NAXÇIVAN DÖVLƏT UNİVERSİTETİ. ELMİ ƏSƏRLƏR, 2015, № 7 (72) NAKHCHIVAN STATE UNIVERSITY. SCIENTIFIC WORKS, 2015, № 7 (72)
НАХЧЫВАНСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ. НАУЧНЫЕ ТРУДЫ, 2015, № 7 (72) ƏZİZƏ HÜSEYNOVA Naxçıvan Dövlət Universiteti UOT:581.1 NAXÇIVAN MUXTAR RESPUBLİRASI FLORASINDA YAYILMIŞ BƏZİ KƏKLİKOTU NÖVLƏRİ
Kəklikotu (Thymus) Dalamazkimilər (Lamiacea L.) fəsiləsinə aid olan çoxillik yarımkol
bitkidir. Vətəni Aralıq dənizi ölkələri hesab edilir. Kəklikotunun Qafqazda 38, Azərbaycanda 21
növü yayılmışdır [3, s. 370-371]. Azərbaycanda yayılan növlərin əksəriyyəti Qafqaz bölgələrini də
əhatə etdiyindən endemi sayılmır. Lakin, onlar arasında
th. fedtshenkoi, th.trautvetteri, th. karjaginii növlərinin arealı respublikadan kənara çıxmadığı üçün Azərbaycanın endemi hesab edilir [1, s. 40].
T.Talıbov və Ə.İbrahimov 2008-ci ildə Muxtar Respublikanın florasını yenidən tədqiq
etmişdirlər. Tədqiqatçılar tərəfindən “Naxçıvan Muxtar Respublikası florasının taksonomik spektri” kitabında kəklikotu bitkisinin Naxçıvan ərazisində 7 növünün yayıldığı qeydə alınmışdır [2, s. 200-
201].
Kəklikotu bitkiləri əsasən kserofit bitki kimi quru otlu, daşlı-çınqıllı, qayalı yerlərdə yayılır.
Onlar həm də mezokserofitlər kimi çəmənlərdə, cəmən- kolluqlarda, meşə talalarında, subalp və alp
bozqırlarında inkişaf edirlər. Bu bitki isti sevən bitkidir. Xoş ətirli iyə malikdir. Gövdəsi çoxlu
sayda olub, yerə səriləndir. Çiçəkləri xırda, çəhrayı-bənövşəyi rəngdədir. Meyvəsi oval fındıqcadır.
Bitki efir yağı ilə çox zəngindir. Azərbaycanda bitən növlərin tərkibində 0,6% efir yağı olur ki,
onun da əsasını timol və karvakol təşkil edir. Bundan başqa bitkidə terpineol, borneol, aşı maddələr,
flavanoidlər və s. aşkar olunub. Kəklikotu növləri efir yağı ilə zəngin olduğundan əczaçılıq,
parfumeriya, qida sənayesində geniş istifadə edilir. Bu bitkidə həmçinin müxtəlif meyvə və çiçək
ətrini verən bəzi maddələrdə vardır. Qızılgül, limon qoxulu kəklikotu öz ətrinə görə digər növlərdən
fərqlənir. Bioloji aktiv maddələr bitkinin yaşıl yerüstü hissəsində toplanır. Bu bitki çiçəkləmə
dövründə və ya ondan əvvəl yığılır. Kəklikotu iyun-iyul aylarında çiçəkləyir[3, s. 370-371].
Təpəlik kəklikotu (Thymus collinus) yaxşı budaqlanan yarımkol bitkidir. Çiçəkli zoğları 10-
12 sm. olub, uzəri arxaya çevrilmiş tukcuklərlə örtülmüşdür. Yarpaqları saplaqlı, enlilanset şəkilli
və ya yumurtavaridir, uzunluğu 7-11mm, eni 3-5mm olub, çılpaqdır. Yarpaqları nöqtəvari
vəziciklidir. Hər tərəfində 2-3 qabarıq damarcıqları vardır. Çiçəklər başcıq çiçək qrupunda toplanıb.
Kasayarpaqları 4mm uzunluğunda olub, yuxarı dişcik qısa ücbucaqşəkillidir. Ləçəklər cəhrayı,
tüklüdür. Bitki iyun-iyul ayında çiçəkləyir. Azərbaycanda əsasən Naxçıvan bölgəsində orta və
subalp dağ qurşağında yayılıb [3, s. 376].
Koçi kəklikotu (Thymus kotschianus) yarımkoldur, budaqlanandır. Çiçək zogları 8-18sm olub,
kənarları aşağıya doğru yönəlmiş kiçik tükcüklərlə örtülmüşdür.Yarpaqları saplaqlıdır, dərivaridir,
yumurtaşəkilli və ya ücbucaq-yumurtaşəkilli olmaqla, uzunluğu 8-14mm, eni isə 4-7mm-dir.
Yarpaqların hər iki tərəfi qısa tükcüklər və nöqtəvarı vəziciklərlə öptülüdür, kənarları bəzən
kirpikciklidir, yan damarçıqlar qalındır. Çiçəklər başcıq çiçəkqrupunda toplanmışdır, çiçəksaplağı
sıx tükcüklərlə örtülmüşdür. Kasaçıqlar dar zəngşəkilli, uzunluğu 4-5mm, xırda xovlu, yuxarı
dişcikləri lansetşəkilli, sivri və kirpikciklidir. Çiçək tacı sıx tuklu və nöqtəvarı ağ rəngdədir [3, s.
375].
42
Respublikanın müxtəlif bölgələrinə edilən ekspedisiyalar zamanı (2015) kəklikotu
növlərinin bütün rayonlarda, xüsusilə Şahbuz, Culfa, Ordubad rayonlarında əsas sahələrini marşrut,
geobotaniki, bitki ehtiyatları üsulları ilə müəyyənləşdirdik. Bu bitkinin çox geniş ərazilərdə
yayılmaqla böyük təbii ehtiyata malik olduğunu müəyyən etdik. Ərazidə kəklikotu cinsinin Thymus kotschianus – Koçi kəklikotu və Thymus collinus - Təpəlik kəklikotu növlərinin təbii ehtiyyatı
sənaye əhəmiyyətlidir. Onlar bitkilik tiplərində üstünlük təşkil etdiklərindən müxtəlif tərkibli
formasiya və assosiasiyalarda edifikator və dominant rol oynayırlar. Qeyd olunan bitkilərdən
analiz üçün material və herbari nümunələri götürülmüşdür.
Tədqiq etdiyimiz kəklikotularla birgə qarışıq fitosenozlar da istirak edir. Hər bir belə
fitosenozun özünəməxsus növ tərkibi və fitosenoloji quruluşu vardır. Şərur rayonunun Axura-Havuş
kəndləri ərazisində tədqiq etdiyimiz taxıllı-müxtəlifotlu-kəklikotuluq formasiyasının tərkibi və
quruluşu aşağıdakı kimidir (Cədvəl).
Cədvəl 1. Şərur rayonunun Axura-Havuş ərazisində taxıllı-müxtəlifotlu-kəklikotuluq
formasiyasının tərkib və quruluşu
№
Bitkilərin latınca və azərbaycanca adı
Bolluğu
Təsərrüfat əhəmiyyəti
1.
Juniperus communis L.-Adi ardıc
Cop
2
Dərman, efiryağlı
2.
Ephedra procera Fisch et C.A.Mey.-Boylu acılıq
Sol Dərman, bəzək
3.
Tədqiqat zamanı kəklikotu növlərinin iştirak etdiyi bitki fitosenozlarında növlərin bolluğu
O. Drudenin (Drude, 1913) 6 ballı şkalası metoduna əsasən təyin edilmişdir [4].
Drude şkalasında
növlərin miqdarını qiymətləndirmək üçün aşağıdakı qayda qəbul olunmuşdur:
Cədvəl 2. Druden şkalasına görə bolluq dərəcəsi
N-bal
Sərti işarələr
(drude)
Bolluq dərəcəsi
1
Sos (Sosialis)
bitki yerüstü hissəsilə bir-birinə söykənərək, ümumi zəmin yaradır
2
Cop
3
(Copiosae)
bitki çox boldur, lakin zəmin yaratmır
3
Cop
2
bitki qismən boldur
4
Cop
1
bitki boldur
5
Sp (Sparsae)
bitki seyrəkdir
6
Sol (Solitaries)
bitki tək-təkdir
Aparılan təhlilin nəticəsindən görünür ki, kəklikotu bitən bölgələrdə növlərin çoxluğuna görə
ağ məryəmnoxudu (Teucrium polium L.),it itburnu (Rosa canina L.),adi quşqonmaz (F.vulgaris),
ala lərgə (V.varia), kürd yerköpüyü (Paronychia kurdica), alabəzək alloxruza (Allochrusa versicolor), ikirəng soğan (Gypsophila bicolor) bitkiləri daha bolluq təşkil edir.
Ərazi florasında
45
onların əksəriyyəti bitkiliyin edifikatoru, dominantı, subdominantı və assektoru kimi əsas rol
oynayırlar.
Beləliklə, tədqiqatın nəticəsi kəklikotu bitkisinin daha cox yayıldığı rayonları
müəyyənləşdirmək, həmin ərazilərdə fitosenozları və fitosenozda bolluq təşkil edən bitkiləri
araşdırmaqdan ibarət oldu.