Navoiy innovatsiyalar instituti «tasdiqlayman»

Adam Smitning «Xalqlar boyligining 
tabiati va sabablari to‘g‘risida tadqiqot» 
asari zamonaviy iqtisod 
fanining boshlanishi hisoblanadi. A.Smit o‘z davridagi iqtisodiy bilim 
va konsepsiyalarini umumlashtirdi va tizimlashtirdi. U xo‘jalik 
hayotining asosiy sohalarini tavsiflab beruvchi bir butun nazariya 
yaratdi. 
Adam Smit (1723–1790) 
Shotlandiyaning Kerkoldi shahrida 
bojxona amaldori oilasida dunyo- 
ga keldi
116
. U Glazgo va Oksford 
universitetlarida ta’lim oldi, bu 
yerda adabiyot, tarix, falsafa 
fanlari 
bilan 
birga 
fizika, 
matematikani 
ham 
o‘rgandi. 
A.Smit 1748-yilda Edinburgda 
ommaviy 
ma‘ruzalar 
o‘qiy 
boshladi, 1751-yilda Glazgo 
universitetining professori etib tayinlandi. Keyinchalik ijtimoiy fanlar 
kafedrasini boshqardi. A.Smit 1759-yilda o‘qigan ma’ruzalari asosida 
etikaning falsafiy muammolariga bag‘ishlangan o‘zining birinchi 
«Axloqiy hissiyot nazariyasi» kitobini yaratdi. 
115
History of economic thought. Harry Landreth, David C. Colander 89-b. 
116
Раззоқов А., Тaшматов Ш., Ўрмонов Н. Иқтисодий таълимотлар тарихи. –Т.: “IQTISOD- 
MOLIYA”, 2007. 112–124-б. 

---

166 
1764-yili A.Smit hayotida keskin o‘zgarish bo‘ldi: u kafedrani tark 
etdi va o‘sha davrda ko‘zga ko‘ringan siyosiy arbob – gersog 
Baklning o‘g‘li yosh lordning xorijga qiladigan sayohatida unga 
hamrohlik qilish to‘g‘risidagi taklifni qabul qildi. Bu sayohatdan A.Smit 
katta moddiy manfaatdorlik ko‘rar edi, ya’ni umrining oxirigacha unga 
har oyda 800 funt sterling kafolatlangan edi. Bu uning professorlik 
gonoraridan ancha ko‘p bo‘lgan. Sayohat chog‘ida u Shveysariyada 
Valter, Fransiyada fiziokratlar F.Kene, A.Tyurgo, D.Alamber va boshqa 
atoqli olimlar bilan uchrashdi, ularning ishlari bilan tanishdi. Bu 
uchrashuvlar A.Smit dunyoqarashining shakllanishiga katta ta’sir 
ko‘rsatdi. 
1766-yilda u o‘z yurtiga qaytib keldi va «Xalqlar boyligining tabiati 
va sabablari to‘g‘risida tadqiqot» nomli asosiy asarini yozishga kirishdi. 
Bu asar 1776-yil martda chop etildi. Asarda insoniyat tomonidan oldin 
yaratilgan iqtisodiy bilimlar umumlashtirdi va umumiy nazariy tamoyil 
asosida iqtisodiy fan tizimiga aylandi. 
A.Smitning bu asari besh qismdan (kitobdan) iborat bo‘lib, birinchi 
qismida qiymat va qo‘shimcha daromad muammolari tadqiq etildi, 
ikkinchisida – kapital jamg‘arilishi va uning funksional shakllari, 
uchinchisida – kapitalizm rivojlanishining tarixiy shart-sharoitlari 
ko‘rsatib berildi, to‘rtinchisida – merkantilizm va fiziokratlar ta’limotiga 
bo‘lgan o‘zining munosabatlari aks etildi, beshinchi qismida davlat 
moliyasi savollari ko‘rib chiqildi. Bu asar A.Smit hayot paytidayoq to‘rt 
marta, uning o‘limidan keyin asr oxirigacha yana uch marta qayta nashr 
etildi. U nafaqat Angliyada, balki chet ellarda ham zo‘r qiziqish 
uyg‘otdi. A.Smitning bu buyuk asari dunyodagi barcha keyingi iqtisodiy 
ta’limotlarining rivojlanishiga va ko‘pchilik davlatlarning iqtisodiy 
siyosatiga o‘zining katta ta’sirini ko‘rsatdi.