Нефтни ва газларни пайдо булиши

Sikloalkanlar.
Neftning asosiy kismini sikloalkanlar tashkil etadi. Neft tarkibida mono va politsiklli sikloalkanlar uchraydi. Umuman ular siklli tuzilish ega bulib umumiy-S_nH_2n formula orkali xarakterlanadi. Sikloalkanlar, Markovnikov tomonidan naftenlar deb nomlangan. Keyinchalik naften uglevodorodlari deganda nafakat monotsiklli uglevodorodlar, balki politsiklli, polimetilenli neft uglevodorodlari tushunila boshlandi. Oddiy siklanlar siklopropan, siklobutan va uning gomologik katori neftda uchramaydi. S_nH_2n katoriga tegishli bulgan monotsiklli tuzilishga ega bulgan naftenlar siklopentan, seklogeksan uglevodlarida keng maʼnoda izoxlab berilgan. Bu tipdagi uglevodorodlar yaxshi urganilgan bulib, siklopentan, siklogeksanning 150 dan to 300 tagacha gomologlari turli xil sintez yullari bilan olingan. Ularning tuzulishi juda xilma – xil bulib, izomerlari turt xilda bulishi mumkin.
Siklopentan izomerlariga karaganda, siklogeksan uglevodorodning kaynash temperaturasi takriban 30⁰S yukoridir. Kaliforniya nefti tarkibidan YAMR – spektrospopiyasi tekshiruv uslubi bilan ichki kuprikli bitsiklli tuzilishga ega bulgan uglevodorodlarning 7, 8 va 9 chi atomi uglevodorod bulgan yangi 12 uglevodorodlarni topdilar. Masalan: metilbitsiklogeptan uning tuzilish kuyidagichadir;

Aromatik uglevodorodlar.

Markovnikov va Ogloblin, Baku konidan chikadigan neft tarkibini urganayotib, sulfokislotalar orkali toluol, benzol, ksilol etilbenzol 1, 2, 4, - trimetilbenzol va shu sinfga oid bir kanchalarni ajratib oldi. Xozirgi kunda neftni tarkibini tekshirishlar shuni kursatadiki, benzol gomologlarining yakin gomologlari (S₇ – S₁₀) kuplab uchraydi. Neftning kerosin – gazoyl kismida, kaynash temperaturasi (200 – 350⁰S) bulgan benzolni xosilaridan tashkari naftalin va uning yakin gomologlari bitsiklli kondensirlangan aromatik uglevodorodlar yaʼni S_pN_{2n – 12} uchraydi. Bir xil neft tarkibidan olingan kerosin, gazoyl xam benzin fraksiyalari tarkibidagi aromatik uglevodon dlar, xamma vakt gazoyl tarkibidagidan kam buladi. Urtacha 15 – 35 % gacha juda murakkab yarim siklli aromatik uglevodorodlar neftning yukori fraksiyalarida uchraydi. Benzol va uning gomologlari, sikloalkanlardan xossalari jixatidan kup fark kiladi. Zichligi va sindirish kursatgichi yukori. Aromatik uglevodorodlar, asosan reaksiyaga kirishuvchan xisoblanadi. Masalan, galloidlash, sulfitlash, nitratlash, yen zanjirlarining oksidlanishi, xamda dealkillashda benzol xalkasini gidratlanishi shular jumlasiga kiradi.


Foydalanilgan adabiyotlar.

1. 
   Z.I.Syunyayeva. Ximiya nefti. Leningrad. “Ximiya” 1984 g.
   
2. 
   V.N.Erix. Ximiya nefti i gaza. Leningrad. 1969 g.
   
3. 
   www.ziyonet.uz