Nəcəfli Tofiq Hümbət oğlu
Yüklə 1,05 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
64
Azərbaycan coğrafi və iqtisadi vahiddir, müxtəlifliyə əsaslanan mədəni tamdır, bir-biri ilə üzvi surətdə bağlı olan ziddiyyətlərin kompleksidir. Azərbaycanın bu tarixi, coğrafı, iqtisadi və ictimaı-siyasi tamlığı çoxəsrlik, ziddiyyətli inkişafın nəticəsidir. Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin tarixı bu tamın mühüm hissələrindən biridir. Tarixi prosesin dərinliklərinə varmaq müasir dövrün öyrənilməsi və dərk olunmasının əsasını təşkil edir. Tarixin dərslərini başa düşmədən ictimai münasibətlərin mürəkkəb labirintəndən çıxmaq mümkün deyildir. İctimai quruluşun strukturu nə qədər mürəkkəbdirsə, onun başlıca qanunlarının və dəyişən formalarının, onun meydana gəlməsi və ölüb getməsinin konkret tarixi tədqiqi bir o qədər vacibdir. Buna görə də, Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin tarixinin tədqiqi həm Azərbaycan, həm də Türkiyə tarixşünaslığında öz aktuallığı ilə diqqəti cəlb edir. Problemin Türkiyə tarixşünaslığında tədqiqi səviyyəsinin öyrənilməsi bir sıra cəhətləri aşkara çıxarmışdır. Öncə qeyd olunmalıdır ki, Türkiyə tarixçilərinin əksəriyyəti problemin müxtəlif tərəflərini tədqiq edərkən qarşıya qoyulan məsələyə daha obyektiv yanaşmağa sə'y göstərirlər. Ayrı-ayrı əsərlərdə tarixi hadisələr araşdırılarkən çox zaman mühüm faktlara ıstinad edilir, lakin bu hadisələrin geniş təhlili deyil, xülasəsi öz əksini tapır, habelə türk tarixçiləri Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin ictimai-siyasi tarixini tədqiq edərkən Azərbaycan tarixçilərinin problemlə bağlı olan əsərlərindən kifayət dərəcədə faydalanmırlar. Bu nöqsanlı cəhətlərə baxmayraq türk tarixçiləri problemin daha dərindən tədqiqinə müəyyən dərəcədə nail olmağa çalışmışlar. Bunu şərtləndirən başlıca amillərdən biri problemin hərtərəfii tədqiqinə imkan yaradan ilkin mənbələrin Türkiyə arxivlərində kifayət dərəcədə olmasıdır. Türkiyə tarixşünaslığında Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin tarxinin tədqiqinə 20-ci illərin sonu, 30-cu illər- [156-157] dən başlanılmışdır. Əvvəllər türk tarixçiləri (C.Zeynaloğlu, Rza Nur, Z.V.Toğan və b.) ümumtürk tarixini araşdırarkən onun tərkib hissəsi kimi Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin tarixinə müraciət etmişlər. Sonralar isə problem müstəqil tədqiqat obyekti kimi (İ.H.Uzunçarşılı, M.X.Yınanç, F.Sümer və b.) araşdırılmağa başlanmışdır. Türkiyə tarixşünaslığında problemin müxtəlif tərəfiəri, o cümlədən qaraqoyunluların və ağqoyunluların mənşəyi məsələsi, Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin siyasi tarixi, Qaraqoyunlu-Teymuri, Ağqoyunlu- Teymuri, Qaraqoyunlu-Ağqoyunlu-Osmanlı münasibətlərinin hərtərəfli tədqiqinə sə'y göstərilmişdir. Lakin Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətinin iqtisadi tarixilə bağlı olan məsəllər hələ də Türkiyə tarixşünaslığında tədqiqat obyektinə çevrilməmişqdir. Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu tayfalarının mənşəyi məsələsi, həmin tayfaların Azərbaycanın etnik və siyasi tarixində tutduğu yer və oynadığı tarixi rol Azərbaycan tarixşünaslığında hərtərəfli, lazımi səviyyədə öyrənilmədiyi üçün bu problemin Türkiyə tarixşünaslığında tədqiqi xüsusi maraq doğurur. Lakin qeyd etmək.lazımdır ki, bu məsələ Türkiyə tarixşünaslığında da özünün tam həllini tapmamışdır. Müasir türk tarixçilərinin əsərlərində Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin təşəkkülü prosesində mühürn rol oynamış Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu tayfalarının dövlətin yaranmasına qədərki tarixinə xüsusi diqqət yetirilmişdir. Bu, eyni zamanda dövlətin yaranmasında da həmin tayfaların oynadığı rolu tam şəkildə anlamağa imkan verir. Lakin xüsusilə qeyd olunmalıdır ki, Azərbaycanda yaranmış Qaraqoyunlu Ağqoyunlu dövlətlərinin siyasi tarixini araşdıran Faruq Sümer Qaraqoyunlu dövlətinin təşəkkülü prosesində iştirak etmiş Qaraqoyunlu tayfalarının əsl vətəninin Şərqi Anadolu olduğunu göstərmiş, Qaraqoyunlu dövlətinin əsas yaradıcılarının Şərqi Aqnadoludan köçmüş tayfalar olduğunu qeyd etmiş və beləliklə onların tarixi rolunu mütləqləşdirmişdir. Lakin onun mülahizəsi heç də möhkəm tarixi dəlillərə əsaslanmadığı üçün inandırıcı deyildir.Çünki Faruq Sünıer öz əsərində
[157-158] Qaraqoyunlu tayfalarının məskunlaşma yerini qeyd edərkən onların əksəriyyətinin Azərbaycanda olduğunu qeyd etmişdir. Digər tərəfdən isə nəzərə alınmalıdır ki, Azərbaycan ərazisi tarix boyu müxtəlif türk tayfalarının şərqdən-qərbə miqrasiyası prosesində körpü rolu oynamış, onların bu ərazidə məskun- taşma tarixi Şərqi Anadoluya nisbətən daha erkən olmuşdur. Bə'zi türk tarixçilərinin e'tiraf etdiyi kimi Qaraqoyuniu tayfalarının bir hissəsinin Şərqi Anadoluda məskunlaşması tarixi monqolların Azərbaycanı istilasıqdan sonra başlanmışdır. Buna görə də, şübhəsizdir ki, Qaraqoyunlu tayfa birliyi cənub-qərbi Azərbaycanda və Şərqi Anadoluda məskunlaşmış tayfaları özündə birləşdirərək dövrün siyasi hadisələrində fəal rol oynamış və dövlətin təşəkkülü prosesində Şərqi Anadoluda qərarlaşmış Qaraqoyunlu tayfaları da iştirak etmişdilər. Onların tarixı rolunu nə danmağa, nə də şişirtməyə heç bir ehtiyac duyulmur. Türk tarixçiləri (İ.H.Uzunçarşılı, M.X. Yınanç, F.Sümer və b.) öz əsərlərində ərəb, fars və türk dilində yazılmış ilkin mənbələrdən geniş istifadə edərək Qaraqoyunlu dövlətinin siyasi tarixinin tam mənzərəsini yaratmış, lakin bu əsərlərdə Qaraqoyunlu dövlətilə Osmanlı Türkiyəsi arasında qismən də sabit dostluq əlaqələrinin olmasına baxmayaraq, bu dövlətlər arasındakı münasibətlərin geniş tədqiqata cəlb olunmamasını izah etmək çətindir. Lakin Ağqoyunlu dövlətinin siyasi tarixi tədqiq olunarkən Ağqoyunlu-Osmanlı münasibətlərinə daha geniş yer verilmişdir. Ancaq türk tarixçiləri Ağqoyunlu-Osmanlı münasibətlərində qərarlaşmış düşmənçilik ruhuna istinad etmiş, düşmənçiliyin kökləri hərtərəfli izah olunmamış, bu dövlətlər arasındakı münasibətlərin kəskinlişməsində və müharibə vəziyyətinin yaranmasında bütün günahları 65 ağqoyunluların üzərinə atmış, hadisələrin düzgün və obyektiv izahından çəkinmişlər. Onların bu mövqeyi Osmanlı imperiyasının Ağqoyunlulara qarşı və bütövlükdə Şərqdə yeritdiyi istilaçıhq siyasətinə haqq qazandırmaq cəhdi kimi qitymətləndirilə bilər. Müasir türk tarixçiləri Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu döv- [158-159] lətlərinin siyasi tarixini tədqiq edərkən, ilkin mənbələrdən geniş surətdə istifadə etmiş, həmin dövlətlərin siyasi tarixi ilə bağlı olan müxtəlıf hadisələr arasındakı qarşılıqlı əlaqə ətraflı elmi izahını tapmamış və buna görə də, bu dövlətlərin siyasi tarixi sanki sıyasi hadisələrin məcmusu kimi təqdim edilmişdir. Bu, Türkiyə tarixşünaslığında mövcud olan hakim metodologiyadan və Osmanlı tarixçilərinin tarixi tədqiqat ən'ənələrinə üzvi bağlılıqdan irəli gəlir. Digər tərəfdən müasir türk tarixçılərinin siyasi dünyagörüşünü və hadisələrin izahına yanaşmaq tərzini də nəzərə almamaq mümkün deyildir. (Şübhəsizdir ki, tarixin tədqiqində onların rolu həlledici əhəmiyyətə malikdir). Türkiyə tarixşünaslığında problemin tədqıqı səviyyəsi öyrənilərkən son 70 ildə türk tarixçiləri tərəfindən yazılmış 150-dən artıq monoqrafıyaya və elmi məqalələrə müraciət edilmişdir. Bu əsərlər elmi dəyər və obyektivlik baxımından qruplaşdırmış, ilkin mənbələrə istinad edilərək təhlıl edilmişdir. Tədqiqat işində türk tarixçilərinin elmi axtarışlarından geniş istifadə olunmuş, Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin ictimai-siyasi tarixinin müxtəlif məsələləri ilə bağlı tarixı həqiqətlər bərpa edilmişdir. Digər, tərəfdən Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin Osmanlı dövləti ilə siyasi əlaqələrinin həm Azərbaycan, həm də Türkiyə tarixşünaslığında zəif təlqiqi nəzərə alınaraq bu məsələlərin araşdırılması gedişində dövrün ilkin qaynaqlarından kifayət dərəcədə istifadə olunmuş və obyektiv şəkildə işlənilməsinə sə'y göstərilmişdir. [159-160]
|