―neft va gazni qayta ishlash texnologiyasi‖. 1 qism 5321300 – ―neft va neft-gazni qayta ishlash texnologiyasi‖ bakalavr ta‘lim yo‗nalishi uchun darslik

 
13.3. Surkovlarni ishlab chiqarish jarayonlari va texnologik bosqichlarning 
umumiy tavsiflari
Plastik surkovlarni ishlab chiqarishda davriy, ko‗p tarmoqli to‗xtovsiz va 
to‗xtovsiz jarayonlar qo‗llaniladi [1-3], ularning texnologik sxemalari ko‗p 
shakllidir. Ko‗p holatlardagi har xillilik va har xil apparatlar bilan 
jihozlanishidir. Bunday holat kam sonli texnologik sxemalar yordamida 
(qo‗llanmada oltita ko‗rib chiqilgan) surkovlarni ishlab chiqarishda jarayonlarni 
asosiy variantlarini egallab olish imkoniyatini beradi. 
Surkovlarni sovunli quyuqlashtirgichlar yordamida ishlab chiqarish 
jarayonlari neftkimyoviy jarayonlarni qoldiqsiz ishlab chiqarish mumkinligi 
bilan boshqalardan farq qiladi va quyidagi asosiy bosqichlardan tuzilgan: 
xomashyoni 
dozirovka 
qilish, 
quyuqlashtirgichlarni 
tayyorlash 
va 
termokimyoviy dispergatsiyalash, qotishmalarni sovutish, gomogenezatsiyalash, 
fil‘trlash, deaeratsiya va qadoqlash [2]. Olingan kondensatsiyalanmagan 
mahsulot qayta ishlashga jo‗natiladi.
Xomashyoni 
dozirovkalash
. 
 
Dastlabki 
komponentlar 
suyuqlik 
ko‗rinishida qo‗shma qilinadi. Davriy va ko‗p tarmoqli to‗xtovsiz jarayonlarda 
hajmiy qo‗shilma qurilmalardan foydalaniladi, ishning aniqligini yetishmasligi 
qorigichli reaktorda komponentlarini aralashtirish orqali bartaraf qilinadi. Ko‗p 
komponentli dozirovkali jamlovchi qurilmali nasoslar ishlab chiqarishda keng 
qo‗llaniladi hamda komponentlarning kerakli nisbatlarini avtomatik ushlab 
turadi va qorigichlar to‗lgandan keyin nasoslarni ishdan ajratadi. To‗xtovsiz 
jarayonlarda qo‗shmali (dozirovkali) nasoslar – ishlab chiqarishning majburiy 

---

504 
elementi hisoblanadi. Sochiluvchan reagentlarni dispersli muhitda (ko‗pincha 
momiq ohaktosh ) dozirovka qilish uchun ular yaroqlidir. Nasos yordamida 
dozirovka qilish aniqligi ±3%ni, demak quyuqlashtirgichni belgilangan 
konsentratsiyasini ±0,5 % li og‗ish bilan ta‘minlaydi. 
Quyuqlashtirgichlarni tayyorlash va termik-mexanik tarqalishi (yoyilishi 
yoki maydalanishi- dispergatsiya) 
 
Moylarni sovunlanishi yoki moyli kislotani neytrallanishi surkovlarni 
olish jarayonidan boshlanadi. Sovunlanish tugallangandan keyin sovunli-moyli 
suspenziyadan (kal‘siyli va kal‘siy-natriyli surkovlarni aniq chegaragacha 
gidratlash uchun ) namlik to‗liq chiqarib yuboriladi. Quruq sovunli-moyli 
suspenziya belgilangan nisbatlarda komponentlar to‗g‗ridan-to‗g‗ri aralashtirish 
orqali surkovlar ishlab chiqariladi. Keyin esa bir xil qorishmani olish uchun 
suspenziya qizdiriladi. Surkovlarni olish usullari ma‘lum bo‗lib, qachonki 
sovunli-moyli suspenziya nisbatan yuqori haroratda qizdiriladi-sovunni moyda 
bo‗kishga olib keladi. Bunday usul ―sovuq payvandlash‖ yoki past haroratli 
ishlab chiqarish jarayoni deyiladi. 
Moyda quyuqlashtirgichlarni eritmasini sovutish bosqichida surkovlarni 
tuzilmasi shakllanadi. Sovutish rejimini o‗zgartirib (tez, sekin yoki izotermik 
kristallizatsiya) surkov karkasining tuzilmasining yoyilish zarrachalarini 
o‗lchamlariga va shakliga hamda ularni xossasiga ta‘sir etish mumkin. 
Sovutishni aralash usullarni keng (tez va sekin) qo‗llaniladi: moyning 
foydalanilmagan qismini aralashtirish orqali eritma (taxminan 1/3 hisobiy 
miqdoridan foydalanib) sovitiladi, harorat (50-70°С) eritmaning haroratidan 
(180-230°С) past; keyin sovutish reaktorning yengiga yoki qiruvchi apparatga 
uzatiladigan xladagent yordamida sovutish olib boriladi.
Gomogenezatsiya (bir jinsli)