―neft va gazni qayta ishlash texnologiyasi‖. 1 qism 5321300 – ―neft va neft-gazni qayta ishlash texnologiyasi‖ bakalavr ta‘lim yo‗nalishi uchun darslik

 
4.6. Termik kreking jarayonining vazifasi, kimyosi va mexanizmi, neft 
xom ashyosini o‗zgarishini asosiy omillari 
Termik kreking jarayoni mazutdan qo‗shimcha miqdorda benzin olish 
uchun xizmat qiladi. Kreking qoldiq esa bug‗ qozonlari uchun yoqilg‗i sifatida 
ishlatiladi. 

---

192 
Respublikamizda faqat Olti-Ariq neftni qayta ishlash zavodida termik 
kreking jarayoni bor. Termik kreking jarayoniga tashqaridan havo, vodorod yoki 
biror boshqa gaz berilmaydi. Pechning trubalarida xomashyo koks holida o‗tirib 
qolmasligi uchun suv bug‗i beriladi. 
Jarayon vaqtida uglevodorodlarning o‗zgarishini kimyosi va mexanizmi; 
Termik kreking jarayonida parafin uglevodorodlarini parchalanish 
mexanizmi: 
Parafin uglevodorodlari ( parafin + olefin +Н
2
Quyi molekulali uglevodorodlar issiqlik ta‘sirida parchalanishga 
chidamlidirlar. Uglevodorodlarning molekula massasi ortib borishi bilan, 
ularning issiqlik ta‘sirida parchalanishiga moyilligi oshib boradi. 
Rays parafin uglevodorodlari quyidagi mexanizm bilan parchalanadi deb 
taklif etadi: 
СН
3
: СН
3 
СН
3
: СН
3
Buni radikal-zanjirli mexanizm deyiladi. 
Parafin uglevodorodlari

СН
3
, 
.
С
2
Н
5
.
С
3
H
7
va hakozo 
Radikallardan 
.
С
3
Н
7
dan yuqorisi turg‗un emas 
R+С
2
Н
6

.
С
2
Н
5
+ RH 
С
5
Н
11

.
С
2
Н
5
+ С
3
Н
6
Reaksiya zonasida 
Н, 
. 
СН
3
va 
С
2
Н
5
radikallari uchraydi. 
Parafin uglevodorodlarini issiqlik ta‘sirida o‗zgarishini Rays m-butan 
misolida quyidagicha taklif etadi. 
1. Molekulanining birlamchi radikallarga parchalanishi: 
СН
3
СН
2
СН
2
СН
3

2 
. 
С
2
Н
5 
2. Hosil bo‗lgan radikallar xomashyoning molekulalari bilan uchrashadi: 
СН
3
- СН
2
- СН
2
- СН
2
- С
2
Н
6
СН
3
- СН
2
- СН
2
- СН
3
+ С
2
Н
5
СН
3
- СН
2
- СН- СН
3
- С
2
Н
6
1- variant: 
СН
3
- СН
2
- СН
2
-СН
3
+ R

СН
3
- СН
2
- СН
2
- СН
2
+ RН 
Bu yerdagi 
.
С
4
Н
9
radikali turg‗un emas, shuning uchun parchalanadi: 

---

193 
СН
3
- СН
2
- СН
2
–СН
2
+ RН

С
2
Н
4
+ С
2
Н
6
+ R 
2 -variant: 
СН
3
- СН
2
- СН
2
-СН
3
+ R

СН
3
- СН - СН
2
- СН
3
+ RН 
СН
3
- СН - СН
2
-СН
3
+ RН

С
3
Н
6
+ СН
4
+ R 
Termik krekingda quyidagi reaksiyalar sodir bo‗lganda reaksiya 
mexanizmi tugaydi: 
R
+ R
.
‘ 

R - R‘ 
R + Н
.

RH 
H + H
.

H
2
Naften uglevodorodlarining parchalanishi.
Naften uglevodorodlari molekula mexanizmi asosida parchalanadilar: 
СН
2
=СН-СН
2
-СН
3
→2СН
2
=СН
2 
Aromatik uglevodorodlarning parchalanishi: 
2С
6
Н
6

С
6
Н
5
- С
6
Н
5
+Н
2 
M.D.Tilichev bir halqali aromatik uglevodorodlarning parchalanish 
radikal mexanizmini taklif etadi:
To‗yinmagan uglevodorodlarning parchalanishi: 
-olefinlar
yumshoq haroratda (500
0
С gacha)
polimerlanish yuqori 
bosimda; 
-olefinlar yuqori haroratda parchalanish past bosimda; 
Termik kreking jarayonida geteroatomlik birikmalar ham parchalanadi. 
Shu bilan bir vaqtda zichlanish reaksiyalari ham sodir bo‗ladi. 
Sanoatdagi termik kreking jarayonida neft xomashyosining o‗zgarishini 
asosiy omillari. Termik kreking jarayonida xomashyoning haroratga turg‗unligi, 
harorat, bosim va jarayonning davom etishi (vaqti) kreking jarayonining 
natijalariga ma‘lum darajada ta‘sir ko‗rsatadilar. Kimyoviy tarkibi bir xil 
bo‗lgan xomashyolar molekula massasi og‗irlashishi bilan ularni issiqlik 
2 
+Н
2
О 

---

194 
ta‘sirida parchalanishi ortib boradi. 
2С
6
Н
5
- СН
3

С
6
Н
5
СН
2
- СН
2
С
6
Н
5
+Н
2
va hakozo 
Misol
: Uchta xomashyoni tarkibida parafin uglevodorodlarining miqdori 
bir xil - 60% mass. Kreking natijasida ularning parchalanishi benzin fraksiyasi 
uchun 24%, kerosin fraksiyasi -35% va solyar fraksiyasi - 47% ni tashkil etadi. 
Aromatik uglevodorodlar xomashyoni haroratga turg‗unligini ortdiradilar. 
Piroliz gazi, benzin va gazoyl‘ fraksiyalarini olinadigan jarayonlarga beriladigan 
xomashyo - parafinlarga boy bo‗lishi kerak. Koks olish uchun esa – xomashyo 
aromatik uglevodorodlarga boy bo‗lishi tavsiya qilinadi. Naftenli xomashyo 
ikkalasini oralig‗ida: termik krekingda yengil naftenlarni berishi mumkin, a 
piroliz sharoitda naftenlar kam gaz hosil qiladi va ko‗p miqdorda aromatik 
uglevodorodlarga o‗tadi, bular smolanining tarkibida bo‗ladi. 
Yuqori harorat va qiska vaqtli jarayon xomashyoni ko‗proq parchalashga 
va past harorat va uzoq muddatli jarayon xomashyoni ko‗proq quyuq va qattiq 
holatga olib keladi. 
Reaksiya gaz fazasida olib borilganda koks hosil bo‗lish extimoli 
kamayadi. Bosim ma‘lum bosqichgacha gaz fazasida borayotgan reaksiyalarni 
tezlashtiradi. Aksincha suyuq fazada borayotgan reaksiyalarga kam ta‘sir 
ko‗rsatadi, chunki radikallar qo‗shni molekulalarni qo‗rshovida bo‗ladi
(―клеточный эффект‖- to‗rli samara). 
Bosim ma‘lum bosqichdan oshganda kreking jarayonida hosil bo‗lgan 
mahsulotlar o‗zaro reaksiyaga kirishadi va ikkilamchi mahsulotlar hosil qiladi
(polimerlanish, alkillash, vodorodni qayta taqsimlanishi). Shu sababli, termik 
kreking jarayoni 2,0 -3,0 MPa bosimda olib boriladi. 

---

195 
Bug‗ sharoitida olib boriladigan kreking jarayonlaridan olingan 
aralashmada gazsimon moddalarning miqdori nisbatan ko‗p bo‗ladi (32% 
mass.), bosim ostida esa - 15,0% mass. Benzinning miqdori 58,5 : 62,2 va 
75,0% mass. 
Bug‗ sharoitida olib boriladigan kreking jarayonidan olingan gazning 
tarkibida 45-50% to‗yinmagan uglevodorodlar mavjud, bosim ostidagi kreking 
qurilmasida olingan gazning tarkibida esa 15-20%. Benzinni tarkibida esa 40-45 
va 20-30%. 
Shu sababli, hozirgi yuqori haroratli kreking qurilmalarining asosiy 
maqsadi benzin olish bo‗lgani uchun bosim ostida ishlaydi.