborotoriya, ishlari, dastur tuzish, pedagogik masalalarni yechish, mehnat harakatlari va boshqalar)

O’qitishning amaliy usullari doirasi keng. Bu usullarga: yozma mashq, tajriba, laboratoriya xarakteridagi mashqlar, mehnat topshiriqlarini bajarish kabilar misol bo’ladi.

Yozma mashqlar jarayonida olingan nazariy bilimlar bevosita amaliyotda qo’llanadi. Mashq qilish davomida ilmiy bilim va ma’lum ish harakat o’zlashtiriladi, takomillashadi, ular aniq o’quv fanining xarakteri hisobiga maqsadli, rejali tarzda amalga oshadi. Mashq davomida har bir mashq e’tiborga olinadi. Masalan, ona tilidan grammatik tahlil, matematikadan misol, masala yechish, tabiiy fanlardan ximiyaviy tenglamalar tuzish, koeffitsentlar tanlash, masala yechish, o’simlikllarni turlarga ajratish va h.k. Mashq davomida ilgari egallangan bilim, ko’nikma, malakalar, qonunlar faoliyatga tadbiq etiladi.

O’quvchilarning o’zlashtirilgan ko’nikma va malakalarni mustahkamlash ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish asosida mashq qilishda

• 
  mashq uchun berilgan topshiriqning maqsadi o’kuvchilarga aniq tushuntirilgan bo’lishi;
  
• 
  mashq ustidan sinf o’quvchilar jamoasi va har qaysi o’quvchilarning shaxsiy intilish, qiziqishini hisobga olishi;
  
• 
  topshiriq butun sinf o’quvchilarining aktiv faoliyatini ta’minlaydigan bo’lishi va mashqni belgilangan vaqt ichida bajarishi talab etiladi.
  

Mashq qilishda o’quvchilarning yozma, ijodiy mashqlari alohida o’rin egallaydi.

Yozma ijodiy mashqlar ona tili, adabiyot, tarix, geografiya fanlarida ham qo’llaniladi. Ular insho, va’z, referatlar yozish kabilarda o’z aksini topadi.

O’quvchilarning yozma grafik ishlari rasm solish, xaritalar chizish, chizma va sxemalar ishlash, jadval, diagramma, grafik, plakat, albom, ^{stendlar ishlash, laboratoriya mashq ishlari, tajribalar o’qitish jarayonida o’quvchilarga atrofni o’rab olgan ob’ektlarni borliqdagi narsa va hodisalar, ularning shakli, hajmi, tarkibi, tuzilishi, o’zgarish va rivojlanishi qonuniyatlari haqida yangi bilim beradi. Bu usullar o’quvchilar bilan yoppasiga va alohida ish olib boriladi.}

Amaliy mashg’ulotlar o’quvchilarga umumiy politexnik ta’lim berish va mehnat malakasi bilan qurolantirishda asosiy usul bo’lib xizmat qiladi.Bunga misol tariqasida quyidagi testni qarab chiqsak.

O’qitishning reproduktiv metodi.

Bu usullar o’quvchilarning yangi tushuncha, hodisa va qonunlarni bilishdagi ijodiy faolliklari darajasini baholash asosida qismlarga ajratiladi. Reproduktiv usullar o’quvchilarning o’quv materiallarini mustahkamroq eslab qolishlarini ta’minlash, bilishga doir faoliyatni bevosita boshqarish, kamchiliklarni tez aniqlash uchun amaliy ko’nikma va malakalarni tarkib toptirish maqsadida qo’llaniladi.

Reproduktiv usullar - o’quv materialining mazmuni asosan axborot xarakterida bo’lsa, amaliy harakatlarning usullarini ta’riflasa, o’quvchilarning bilimlarini mustaqil qidirib ola bilishlari uchun juda yangi hisoblansa, vaziyatlarni hal qilish uchun tayyor bilimlar yo’q bo’lsa samarali qo’llanadi.

Bu usulda tafakkur qilish katta samara beradi. Reproduktiv usulda o’quvchilar ilgari yoki yaqinda egallagan bilimlarini qo’llaydi.

Muammoli ta’lim.Muammoli deb, o’quv materialini o’quvchilar ongida ilmiy izlanishga o’xshash, bilish vazifalari va muammolari paydo bo’ladigan qilib o’rganish tushuniladi.O’quvchilarning fikrlash faoliyatida mantiqiy to’g’ri, ilmiy xulosalarni izlash va o’zlashtirishga rag’batlantiradigan muammoli vaziyatlar vujudga keladi. Mutafakkir Abu Rayxon Beruniy (937-1048) didaktik qarashlarida o’quvchilarni o’qitish hamda tarbiyalash jarayonida birinchidan turli mavzularda mulohazalar yuritishni, o’quvchining zerikmasligini, zo’riqmasligini ta’kidlagan.

Muammoli vaziyatda:

• 
  o’quvchi uchun bilish qiyinchiligiga ega, ya’ni o’rganilayotgan muammo ustida fikr yuritish;
  
• 
  o’quvchilarda bilishga qiziqish o’yg’otish;
  
• 
  tahlil jarayonida o’quvchilarning avvalgi tajribasi va bilimiga suyanish.
  

Ta’lim jarayonida muammoli vaziyatni vujudga keltirish, undan foydalanish usullarini yaratish, ta’lim tizimining har bir bosqichida o’rganiladigan fanlarga xosdir.

Muammoli vaziyat fanning mazmuni o’ziga xos xarakter xususiyatlari, uni o’rganish usullarini hisobga olgan holda yaratiladi.

Ta’lim jarayonida o’qitishning induktiv va deduktiv usullari.

Ayniqsa deduktiv o’qitishga talab va e’tibor kuchaydi. Bu usulda tafakkur qilish katta samara beradi. Induktiv yoki deduktiv usullarni qo’llash o’rganilayotgan mavzu mazmunini ochishning ma’lum mantiqini - xususiydan umumiyga yoki umumiydan xususiyga o’tishni tanlashni anglatadi.

Induktiv usullar texnik qurilmalarni o’rganishda va amaliy topshiriqlarni bajarishda keng qo’llaniladi.

Deduktiv usul o’quv materialini tezroq o’tishga yordam beradi, tafakkurni bir muncha faol rivojlantiradi.

Nazariy materialni o’rganishda anchagina umumiy holatlardan ayrim oqibatlarni aniqlashni talab qiluvchi masalalarni yechishda deduktiv usulni qo’llash ayniqsa foydalidir.

Ta’limda ragbatlantirish va tanbeh berish.O’quv jarayonini rag’batlantirish, o’qituvchi faoliyatining omili hisoblanadi.

Rag’batlantirish kishining ichki mayliga ta’sir qilganda real maqsad sari undaydigan kuchga aylanadi. O’qishga qiziqishni rag’batlantirish turlaridan biri o’qishda ma’lum qiyinchilik sezayotgan o’quvchilarga muvaffaqiyatli sharoit yaratishdir.

Rag’batlantirish va tanbeh berish usullari o’ziga xos xususiyatlarga ega. Rag’batlantirish: baho bilan, imo - ishora bilan, mukofot bilan amalga oshadi.

O’qishga doir tanbehlar dars paytida, og’zaki tanbeh berish, bahosini pasaytirib qo’yish, ish daftariga yozish, xatolarni ko’rsatish kabi usullar bilan amalga oshadi.

Maktabda o’quvchiga tan jazosi berish, o’zlashtirmagani uchun haqorat qilish, shaxsiga tegish, yomon iboralar bilan so’kish aslo mumkin emas.

Ta’limda nazorat va o’z-o’zini nazorat qilish metodlari.

1. 
   Ogzaki nzorat va o’z-o’zini nazorat qilish.
   
2. 
   Yozma nazorat va o’z-o’zini nazorat qilish .
   
3. 
   Laborotoriya - amaliy nazorat va o’z-o’zini nazorat.
   
4. 
   Test nazorati (kartochkalar tarqatiladi).
   

O’qitish tizimida nazoratning zarurligi shundan iboratki, butun o’quv yurtlari tizimiga samarali ishlayotganligi haqida axborot olishga bo’lgan ijtimoiy ehtiyoj hisobga olinadi.

^{Nazorat maktabdagi o’qitish jarayoniga xos bo’lgan: ta’limiy, tarbiyaviy, rivojlantirishdek asosiy vazifalarni bajaradi. Nazoratni quyidagi turlarga bo’lamiz.}

Og’zaki nazorat - yakka va guruhiy so’rash yo’li bilan amalga oshiriladi. Alohida so’rashda o’qituvchi ma’lum vaqt davrida o’quvchilar tushuncha, qonun nazariya holda dalillarni qay darajada egallaganliklarini aniqlaydi. O’quvchilar bilimi ona tili, matematika, fizika, kimyo fanlarida yozma tarzda ham baholanadi.

Yozma ishlar turli davomiylikka ega. Ayrim vaqtda qisqa, ayrimda esa to’la dars davomida yozma ishlar o’tkaziladi. Yozma nazoratda baholar ob’ektiv bo’lishi va o’quvchilarning tipik xatolari aniqlanib kelgusida ularning bartaraf etilishi belgilab olinadi. O’z - o’zini nazorat qilish o’quvchilarning o’quv faoliyatini muhim elementidir. Nazorat kelgusidagi ishlarga reja tuzish nimalarga e’tibor berish kerakligini aniqlab beradi.

Insoniyat tarixiga nazar tashlar ekanmiz ta’limni tashkil etish shakllari ijtimoiy tuzum manfaatlariga mos holda paydo bo’lgan va rivojlangan. Dastlabki davrlarda ta’lim berish ishlarini odamlarning mehnat faoliyati, turmush tarzi bilan uzviy bog’langan hamda bilim berish, o’rgatish ishlari yakka tartibda olib borilgan.

Davr o’tishi bilan ko’pchilikka bilim berish ehtiyoji paydo bo’ladi, ta’lim tizimi mazmuni, bilimlarni murakkablashuvi bolalarni guruh - guruh qilib, to’plab o’qitishni taqazo qilgan hamda ta’lim bilan shug’ullangan mutaxassislar - o’qituvchi tayyorlash zaruriyati kelib chiqadi.

Shu davrda dars va sinf - dars tizimi paydo bo’la boshlaydi. Xalq orasida hayotiy tajribaga, bilim va tarbiyaga ega bo’lgan kishilar murabbiy, o’qituvchi bo’lib faoliyat ko’rsatadi.

Xalqimiz tarixiga nazar tashlar ekanmiz, maktab va madrasalarda yoshlarga bilim berish bilan shug’ullanganligi "Avesto" va boshqa tarixiy manbalardan ma’lum. Ammo qadim davrlardan ta’limni qat’iy chegaralangan vaqtda bir xil yoshdagi bolalar bilan olib borish, ta’lim mazmunini bosqichma - bosqich berish masalalariga aniqlik kiritilmagan edi.

Forobiyning "Fan va aql zakovat" asarida o’quv fanlarini guruhlarga bo’lib o’qitish, ularning tarbiyaviy mohiyatini ochish masalalariga e’tibor berilgan.

Sinf-dars tizimini didaktik talablar asosida yaratishda buyuk chex pedagogi Yan Amos Komenskiyning xizmatlari katta, uni sinf - dars tizimining asoschisi sifatida butun dunyo tan olgan.

A.Ya.Komenskiy "Buyuk didaktika" asarida o’quv mashg’ulotlarini guruh shaklida tashkil etish, o’quv yili va o’quv kunini bir vaqtda boshlash, mashg’ulotlar orasida tanaffuslar berilishi, guruhdagi bolalarning yoshi va soni bir xil bo’lishiga alohida e’tibor berdi. Dars davomida o’quvchilar diqqatini to’plash, materialni batafsil tushuntirish, o’quvchiga savollar berish, o’zlashtirish jarayonini nazorat qilish zarurligini ta’kidlaydi.

Ta’limning maqsadi - mustaqil jamiyatimizning ravnaqiga nazariy va amaliy hissa qo’sha oladigan "barkamol avlod"ni tarbiyalash.

Ta’limning vazifasi - yosh avlodni ilmiy bilimlar, ko’nikma va malakalar tizimi bilan qurollantirish.

Darsning maqsadi - o’qituvchining rejalashtirgan aniq bir mavzusini o’quvchilarga bildirishi va o’quvchilar o’zlashtirgan bilim, ko’nikma va malakalarni tekshirib ko’rish hamda yangi mavzuga zamin yaratish.

Darsning mazmuni - uni o’qituvchi tomonidan rejalashtirilgan tugal ma’noga ega matn tashkil etadi. Uni o’quvchilar ongiga singdirish jarayonida manba, xulosa va hikoyalardan foydalanadi.

Sinf - deganda, yoshi va bilim darajasi bir xil bo’lgan o’quvchilar guruhi tushuniladi.

Dars - aniq maqsadni ko’zlab belgilangan vaqtda bir xil yoshdagi o’quvchi, yoshlar bilan o’qituvchi rahbarligida olib boriladigan mashg’ulotlardir. Dars - o’z oldiga qo’yilgan aniq maqsad va tugal mazmundan iborat.

Darsning maqsadi, mazmuni, hajmi ta’lim standartlari asosida belgilanadi. Dars o’quv ishlarining asosiy tashkiliy shakli ekan, bu jarayonda quyidagilarga amal qilinishi lozim:

- Har bir sinfda o’quvchilarni yoshi va bilim darajasi bir xil bo’lishi lozim.

- Dars qat’iy jadval bo’yicha belgilangan muddatda olib borilishi kerak.

- Dars o’qituvchi rahbarligida butun sinf bilan va alohida o’quvchilar bilan ishlash shaklida olib boriladi.

- Dars, o’quv fanining xarakteri, o’qitilayotgan materialning mazmuniga qarab turli usullar va vositalarda olib boriladi hamda ta’lim tizimining bir qismi sifatida tugallangan bilim beradi, navbatdagi bilimlarni o’zlashtirmoq uchun zamin yaratib, ta’lim ishlari darsdan tashqari to’garak, ekskursiyalar shaklida ham olib boriladi.

Dars talablarI,ularning mohiyati.Har bir dars oldiga quyidagi talablar qo’yiladi: a) tarbiyaviy talab, b) didaktik talab, v) tashkiliy talab.

^{Darsga qo’yilgan didaktik talablar sirasiga quyidagilar kiradi:}

1.Har bir dars aniq maqsadni ko’zlagan holda puxta rejalashtirilmog’i lozim. Bu jarayonda o’qituvchi darsning ta’limiy va tarbiyaviy maqsadini belgilaydi. Dars bosqichlarini, ya’ni qanday tamomlash, ko’rgazmali materiallardan foydalanish kabilarni oldindan hal qilib oladi.

2.Har bir dars aniq g’oyaviy mafkurafiy izlanishga ega bo’lishi lozim. O’qituvchi esa ulardan tarbiyaviy maqsadda foydalanmog’i lozim.

3.Har bir dars maktabning, ijtimoiy muhitning imkoniyatini hisobga olgan holda amaliyot bilan bog’lanmog’i, ko’rsatmali vositalar bilan jihozlanmog’i lozim.

4.Har bir dars xarakteriga mos usul, uslub va vositalardan samarali foydalangan holda tashkil etilishi lozim.

5.Dars uchun ajratilgan soat va daqiqalarni tejash va unumli foydalanish darkor.

6.Dars jarayonida o’qituvchi va o’quvchi faol munosabatda bo’lishi lozim, o’quvchi-talaba passiv tinglovchiga aylanmasligi lozim.

7.Mashg’ulotlar butun sinf bilan va har bir o’quvchi bilan, ularning shaxsiy xususiyatlarini e’tiborga olgan holda olib borilishi kerak.

8.O’qitilayotgan mavzuni mazmuniga bog’liq holda mustaqil yurtimizdagi o’zgarishlardan talabalarni xabardor qilish.

9.Darsda prezidentimiz I.A.Karimovning ta’lim sohasidagi fikrlari, yurtimiz kelajagi bo’lgan yoshlarimizga, farzandlarimizga qarata qilgan murojaatlaridan o’z o’rnida foydalanish.

Dars bilim va ko’nikma, malakalar bilan o’quvchilarni qurollantirishda asosiy rol o’ynaydi. Shu sababli o’quv mashg’ulotlariga ajratilgan vaqtning asosiy qismi dars o’tish uchun sarflanadi.

Darsga quyilan tarbiyaviy talablar:

• 
  Darsda o’rganiladigan o’quv materiallari bo’yicha tarbiyaviy xulosalar chiqarish;
  
• 
  Nazariy bilimlar asosida ilmiy dunyoqarashni shakllantirish;
  
• 
  Bolalarda o’qishga oid ijobiy motivlarni uyg’otish, bilish, o’qish-o’rganishga havas, ishtiyoq, qiziqishni shakllantirish;
  
• 
  Dars jarayonida pedagogik takt qoidalariga rioya qilish.
  

Darsga qo’yilgan tashkiliy talablar:

1. 
   Dars uchun puxta o’ylangan konspekt yoki reja tuzish;
   
2. 
   Darsning logikasiga (dars etaplarining o’zaro bog’liqligi, darsda amalga oshiriladigan ishlar; o’quv topshiriqlarining o’zaro aloqadorligiga) rioya qilish;
   
3. 
   Dars tempini o’quvchilarning tayyorgarligiga moslashtirish;
   
4. 
   Dars uchun ajratilgan vaqtdan ratsional foydalanish;
   
5. 
   Darsda ongli intizomni tashkil etish.