Neokantchilik

Neokantchilikning fiziologik idealizmi. Libman Kantning falsafasiga qaytishni uning idealistik ontologiyasidan kelib chiqqan holda da'vat qilgan bo'lsa, ana shunday chaqiriq tabiiyot tadqiqotchilari tomonidan ham bo'ldi. Bu asosan hissiyotning tashqi fiziologiyasi haqidagi ta'limotlaming rivoji orqali bo'ldi. Mashhur fiziolog olim Iogann Myuller (1801-1858) tashqi hissiyotning o'ziga xos energiyasi qonunini kashf qildi. Mazkur qonun bo'yicha, hissiyot - bu narsalaming yoki tanalaming tashqi xolatini, sifatini ongga yetkazuvchi mexanizm emas, balki hissiyot - bu tashqi sabablar ta' sir natijasida bizning asablarimiz orqali ongga
boruvchi sifatlardir. Ana shu Myuller tomonidan kashf qilingan qonun XIX asming ikkinchi yarmida rivojlantirilib keng tarqaldi. Myuller qonuniga binoan, bir xil tashqi ta'sirlantiruvchilar ko'zning to'rsimon qobig'iga ta' sir etib, nur (chiroq) sifatida qabul qilinadi, terida esa issiqlik hissiyotini uyg'otadi. Va aksincha, turli ta'sirlantiruvchilar bir xil hissiyot uyg'otishi mumkin. Xuddi ana shu kuzatish va umumlashtirish tabiiyotshunoslar o'rtasida Kant bilish nazariyasining subyektiv­ idealistik tomoniga katta qiziqish uyg'otdi. Demak, ular bundan xato xulosa chiqardilar, ya'ni bizning hissiyotimiz, tajribamiz faqat bizning tuzilishimiz mahsulidir. Bizning ichki holatimiz tashqi ta'sirlantiruvchilar natijasida namoyon bo'lishi mumkin, lekin tashqi olam ob'yektlarining haqiqiy tabiati haqida hech qanday ma'lumot bermaydi.
Bu gnoseologik xulosa Kantning bilish nazanyasmmg fiziologik talqini asosida qabul qilindi. Buni yanada aniqroq qilib ko'rsatgan mashhur fiziolog Maks Fervom bo'ldi. Uning fikricha, tashqi dunyo «aslida bizning sezish organlarimiz orqali qabul qilinuvchi emas, ya'ni hissiyotimiz orqali dunyoni adekvat bila olmaymiz».
German Gelmgols (1821 - 1894). Neokantchilik harakatining vujudga kelishida alohida o'rin tutgan buyuk olmon fiziologi va fizigi German Gelmgols bo'ldi.
Biroq Gelmgolsning falsafaga qiziqishi katta edi. Tabiatshunos olim sifatida shug'ullangan muammolari uning e'tiborini bilish nazariyasiga qaratdi. Bu hissiyotning fiziologik sohasidagi tajribaviy tadqiqotlar, geometrik aksiomalaming tabiati masalasi va neyevklid geometriya fizikaning asoslari masalasi edi. Kantning tanqidiy falsafasini u fiziologik talqin qildi.
Ana shu tadqiqotlarda Gelmgols bizning tushunchalarimizning ob'yektlarga qanchalik mos tushishi masalasiga e'tiborini qaratdi. Lekin Gelmgolsning qarashlarida qarama-qarshiliklar mavjud edi. U, bir tomondan, fikming «aprior qonuni»ni tan oladi va, ikkinchi tomondan, makon va zamonning «transsendent realligi»ni tan oladi. Bizning hissiyotimiz mazmuni tashqi predmetlaming ta'siriga bog'liq, boshqa tomondan, bu ta'sir faqat «belgilarn yoki «simvollarndir. Bir vaqtning o'zida u ham agnostitsizmni, ham materializmni rivojlantirdi. Agnostik sifatida u hissiyotni tashqi hodisalaming belgisi sifatida qaraydi va shu orqali nafaqat o'xshashlikni, balki narsalar bilan bir xilligini ham inkor qiladi va shu yerning o'zida materialist sifatida u tushunchalar tashqi predmetlaming bizning nerv sistemamizga ta'siri natijasida vujudga keladi, deydi.
Shunday qilib, Gelmgols g'oyani borliqdan, ongni tabiatdan ajratib qo'yadi. g'oya va u aks ettirayotgan ob'yekt ikki har xil dunyoga tegishli, deydi. Kantga o'xshab «hodisalarn bilan «narsa o'zida>mi bir biridan ajratib qo'yadi. Ana shu qarashni Gelmgols 1878 yilda o'zining «ldrok faktlari» nomli mashxur ma'ruzasida asoslaydi. Gelmgols ta'kidlashicha, bizning hissiyotimiz tashqi ta'siming xususiyatlari haqida xabar beradi. Hissiyot esa belgi hisoblanadi, lekin tasvir emas. Tasvirdan ma'lum ma'noda predmet bilan o'xshashlik talab qilinadi. Belgidan esa predmet bilan bunday o'xshashlik talab qilinmaydi. Shunday qilib, Gelmgols predmet bilan uni his qiluvchi subyekt tasavvurining o'xshashligi haqida gnoseologik masalani o'rtaga tashladi. Bu masalani u salbiy hal qiladi. Uning bunday qarashining mohiyati shundaki, har bir predmetning o'zgarishi hissiyotda ham o'zgarishga olib keladi. Shunday qilib, Gelmgols Kantning tanqidiy falsafasini ayrim tomonlarini rivojlantirdi. Bilish nazariyasida esa tadqiqot, tajriba o'tkazish masalasida va matematik aksiomalaming tabiati haqidagi masalalar bo'yicha o'zining mustaqil qarashlariga ega edi.