Nəqliyyat müəssisələrində innovasiya layihələrinin gəlirliliyinin qiymətləndirilməsi

İnnovasiyanın həyat tsikli








Elmi və elmi-texniki fəaliyyət







II

Mərhələ

Tətbiqi

ETİ

I mərhələ fundamental ETİ



III

Mərhələ

TKİ
III

Riskli


İstehsala investisiya
indeksasiya

Şəkil 1. İnnovasiya prosesinin əsas mərhələləri

Eyni zamanda, innovasiya prosesi elmi nailiyyətlərin yeni bir məhsula (xidmətə) çevrilməsi prosesidir. Bu, perspektivli bir fikirin yaranması anından yeni məhsulların, xidmətlərin, texnologiyanın və ya avadanlıqların bazar rəqabəti mühitində istehsal və satışına qədər davam edən ardıcıl bir prosesdir. İnnovasiya prosesi yeni elmi biliklər əldə etmək və ən əhəmiyyətli nümunələri müəyyənləşdirmək məqsədi ilə fundamental tədqiqat (FT) ilə başlayır[17]. Fundamental tədqiqatlarının nailiyyətlərinin məqsədi fenomenlərin yeni əlaqələrini aşkar etmək, onların xüsusi istifadəsindən asılı olmayaraq təbiətin və cəmiyyətin inkişafının qanunauyğunluqlarını öyrənməkdir. İqtisadi idarəetmənin inzibati - təsərrüfat sistemində fundamental elmə əsaslanan istehsal müstəqil olaraq inkişaf etmişdir. Bazar şəraitində, bu müasir elmi və texnoloji inkişafın bütün zəncirinin ayrılmaz bir hissəsi olur, bu vahid prosesin mənbəyi və cəmiyyətin birbaşa məhsuldar qüvvəsi kimi çıxış edir.

İnnovasiya iqtisadiyyattına keçid şəraitində istehsalda yeni elmi ideyaların sürətli və sistemli şəkildə həyata keçirilməsi lazımdır. Buna görə əsas tədqiqat texnologiya və istehsal ehtiyaclarından əvvəl aparılmalıdır.

İnnovasiya proseslərinin inkişafında fundamental elmin prioritetli əhəmiyyəti ideyaların yaradıcısı kimi fəaliyyət göstərməsi, yeni bilik sahələrinə yol açması ilə müəyyən edilir. Lakin dünya elmində fundamental tədqiqatların müsbət nəticəsi yalnız 5% -dir.

İnnovasiya prosesinin ikinci mərhələsində tədqiqat tətbiq (TT) olunur. Onlar əvvəllər aşkar edilmiş hadisələrin və proseslərin praktiki tətbiqi yollarını araşdırmağa yönəldilmişdir. Tətbiqi tədqiqat xarakterli elmi tədqiqat işlərinin məqsədləri texniki - iqtisadi problemlərin həlli ilə müəyyənləşdirilir, burada aydın olmayan nəzəri məsələlər aydınlaşdırılır, konkret elmi nəticələr əldə edilir və sonradan bunlardan təcrübi layihə konsruktor işlərində elmi - texniki "arxiv" kimi istifadə edilir. Bundan əlavə, TT müstəqil elmi iş ola bilər. Tətbiqi elmi tədqiqatların təxminən 85-90% -i sonradan təcrübi işlərdə istifadə edilməsi üçün yararlı nəticələr verir.

Təcrübi layihə - konsruktor işlərində yeni avadanlıq, material və texnologiya nümunələri yaratmaq (modernləşdirmək və ya təkmilləşdirmək) üçün tədqiqatların nəticələrinin tətbiq olunması kimi başa düşülür. Təcrübi konstruktor işlərinin (TKİ) elmi tədqiqatların son mərhələsidir(innovasiya prosesinin üçüncü mərhələsi), laboratoriya şəraitindən və təcrübi istehsaldan sənaye səviyyəsinə keçiddir. TKİ daxildir: Mühendislik obyektinin və ya texniki sisteminin (konstruktor işlərinin) xüsusi bir quruluşunun inkişaf etdirilməsi; yeni bir obyekt üçün fikir və variantların inkişafı; texnoloji proseslərin inkişafı, yəni, fiziki, kimyəvi, texnoloji və digər prosesləri tam bir sistemdə (texnoloji işdə) birləşdirmək üsulları. TKİ mərhələsində işlərin 95-97% müsbət nəticələnir və istehsalata daxil edilir.

İnnovasiya prosesinin son mərhələsi innovasiyaların kommersiyalaşdırılmasıdr. Onların sənaye istehsalı və kütləvi istehsala fəaliyyətinə tətbiqidir. Bu proses, bir qayda olaraq, layihənin maliyyələşdirilməsi prinsipləri əsasında idarə olunan əhəmiyyətli investisiya sərmayələri ilə müşayiət olunur.

Beləliklə, xətti model yeğanə innovasiya mənbəyi tədqiqatlar olan ardıcıl mərhələlərin məcmusudur.

Nəqliyyatda yeniliklərin həyata keçirilməsi sahə, ərazi. və ya müəssisə səviyyəsində istehsalın, əməyin və idarə etmənin təşıilinin yeni və ya təkmilləşdirilmiş qərarlarının tətbiqi üçün mövcud əmək vasitələrinin (yeni nəqliyyat vasitələrinin, texnika, vaqon, maşın, avadanlıq və s.), əmək predmetlərinin (yanacaq, yağlar, sürtkü materiallarının, enerji) modernləşdirilməsi və rekonstruksiyası (yenidən qurulması) ilə əlaqəlidir.

Nəqliyyatda yeniliklər, mövcud istehsal potensialının qorunması, əmək şəraitinin təkmilləşdirilməsi, işçinin əməyinin texniki təhlükəsizliyinin yüksəldilməsi, mövcud ehtiyatların səmərəli istifadəsi, əmək məhsuldarlığının artırılması, vaxta qənaət, yol hərəkətinin təhlükəsizliyinin yaxşılaşdırılması və nəqliyyat vasitələrinin etibarlılığının yüksəltməklə iş yerlərinin sayının azaldılması yolu ilə həyata keçirilir.

Yenilik və fəaliyyət miqyası meyarlarına görə innovasiyalar dörd qrupa ayrılır:

1) dünyadakı innovasiyalar, dünyada ilk dəfə yeniliklər tətbiq olunur və heç bir yerdə analogları yoxdur. İnnovasiyanın yeniliklərin əhəmiyyəti insan sivilizasiyasının inkişafı üçün qlobal əhəmiyyətə malikdir, elmi - texniki tərəqqinin inkişafını stimullaşdırır;

2) milli (sahə) innovasiya ayrı bir ölkə miqyasında (iqtisadiyyatın sahəsi) həyata keçirilir;

3) regional innovasiya ölkənin inzibati-ərazi sərhədləri hüdudları ilə məhdudlaşır;

4) firmadaxili innovasiya ayrı təsərrüfat subyektinin nəticələrini dəyişir.

Nəqliyyat sahəsində ən əhəmiyyətli qlobal innovasiyalar riyaziyyat, təbiət elmləri və texniki tətbiqi elmlərdən olan kəşflərr və ixtiralara əsaslanır. Bu innovasiyalar nəqliyyat sahəsinin inkişafı vektorudur. Nəqliyyat müəssisələrində innovasiyalar tez-tez işçilərin səmərələşdirici (rasyonalizasiya) təkliflərindən yaranır və inkişaf edir. Layihə institutlarında bu tədqiq edilmiş təkliflər daha da inkişaf etdirilir, ixtira və ya hətta kəşflər halına gətirilir.

Dəyişikliklərin orijinalılılığı meyarına görə innovasiyalar aşağıdakı kimi olur:

- layihəni işləyənin, onların qrupunun və ya təşkilatının müstəqil nəticələrini özündə əks edirən orijinal (yaradıcı) innovasiya;

- orijinal dəyişikliklərin öz ehtiyacları və ya fəaliyyət şərtlərinə uyğunlaşmasından ibarət olan təqlid.

Reallaşdırma növü meyarına əsasən, innovasiyalar aşağıdakılardır:

- maddi və ya məhsulda təcəssüm olunmuş;

- əlçatmaz yeniliklər.

Nəticələrinin miqyasına görə innovasiyalarr aşağıdakılara ayrılır:

- fərdi müəssisələrin, milli iqtisadiyyat ayrı - ayrı sahələrinin və bütövlükdə cəmiyyətin inkişafı üçün uzunmüddətli innovativ tədbirlərin həyata keçirilməsi məqsədilə strateji innovasiya;

- daha qısa müddətdə innovasiya prosesinin həyata keçirilməsinə istiqamətlənən cari (faktiki) innovasiya.

İnnovasiyalar nəticəsində alınan səmərə xərclərin azalmasına, məhsulun və ya xidmətin keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasına, istehsalın artmasına,istehsalın əmək tutumunun azaldılmasına, ətraf mühitin çirklənməsinin qarşısının alınmasına, texnoloji sıçrayışa səbəb ola bilər.

İnnovasiya fəaliyyətinin subyektləri (şəkil 1.2.) dedikdə bir tərəfdən davranış nümunələri və düşüncə tərzləri ilə fərqli tipik xüsusiyyətlərə malik olan şəxsiyyətlər, digər tərəfdən, innovasiyanı peşəkar inkişaf etdirən, texnologiyanın əsaslarını işləyən və onu təsərrüfat təcrübəsində tədqiq edən, inkişaf etdirən təşkilatlar nəzərdə tutulur.

Yeni yaradıcılar (innovatorlar) yeniliklərin inkişafı və onun sonrakı təcrübi istifadəsi ilə yeni fikirlər və biliklər yaradırlardır. İnnovatorlar üçün əsas meyar, unikal olacaq və ixtiranın istifadəsindən gəlir əldə edəcək bir məhsul və ya xidmət yaratmaqla rəqibləri ötüb keçmək imkanıdır. İnnovasiya həm fiziki, həm də hüquqi şəxs ola bilər.





İnnovasiya fəaliyyətinin

iştirakçıları

Yeniliklər



Təqlidçilər edənlər

( imitasiya edənlər)

İlk açılış edən





Öncüllər (pionerlər)



Əsaslandıran



Geri qalanlar



Nümaişçi



Liderlər



Layihəni işləyən