Neft və qazın təbii kollektoru. Kollektorun fiziki xassələri

Neft və qazın təbii kollektoru. Kollektorun fiziki xassələri
Neftin və qazın Yer qabığında hər hansı bir məsaməli muhitdəki
(suxurdakı) təbii yığımına neft və qaz yatağı deyilir. Bu tərifdən gorunduyu kimi, neft və qaz yatağının yaranması ucun suxurların məsaməli olması muhum şərtlərdən biridir. Butun dunyada indiyə kimi muəyyən edilmiş neft yataqlarının 99,99%-i cokmə suxurlarda yerləşir.
Məlum olduğu kimi, oz mənşəyinə gorə suxurlar cokmə, maqmatik və
metamorfik olur. Neft və qaz yataqları əsasən cokmə suxurlarla əlaqədar olduğundan, bu suxurlar haqqında bir qədər ətraflı məlumat verək. Cokmə suxurlar Yer qabığının ust hissəsi ucun səciyyəvi olan termodinamik şəraitdəki suxurlardır. Belə suxurlar cokuntunun sudan kimyəvi, yaxud mexaniki cokməsi, orqanizmlərin suda və quruda həyat fəaliyyəti, muxtəlif suxurların fiziki və kimyəvi aşınma məhsullarının yenidən cokdurulməsi və s. nəticəsində əmələ gəlir.
Cokmə suxurlar ən cox dənizlərdə yaranır. Belə ki, dağları, təpələri əmələ gətirən suxurlar kulək, su və digər amillərin təsiri nəticəsində dağılıb, muxtəlif olculu parcalar və qırpıntılar əmələ gəlir. Caylar bu suxur parcalarını və qırıntılarını gətirib dənizlərə tokur. Yuz min və milyon illər kecdikcə dənizdə bir necə on və yuz metrlərlə qalınlığı olan cokuntulər əmələ gəlir. Bu cokuntulər bərkidikdən sonra cokmə suxurlar yaranır.
Cokmə suxurlar sırasına qum, qumdaşı, əhəngdaşı, dolomit, mergel, gil və s. suxurlar daxildir.
Cokmə suxurlar ilk dəfə su hovzlərinin (dənizlərin və s.) dibində əsasən ufuqi vəziyyətdə yatmış laylar əmələ gətirir. Istər cokuntulərin əmələ gəlməsi vaxtı, istərsə də sonra Yer qabığında baş verən gərginlik (tektonik proseslər) nəticəsində laylar ufuqi vəziyyətdən cıxıb, muxtəlif yatım formaları əmələ gətirir.
Dənizin dibi uzun geoloji dovrlər ərzində cokərsə, əmələ gəlmiş suxurlar bir necə kilometr dərinliyə qədər gomulə bilər. Dəniz dibində əmələ gələn bu cokmə suxurlar boyuk dərinliklərə daxil olduqda sıxlaşıb, yuksək temperatura məruz qalır. Bunun nəticəsində cokmə suxurlar oz tərkiblərini və quruluşlarını dəyişir. Uzun geoloji vaxt kecdikdən sonra temperaturun və təzyiqin təsirindən cokmə suxurlardan tamamilə yeni tipli suxur-metamorfik1 suxur əmələ gəlir. Metamorfik suxurlar maqmatik suxurlardan da yarana bilər. Boyuk Qafqaz dağlarının mərkəzi hissəsində intişar edən kristallik şistlər metamorfik suxurlara misal ola bilər.
Maqmatik (puskurmə) suxurlar yerin dərinliklərində yerləşən maqma adlı murəkkəb kimyəvi odlu kutlənin ocağından ayrılıb soyuması nəticəsində əmələ gəlir. Yer səthinə cıxmayıb Yer qabığının icərisində soyuyan maqma intruziv suxurlar əmələ gətirir. Maqmanın Yer səthinə cıxıb, atmosfer və ya hidrosfer altında soyuması nəticəsində effuziv suxurlar əmələ gəlir.
Təbiətdə rast gələn neft yataqları əsas etibarilə cokmə mənşəli suxurlarla əlaqədardır. Məsələn, SSRİ-də (Azərbaycan, Dağıstan, Şimali Qafqazda), ABŞ-da və digər olkələrin bir cox rayonlarında rast gələn zəngin neft yataqları cokmə mənşəli olan qum və qumdaşılarla əlaqədardır. “İkinci Bakı” adı ilə şohrət tapmış və Ural sıra dağları ilə Volqa cayı arasında yerləşən zəngin neft-qaz yataqları əsas etibarilə cokmə mənşəli, əhəngdaşı, dolomit adlanan suxurlarla əlaqədardır. Yaxın və Orta Şərq olkələrində (İran, Kuveyt, İraq, İordaniya və s-də) rast gələn bir sıra zəngin neft yataqları da əhəngdaşı və dolomitlərlə əlaqədardır.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, ABŞ, Kanada, Meksika və başqa
olkələrdə nadir hallarda, bəzi cuzi neft yığımları maqmatik və metamorfik suxurlarla əlaqədardır. Məsələ ondadır ki, maqmatik və metamorfik suxurlar aşınmaya (pozulmaya), tektonik gərginliyə və s. məruz qaldıqda, onlarda catlar əmələ gəlir. Qonşuluqda yerləşən cokmə suxurlardakı neft bu suxurların catlarına və məsamələrinə toplaşıb, kicik miqyaslı neft yataqları yaradır.
Beləliklə, neft və qaz, əsas etibarilə, cokmə suxurların-qumların,
qumdaşıların, əһəngdaşıların, dolomitlərin məsamə və catlarında toplanaraq yataqlar əmələ gətirir. Onu qeyd etmək lazımdır ki, aparılan tədqiqat nəticəsində һər bir cokmə və məsaməli suxurda neftin toplana bilməyəcəyi muəyyən edilmişdir. Belə ki, butun cokmə suxurlar məsaməli olmalarına baxmayaraq, onların һamısında neft toplana bilmir. Məsələn, cokmə mənşəli gil suxurlarının məsaməlilik əmsalı bəzən qum suxurlarındakından cox olub, 40-50%-ə catır. Gillərdə məsaməliliyin kifayət qədər cox olmasına baxmayaraq, onlar neftin yığılıb, yataq əmələ gətirməsi ucun munasib suxur һesab edilmir. Bunun səbəbi gil suxurlarındakı məsamələrin bir-birilə birləşib, neftin һərəkət etməsi ucun əlverişli kanallar əmələ gətirməməsindədir.
Gil suxurlarında yaranan kanallar o qədər dar olur ki, bu kanalların icərisində neft һərəkət edə bilmir. Qum, qumdaşı, əһəngdaşı və digər suxurlarda isə kanalları əmələ gətirən dənələr arasında yerləşən
boşluqlardan bir-birinə yol vardır. Bu boşluqlar bir-birinə birləşib, neftin kecməsi (һərəkəti) ucun imkan yaradır. Daxilində neft və qaz toplana bilən və yatağın istismarına başlandığı zaman һəmin nefti ozundən buraxa bilən hər һansı bir suxura kollektor deyilir. Neft və qaz kollektor suxurların məsamələrinə toplanaraq yığımlar əmələ gətirir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, neftin toplanıb yığımlar yaratması ucun əlverişli olmayan bəzi suxurlar, qazın yataqlar əmələ gətirməsi ucun munasib olur.