Retrospektiv yendashish
«Retrospektiv (tarixiy) yendashish» tushunchasi tadkikot ob’ekti
(predmeti)ning real xolatigacha bulgan jaraenlarni (genezisi, shakllanish
boskichlari, tarkalishi, ma’lum bir butunlik, tizimlik kasb etishi) urganishga
karatilgan usuldir.
Ma’lumki, xar kanday ob’ekt (predmet) uzining tarixiga ega. Ijtimoiy
borlikda xech nima xech nimadan paydo bulmaydi, yuzaga kelish, shakllanish,
rivojlanish, sunish va boshka shaklga utish boskichlari mavjuddir. Shuning uchun
tadkikotlarda retrospektiv (tarixiy yeki tarixiylik usuli) yendashishga, ob’ekt
(predmet)ning real xolatiga bosib utgan boskichlarni taxlil kilishga katta e’tibor
beriladi. Bunday yondashuv ob’ekt (predmet)ning asosiy xususiyatlari va
belgilarini aniklashga, real xolatidagi muammo- larini bilishga yerdam beradi.
Demak, retrospektiv yendashish ob’ekt (predmet):
-
kanday paydo buldi;
-
kaysi omillar ta’sirida shakllandi;
-
rivojlanish boskichlari nimalardan iborat;
-
kanday suna boshladi yeki tanazzulga yuz tutdi;
-
kanday shaklga utdi yeki utmokda kabi fundamental savollarga javob
izlaydi. Kurinib turibdiki, mazkur savollarga javob izlash xronologik. Izchil tarzda
amalga oshirilishi mumkin. Xronologik izchillik ob’ekt (predmet) xaetini turli
boskichlarda, vaktda izchil- likda urganish imkonini beradi.
Vakt (boskichlar, davrlar, pogonalar) retrospektiv yendashish- ning asosiy
tushunchasidir, chunki ob’ekt (predmet)ning genezisidan to sunib, boshka shaklga
utishigacha bulgan jaraenlar vaktda namoen buladi. Vakt uzluksizdir, ammo
gnoseologik maksad uni, u bilan birga ob’ekt (predmet) xaetini boskichlar, davrlar
va pogonalarga buladi. Bu urinda tadkikotchi vaktga va ob’ekt (predmet) xaetiga
nisbatan tizimli yendashgani kuzga tashlanadi.
Ijtimoiy xaetga taallukli ob’ekt (predmet)da evolyusion va revolyusion
rivojlanishga xos xususiyatlar uchraydi. Evolyusion rivojlanish ob’ekt
(predmet)ning immanent xususiyatlariga muvofik rivojlanishi jaraenlarini ifoda
etadi. Tadrijiylik, izchillik, murosa undagi asosiy belgilardir. Ushbu belgilar
buzilganda ob’ekt (predmet)da tartibsizlik, chekinish, boshboshdoklik yuzaga
keladi.
38
Inkilobiy rivojlanish ichki xususiyatlarga muvofik kelmagan tashki tazyiklar
ta’sirida, goxo kutilmagan omillar, uzgarishlar natijasi sifatida namoen buladi.
Inkilob mudom xam ob’ekt (predmet)ni yemirilishga olib kelavermaydi, u tizim
(sistema)ni boshka, ijobiy boskichga xam kutarishi mumkin. Inkilobning
yemirishga, nigilizmga moyil kurinishidan kurkish lozim, agar u yangi
munosabatlar va boyliklar yaratishga karatilsa, undan kurkmas- lik, balki unda
katnashish kerak. Bozor munosabatlariga utish bizning jamiyatimiz uchun
tarakkietni belgilovchi xodisa edi, shuning uchun xam unga «tub uzgarish», «tub
burilish» kabi epitetlar kullaniladi. Shuni esda tutish kerakki, ijtimoiy xaet bir
tekis yeki inkilobiy tarzda rivojlanmaydi, agar u bir tekis rivoj- lanishga moyil
bulsa, u oxir-okibat stagnatsiyaga, turgunlikka, agar u mudom inkilobiy
uzgarishlar kilishga intilsa, nigilizmga, radika- lizmga duchor buladi. Xa, ijtimoiy
xaetning ayrim soxalari revolyusion tadbirlarga extiej sezadi (bunday extiej
mudom mavjuddir), ammo u kolgan kupchilik soxaning evolyusion uzgarish-
larga moyil ekanini inkor kilmaydi. Demak, bir tekis va inkilobiy rivojlanish
ijtimoiy xaetga taallukli xodisalardir, retrospektiv yendashish ularni dialektik
tarzda urganishi darkor.
Inson rivojlanishining evolyusion konuni ijtimoiy xaetga nisbatan sotsial
darvinizm deb ataladi. Oddiy xodisa va vokealarning intensiv yeki ekstensiv
rivojlanishi, yeyilishi yirik murakkab xodisa va vokealarga aylanadi. Bu jaraen
retrospektiv yendashishning tadkikot predmetidir.
Rivojlanishda vorisiylik bilan an’anaviylik elementlari mavjud buladi,
ulardan mutlak xoli tizim (sistema) yuk. Evolyusion, xatto revolyusion rivojlanish
xam ular bilan xisoblashishga majburdir. Retrospektiv yendashish esa vorisiylik
bilan an’anaviy- likning mavjudligini kayd etib yeki aniklab kolmaydi, ularning
ob’ekt (predmet)ning rivojlanishiga kanday ta’sir etganini, ta’sir etishi
mumkinligini kursatib beradi. Agar ob’ekt (predmet)- ning rivojlanish modeli
xomxael, befoyda utopiya maxsuli bulmasa, uni retrospektiv yendashish
orkaligina yaratish mumkin. Retrospektiv yendashish ob’ekt (predmet)ga taallukli
real misollarni, jixatlarni urganadi, vorisiylik va an’anaviylik uning taxlili izchil,
real, asosli bulishini ta’minlaydi.
Istoritsizm va futurizm retrospektiv yendashishda u yeki kurinishda uchraydi.
Moxiyatan istorizm utmishdagi vokea-xodisa-
39
larni kelajakka aynan kuchirishni anglatadi. Mazkur atamani ijtimoiy falsafaga
ingliz faylasufi va sotsiologi K.Popper olib kirgan. Uning fikriga kura, istoritsizm
gayrixaetiy usuldir, chunki utmishni orkaga kaytarishi mumkin emas. Birok ayrim
tadkikotchi- lar neoistoritsizm, ya’ni utmishdagi vokea-xodisalarni, ideallarni
oklash orkali ularga kaytishni taklif kiladilar. Ular utmishni kisman kelajakka
kuchirmokchi, anikrok kilib aytganda, kelajakni utmishga kaytarmokchi buladilar.
Fundamentalizmga moyil ushbu yondashuvlardagi «orkaga kaytarish» da’vati ilm-
fan moxiyatiga ziddir. Ammo ulardagi utmishni intensiv urganishga intilishga
pozitiv xol sifatida karasa buladi.
Futurizm kelajakni urganuvchi, bashorat kiluvchi metoddir. U ijtimoiy xaet,
insoniyatning kelajagi, tarakkiet yullarini tadkik etadi. X,ar bir ilmiy tadkikotda
futurologik yendashish mavjud buladi, chunki uz tadkikot ob’ektining kelajagi
bilan kizikmay- digan izlanish uchramaydi. X,atto tarixni, utmishni urganaetgan
tadkikotchi xam ob’ektining axvolini kelajakka proeksiya (yunal- tirilganlik)
kiladi, insoniyat tarakkiet uchun zarur tomonlarini ochib beradi.
Realizm real borlikni ob’ektiv, bor ziddiyatlari bilan tadkik etish metodidir. U
moddiy borlikka xam, ideal xodisalarga xam kullanilishi mumkin. Narsalarning
ob’ektiv borligini tan olish sodda realizm deb ataladi, aslida ilmiy tadkikot bunday
yendashish bilan cheklanib kolmaydi. U narsalarning zamon va makonda
uzgarishini, boshka narsalar bilan alokalarini, ichki dinamizmni xam urganadi.
Narsalarning ichki xususiyatlari va tashki alokalari kancha keng, tulik etish
imkoni shuncha keng, tula buladi.
Utopizm xael, uy, fantaziya yerdamida ob’ekt (predmet)ning modelini
yaratish usulidir. Mazkur model real xaetda, ob’ektiv borlikda bulmasligi xam
mumkin. Utopiya real xaetga tayansa, uni takomillashtirishga intilsa, ob’ekt
(predmet)ni yangi sifatlar bilan boyitsa zararli emas. Ammo u real xaetdan,
ijtimoiy borlikdan mutlak uzilgan, xomxaelga, fantaziyaga kurilgan bulsa,
gayrixaetiy, gayriilmiy xususiyat kasb etadi. Masalan, «Avatar» filmida
tasvirlangan mifologik obrazlar, ularning mamlakati ijodkorlarning xomxaeli,
fantaziya maxsulidir. Videotexnika aklni xayratga soluvchi manzaralar, syujetlar
yaratsa-da, ularning ilm-fanga xech kanday alokasi yuk.
40
Utopizm tadkikot ob’ekti (predmeti)ning ideal modelini yaratishi tufayli
kizikish uygotadi. Ideal model real xaetga, ob’ektiv munosabatlarga tayanishi
mumkin, shu nuktai nazardan utopizm ob’ekt (predmet)ni takomillashtirish
yullarini izlovchi usuldir. Utopizmning gayrixaetiy, gayriilmiy bulgani emas, balki
uning umuman yukligi ilmiy izlanishlarni kashshok kiladi.
Retrospektiv yendashish tadkikot ob’ekti (predmeti)ning genezisi,
shakllanishi, rivojlanish tarixini bilishni takozo etadi. Ilm-fanda u tarixiy
yendashish yeki tarixiylik metodi deyiladi. Tarixiylik metodidan urinli foydalanish
tarixiy jaraenlarni, tarixiy rivojlanish konunlarini, tarixni yaratuvchi, xarakatlan-
tiruvchi sub’ektlarning tub manfaatlari va maksadlarini, evolyusion va revolyusion
uzgarishlarni keltirib chikaruvchi ijtimoiy omillarni yaxshi bilishi darkor. Yangilik
bilan eskilik, ezgulik bilan yevuzlik urtasidagi ziddiyatlarning, kurashlarning
immanent konunlarini bilmay, uzlashtirmay retrospektiv yendashishdan unumli
foydalanish kiyin.
Tarixiy-madaniy meros va artefaktlar retrospektiv taxlil kilish kilinganida
asosiy e’tibor ijod maxsuli va ijod sub’ektiga karatiladi. Tarixiy madaniy meros va
artefaktlarning «tarixiy xaeti»ni tulik tiklash imkoni yuk, lekin retrospektiv
yondashuv ijod maxsuli (artefaktlar, meros) va ijod sub’ekti (shaxs, xalk)ning
ijtimoiy-tarixiy jaraenlardagi urnini ochib berishi mumkin.
Ijtimoiy-tarixiy jaraenlarni davrlashtirish jamiyat tarak- kietidagi tub
uzgarishlarga muvofik amalga oshirilishi ilm-fanda keng tarkalgan. Insoniyatning
tarixi ibtidoiy tuzum, kuldorlik, feodalizm, kapitalizm va kommunizm kabilarga
davrlashtiriladi. Lekin xar bir kit’a yeki xalk ushbu davrlarni turlicha bosib utadi.
Mutaxassislarning fikricha, ibtidoiy davrni bosib utmagan etnos yuk, kolgan
davrlar turlicha namoen buladi.
Kommunizm umumiy tenglik prinsipiga asoslanadigan davrdir, ming afsuski,
kishilar siesiy, xukukiy teng bulsalar-da (bu xam mutlak emas), iktisodiy,
intellektual, jismoniy teng emaslar. Bular kommunizmni xomxael, fantaziya
maxsuliga, utopiyaga aylan- tiradi. Birok kishilar, insoniyat ushbu utopiyadan
mutlak voz kechgan emas.
Davrlashtirish aloxida olingan vokea-xodisalarga nisbatan xam kullaniladi.
Bunday takdirda ob’ekt (predmet)ning paydo bulishi
41
yeki yuzaga kelishi, ob’ekt (sub’ekt) sifatida shakllanishi, rivojlanish boskichlari,
tanazzulga yuz tutishi yeki transformatsiyasi, yemirilishi yeki boshka shaklga
utishi davrlashtiriladi. Xar bir davrning uziga xos, aloxida belgilari buladi, aynan
ushbu belgilar davrlashtirishga asos kilib olinadi. Goxo ushbu belgi ob’ekt
(predmet)ning tashki alokalaridan topiladi, izlanadi. Ammo ushbu tashki
alokalarning ta’siri ob’ekt (predmet)ning ichki xaetida. Ichki tuzilishi yeki
kismlari urtasidagi munosabatlarda aks etishi- ni xisobga olish zarur.
Xalk, millat, shaxs tarixiy-madaniy tarakkiet sub’ektlari sifatida retrospektiv
yendashishga sotsioantropologik moxiyat baxsh etadi. Inson va uning ijtimoiy
jaraenlardagi urni, xalkning, millatning tarixiy-madaniy tarakkietga ta’siri
masalalari mudom retrospektiv taxlil mavzusi bulib kelgan.
Retrospektiv yendashish tarixiy-madaniy tarakkiet sub’ektlari- ning turmush
tarzi, psixologiyasi, sotsium bilan alokalari, ijti- moiy institutlar faoliyatidagi
ishtiroki kabilarni urganishga xam tadbik kilinadi.
Tarixda shaxsning roli mavzusini urganish Plutarx davridan beri davom etib
keladi, lekin bu borada baxslar kup. Xozirgi davrda yetakchilik kilaetgan fikr -
tarixiy shaxs va xalk ommasining roli uygun karalishi darkor. Elitar yendashish
kanchalik cheklangan bulsa, politar (ya’ni kupchilik. ommaviylik) yendashish
xam shunday cheklangandir. Ilmiy tadkikot madxiyalar tukishga moyil publitsis-
tika janri emas, u xaetga, inson faoliyatiga murakkab, ichki zid- diyatlarga tula
vokelik sifatida karaydi, ularni yanada takomil- lashtirish yullarini kidiradi. U
inson bilimlarining nisbiy- ligini, cheklanganligini unutmaydi. Ideal tarixiy
shaxslar yuk («Beayb - parvardigor» degan naklni eslang), ammo ularni ideal
kurishga intiluvchilar bor, odatda bunday kishilar xaetni ob’ektiv baxolashdan
uzok buladilar. Dalil va manbalarga tayanishdan ular rivoyat, afsona va badiiy
tukimalarga kuprok ishonadilar. Ilm-fan esa dalillarga, manbalarga, ularning
tipologik xodisalar sifatida takrorlanishiga tayanadi. Dalil va manbalar ob’ekt
(predmet)ning u yeki bu jixati, xususiyati, belgilariga oid umumiy konuniyatlarni
kashf etishga olib kelishi zarur. Ayrim olgan dalil va manba, ayniksa, rivoyat,
afsona, badiiy tukima bunday konuniyatlar yaratish- ga, kashf etishga olib
kelmaydi. Lekin tadkikotchi ayrim dalil, manba uchrashidan kuz yumolmaydi,
xuddi shuningdek, ulardan ob’ekt (predmet)ga oid umumiy konuniyatlar xam
yaratolmaydi.
42
Falsifikatsiya tarixni soxtalashtirish, buzib kursatish usulidir. K.Popper uni
ob’ekt (predmet)ni turlicha talkin kilish usuli sifatida karaydi. Bu urinda biz uni
an’anaviy tarzda, ma’noda kullayapmiz.
Falsifikatsiya ijtimoiy-tarixiy tarakkiet konunlarini bil- maslikdan, ayrim
olgan vokea, xodisani umumiy konuniyatlar sifatida notugri talkin kilishdan kelib
chikadi.
Tarixni, utmishni ideallashtirish falsifikatsiyani avj oldi- radi, arzimas, ayrim
olingan misol butun ijtimoiy-tarixiy jaraenga, boskichga xos vokelik sifatida
maktaladi. Falsifikatsiya- da sanoxonlik, maddoxlik burtib turadi. Ular karor
topgan muxitda ilmiy izlanishlar xam kompilyatsiyalar tukishga aylanadi.
Umumiy konuniyatlarni topishga yerdam beradigan dalil, manba, eksperiment-
largina falsifikatsiyalashtirishning gayriilmiy xususiyatlarini ochib tashlashi
mumkin.
Dostları ilə paylaş: |